Znaczenie ekonomiczne uprawy ziemniaków jadalnych w gospodarstwach rolnych w latach 2005-2008.

(1)

ZNACZENIE EKONOMICZNE

UPRAWY ZIEMNIAKÓW JADALNYCH

W GOSPODARSTWACH ROLNYCH

W LATACH 2005-2008

mgr Mariusz Dziwulski

IERiGŻ – PIB, ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa, tel. 22 505 44 72 e-mail: dziwulski@ierigz.waw.pl

iemniaki są jedną z ważniejszych roślin uprawnych w Polsce. Uprawia się je na powierzchni 508 tys. ha, co stanowi 4,4% powierzchni zasiewów w kraju (GUS 2010). W ostatnich latach jednak areał uprawy stop-niowo spada. Jedną z głównych przyczyn jest spadek wykorzystania ziemniaków na paszę. W bilansie ziemniaków w ciągu ostat-nich lat spasanie było najbardziej zmienną pozycją. Ogólnie w sezonie 1990/91 zostało przeznaczonych na pasze 48,9% zbiorów, podczas gdy w sezonie 2006/07 tylko 18,3% (Kapusta 2010). Zmniejsza się również zain-teresowanie uprawą ziemniaków na samoza-opatrzenie. Przy wysokich cenach środków produkcji nawet na terenach wiejskich wy-godniej jest ziemniaki kupić (Samborski 2005). Rozdrobnienie uprawy ziemniaków wskazuje jednak na wciąż duże znaczenie produkcji na potrzeby własne. Według da-nych GUS 91,4% gospodarstw uprawia ziemniaki na powierzchni mniejszej niż 1 ha (GUS 2008).

Z

Istotny wpływ na zmniejszenie powierzch-ni uprawy ziempowierzch-niaków ma rówpowierzch-nież malejąca konsumpcja. Według szacunków IERiGŻ – PIB w sezonie 2008/09 krajowe spożycie ziemniaków w przeliczeniu na osobę wynosi-ło 118 kg, bywynosi-ło więc o 2,5% mniejsze niż w sezonie poprzednim oraz o 12,6% mniejsze niż 10 lat wcześniej (Dzwonkowski i in. 2009).

Mimo zachodzących zmian ziemniaki są uprawiane w znacznej części polskich

go-spodarstw i mają w wielu z nich istotny wpływ na uzyskiwane wyniki ekonomiczne. Cel i metodyka badań

Celem niniejszej pracy jest ukazanie znacze-nia ekonomicznego uprawy ziemznacze-niaków ja-dalnych w Polsce w latach 2005-2008. Zna-czenie to wyraża udział wartości produkcji ziemniaków jadalnych w wartości produkcji ogółem w badanych gospodarstwach w po-szczególnych latach. Wartości te przedsta-wiono na tle produkcji innych roślin – pszeni-cy jarej oraz buraków cukrowych. Do analizy posłużyły dane pochodzące z próby gospo-darstw polskiego FADN1_{. Wybrano}

gospo-darstwa, które uprawiały ziemniaki jadalne w każdym z badanych lat oraz prowadziły ra-chunkowość w ramach Systemu. Takich jed-nostek było około 1600. Zdecydowana więk-szość z nich uprawiała jednak ziemniaki ja-dalne na potrzeby własne. Ze względu na cel badań zbiór gospodarstw ograniczono więc do tych, które w każdym z rozpatrywanych lat sprzedawały wyprodukowane ziemniaki. W ten sposób otrzymano bazę 862 gospo-darstw. Na jej podstawie dokonano obliczeń wyników produkcyjno- -ekonomicznych oraz poziomu kosztów w tych gospodar-stwach. Wykazano zmiany w wartości pro-dukcji ziemniaków jadalnych w analizowa-nych latach, a także ich udział w wartości produkcji ogółem w gospodarstwach.

Zbadano również sytuację dochodową gospodarstw. Obliczono wskaźniki dochodo-1_{FADN (ang. Farm Accountancy Data Network) –}

System Zbierania i Wykorzystywania Danych z Gospodarstw Rolnych (Goraj 2004)

(2)

wości trzech podstawowych czynników pro-dukcji: pracy wyrażonej w jednostkach przeli-czeniowych (AWU2_{), ziemi wyrażonej}

po-wierzchnią użytków rolnych (ha) oraz kapita-łu, odzwierciedlającego wartość aktywów go-spodarstwa rolnego na koniec roku obra-chunkowego (zł), odnosząc do tych wielkości wartość dochodu z rodzinnego gospodar-stwa rolnego – DzRGR (Goraj 2007). Zapre-zentowane wyniki są średnimi arytmetyczny-mi obliczonyarytmetyczny-mi na podstawie danych z wy-branych do badań gospodarstw indywidual-nych.

Charakterystyka badanych gospodarstw Możliwości produkcji ziemniaków zależą w znacznej mierze od wyposażenia gospo-darstw w czynniki produkcji (praca, ziemia, kapitał). Uprawa ziemniaków jest bowiem działalnością pracochłonną, wymagającą użycia odpowiednich maszyn, a także kosz-towną. Najważniejszym czynnikiem produkcji jest jednak posiadana ziemia. Przeciętne ba-dane gospodarstwo w 2008 roku posiadało 30,29 ha użytków rolnych, tj. o 4,6% więcej niż w roku 2005. Wzrost areału był w znacz-nym stopniu efektem zwiększenia po-wierzchni dzierżawionych użytków rolnych. Ta forma użytkowania ziemi była bardzo po-pularna w badanych gospodarstwach, dzier-żawa stanowiła ponad 30% udziału w struk-turze użytków rolnych (tab. 1). Udział uprawy ziemniaków w strukturze użytków rolnych wynosił w zależności od roku od 9,4 do 11,3%. W latach 2005-2007 zauważalny był wzrost powierzchni uprawianych ziemnia-ków, w 2008 roku nastąpił jej spadek. Udział uprawy zbóż w użytkach rolnych badanych gospodarstw kształtował się na poziomie około 60%.

Uprawa ziemniaków jadalnych wymaga zaangażowania dużych nakładów pracy. Badania IERiGŻ – PIB z 2008 roku wykazują że na jeden hektar trzeba przeznaczyć 95 godzin pracy w ciągu roku (Dziwulski 2009). Biorąc pod uwagę badane gospodarstwa ogółem, średnio w każdym z analizowanych lat nakłady pracy ogółem wynosiły 2,1 osoby 2_{AWU (ang. Annual Work Unit) – roczna}

jednost-ka pracy. Odpowiada osobie w pełni sprawnej, która przepracowała rocznie 2200 godzin w ramach działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego (Goraj 2007)

pełnozatrudnionej, w większości była to jednak praca własna rolnika i jego rodziny (około 85% nakładów pracy ogółem).

(3)

Tabela 1 Wybrane informacje o badanych gospodarstwach uprawiających ziemniaki jadalne

Wyszczególnienie Rok

2005 2006 2007 2008

Powierzchnia UR (ha) 30,29 30,22 31,21 31,69

- w tym użytki rolne dzierżawione (%) 31 32 33 34

Powierzchnia uprawy ziemniaków jadalnych (ha) 2,85 3,25 3,53 3,00

Udział powierzchni uprawy ziemniaków jadalnych

w powierzchni użytków rolnych (%) 9,4 10,7 11,3 9,5

Powierzchnia uprawy zbóż (ha) 18,22 17,68 18,17 19,28

Przeliczeniowa liczba zwierząt w gospodarstwie (LU) 18,2 18,9 19,5 17,3

Nakłady pracy ogółem (AWU) 2,10 2,11 2,10 2,07

- w tym nakłady pracy własnej (%) 85,2 84,5 84,6 85,5

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN

Tabela 2 Majątek i źródła finansowania badanych gospodarstw uprawiających ziemniaki jadalne

Wyszczególnienie Rok 2005 2006 2007 2008 Aktywa ogółem (zł) 431 275 463 960 514 792 522 122 Aktywa trwałe (%) 81,3 79,9 79,9 80,0 Aktywa bieżące (%) 18,7 20,1 20,1 20,0 Pasywa ogółem (zł) 431 275 463 960 514 792 522 122 Kapitał własny (%) 90,9 89,6 89,6 89,4

Kredyty długo- i średnioterminowe (%) 6,4 7,1 7,2 7,6

Kredyty krótkoterminowe (%) 2,7 3,3 3,2 3,0

W roku 2008 przeciętne badane gospo-darstwo dysponowało majątkiem o wartości 522 tys. zł, tj. o 6,6% większym niż w roku poprzednim oraz o 16,3% większym niż w 2005. Aktywa trwałe stanowiły około 80% wartości aktywów ogółem. Majątek bada-nych gospodarstw w zdecydowanej większo-ści był pokrywany poprzez kapitał własny, choć z roku na rok udział kapitału własnego w finansowaniu majątku malał. Gospodar-stwa wykazywały większą chęć do inwesto-wania i rozwoju, o czym świadczy rokroczny wzrost udziału kredytów długo- i średnioter-minowych w strukturze pasywów, a także zwiększająca się wartość gospodarstw. Produkcyjno-ekonomiczne uwarunko-wa-nia uprawy ziemuwarunko-wa-niaków jadalnych

Wartość produkcji ziemniaków jadalnych jest uzależniona od plonu bulw, a także ich ceny. Na te z kolei wpływają m.in. czynniki

rynko-we, jak również warunki pogodowe w danym czasie. Warunki pogodowe do uprawy ziem-niaków w badanych latach były zmienne, czego dowodzą różne plony ziemniaków (tab. 3). Najwyższy plon ziemniaków jadal-nych badane gospodarstwa uzyskały w 2007 roku – 265 dt/ha, najniższy natomiast w 2006 – 201 dt/ha. Jak wykazały badania, ni-skie plony ziemniaków na ogół są rekompen-sowane relatywnie wysoką ich ceną, na któ-rą w znacznym stopniu wpływa rynkowa po-daż. Najniższe plony, a co za tym idzie rów-nież zbiory ziemniaków w 2006 roku, spowo-dowały, że ich cena była bardzo wysoka – średnio w badanych gospodarstwach 50,25 zł/dt. Kolejne lata przyniosły spadek cen wy-wołany dużą podażą ziemniaków; w 2008 roku rolnicy za jedną decytonę ziemniaków otrzymywali już tylko 40,68 zł. Sytuacja taka powodowała, że wartość produkcji ziemnia-ków oraz wartość ich sprzedaży utrzymywały

(4)

się każdego roku na mniej więcej stałym po-ziomie. Jak widać z zaprezentowanych da-nych, plantatorzy reagowali na wahania cen zmianą powierzchni uprawianych ziemnia-ków. Wysokie ceny surowca w 2006 roku

spowodowały wzrost powierzchni uprawy w roku 2007, a obniżenie cen w 2007 wpłynęło na jej spadek w roku 2008. Reakcje te były jednak słabe.

Tabela 3 Warunki produkcyjno-ekonomiczne uprawy ziemniaków jadalnych

w badanych gospodarstwach w latach 2005-2008 (średnio na jedno gospodarstwo)

2005 2006 2007 2008

Zbiór ziemniaków jadalnych (dt) 705 651 934 772

Plon ziemniaków jadalnych (dt/ha) 247 201 265 258

Cena sprzedaży ziemniaków jadalnych (zł/dt) 35,55 50,25 41,06 40,68 Wielkość sprzedaży ziemniaków jadalnych (dt) 640 575 714 696 Wartość sprzedaży ziemniaków jadalnych (zł) 22 762 28 900 29 302 28 313 Wartość produkcji ziemniaków jadalnych (zł) 26 672 36 304 35 560 32 219

Znaczenie ekonomiczne uprawy ziemniaków jadalnych

Udział wartości produkcji ziemniaków jadal-nych w wartości produkcji ogółem gospo-darstw w analizowanych latach był na wy-równanym poziomie 20,1-24,1% (tab. 4). Rolnicy przy zmiennych warunkach produk-cyjno-ekonomicznych mogli więc liczyć na stały przychód z tego tytułu. Wartość produk-cji ziemniaków była zbliżona do wartości pro-dukcji zbóż w gospodarstwach, choć w tym wypadku można zauważyć większe rozbież-ności, jeśli chodzi o udział w strukturze war-tości produkcji ogółem. Świadczy to o więk-szej stabilności ekonomiki uprawy ziemnia-ków jadalnych, a także niezmiennej roli ziemniaków w kształtowaniu wyników ekono-micznych gospodarstw nastawionych na ich sprzedaż.

Badania wykazały natomiast zmniejszają-ce się znaczenie uprawy buraków cukrowych w tych gospodarstwach, na co niewątpliwie miała wpływ wprowadzona reforma rynku cu-kru.

Niekorzystnym dla plantatorów zjawi-skiem był ciągły wzrost kosztów produkcji. Dotyczyło to w szczególności nawozów

mi-neralnych, które w strukturze kosztów upra-wy ziemniaków jadalnych zajmują, obok sa-dzeniaków, najistotniejszą pozycję. W 2008 roku na ten cel rolnicy z analizowanej zbioro-wości gospodarstw musieli przeznaczyć średnio 18,3 tys. zł, w 2005 roku natomiast 12,5 tys. zł.

Wysokość uzyskanej wartości produkcji, poniesionych kosztów i uzyskanych dopłat wpłynęła na dochód z rodzinnego gospodar-stwa rolnego w analizowanych latach. Za-uważalny jest dość dynamiczny wzrost do-chodu w latach 2005-2007 (o 59,5%), nato-miast w 2008 roku jego spadek (tab. 5). Bio-rąc pod uwagę wysokość dochodu, jaki ge-nerują ziemniaki jadalne (rys. 1), można stwierdzić, że miały one w tych gospodar-stwach dość istotny wpływ na kształtowanie się dochodu z rodzinnego gospodarstwa rol-nego, choć nieco mniejszy na jego wahania. Dochodowość czynników wytwórczych w go-spodarstwie w badanym okresie była uzależ-niona od wysokości dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego. Najwyższe wartości, jeśli chodzi o wskaźniki dochodowości, ba-dane gospodarstwa uzyskały w roku 2007.

(5)

Tabela 4 Wartość produkcji ziemniaków jadalnych w badanych gospodarstwach

na tle innych działalności produkcyjnych

2005 2006 2007 2008

Wartość produkcji ogółem (zł) 131 556 150 696 174 859 160 646 Produkcja roślinna

(zł)

81 714 99 399 120 383 105 885 - w tym ziemniaki ogółem (zł) 28 230 37 924 37 664 34 441 Wartość produkcji ziemniaków jadalnych (zł) 26 672 36 304 35 560 32 219

(%) 20,3 24,1 20,3 20,1

Wartość produkcji zbóż (zł) 26 427 30 892 48 491 38 259 (%

)

20,1 20,5 27,7 23,8

Wartość produkcji pszenicy jarej (zł) 1 588 1 967 2 806 2 322

(%) 1,2 1,3 1,6 1,4

Wartość produkcji buraków cukrowych (zł) 5 260 3 592 3 446 2 409

(%) 4,0 2,4 2,0 1,5 Produkcja zwierzęca (zł) 48 299 49 514 52 701 52 384 Pozostała produkcja (zł) 1 543 1 783 1 775 2 377 Koszty ogółem (zł) 102 173 109 248 126 634 134 364 - w tym nawozy mineralne

(zł)

12 466 13 928 15 779 18 312

Tabela 5 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego

oraz dochodowość czynników wytwórczych w badanych gospodarstwach

2005 2006 2007 2008

Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego

(zł/gosp.) 39 903 57 763 63 626 50 447

na osobę pełnozatrudnioną własną (zł/FWU) 22 361 32 436 35 774 28 441 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego

na złotówkę wartości aktywów (pkt.) 0,09 0,12 0,12 0,10

na 1 ha użytków rolnych (zł/ha) 1 317 1 911 2 038 1 592

(6)

2750 1980* 3547* ₃₄₃₂ 628 594* 2002* 1309 3379 2879* 2898 662* 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 2005 2006 2007 2008

zł/ha

ziemniaki jadalne pszenica jara buraki cukrowe * dane szacunkowe; źródło: Skarżyńska 2010

Rys. 1. Dochody z uprawy ziemniaków jadalnych, pszenicy jarej oraz buraków cukrowych w latach 2005-2008 (zł/ha)

Jak widać na wykresie, uprawa ziemnia-ków jadalnych pozwala osiągnąć korzystny wynik w postaci dochodu z działalności, choć charakteryzuje się on dość dużymi wahania-mi. Przedstawiony rachunek przeprowadzo-no na podstawie badań systemu AGRO-KOSZTY, które w ciągu analizowanego okre-su zostały wykonane dwukrotnie, w 2005 i 2008 roku3_{. Najwyższy dochód w}

analizowa-nej grupie gospodarstw, w przeliczeniu na 1 ha uprawy ziemniaków, odnotowano w roku 2007 – 3547 zł/ha, najniższy zaś w 2006 – 1980 zł/ha. Można zauważyć, że dochód ten jest zdecydowanie wyższy niż w przypadku pszenicy jarej, a także buraków cukrowych, których dochodowość w ostatnich latach zmniejsza się m.in. poprzez redukcję ceny minimalnej. Mimo wysokiej pracochłonności, jaką charakteryzuje się uprawa ziemniaków jadalnych, osiągnięty z niej dochód stanowi zadowalającą opłatę za zaangażowanie rol-nika i jego rodziny.

Podsumowanie

Badania wykazały, że uprawa ziemniaków jadalnych jest działalnością stabilną, jeśli chodzi o uzyskiwaną wartość produkcji. Udział produkcji ziemniaków jadalnych w wartości produkcji ogółem w badanych go-spodarstwach kształtował się na poziomie 3_{Ukazane wartości dotyczą gospodarstw które}

uczestniczyły w obu badaniach. Gospodarstwa te stanowią część gospodarstw z wybranej i opisa-nej wcześniej bazy danych FADN.

20,1-24,1%. Plantatorzy nawet w niesprzyja-jących warunkach produkcyjno-cenowych mogą liczyć na korzystny efekt finansowy. Niskie plony są bowiem rekompensowane ich stosunkowo wysokimi cenami. Wysoka dochodowość ziemniaków jadalnych, jak też stosunkowa stabilność uzyskiwanych docho-dów powinny przyczynić się do utrzymania tej uprawy w gospodarstwach, w których peł-ni ona rolę dochodową.

Zmiany zachodzące w uprawie ziemnia-ków w Polsce są w głównej mierze związane z ograniczeniem produkcji ziemniaków na samozaopatrzenie, a także ziemniaków pa-szowych. Umacnia się zatem ekonomiczna rola ziemniaków jadalnych w Polsce. Nieko-rzystnym zjawiskiem jest niewątpliwie wzrost kosztów produkcji, zwłaszcza nawozów mine-ralnych, który może zniechęcać rolników posia-dających niewielkie plantacje do dalszej upra-wy. Bardzo możliwa jest więc większa kon-centracja uprawy ziemniaków w kraju. Wzrost skali produkcji pozwala bowiem na obniżenie kosztów, a także uzyskanie wyż-szych plonów. Osiągnięcie korzystnych wyni-ków ekonomicznych jest możliwe tylko przy wysokim plonie i cenie sprzedaży ziemnia-ków, zwłaszcza że rolnikom nie przysługuje wsparcie w postaci dopłat uzupełniających do tej działalności.

(7)

1. Dziwulski M. 2009. Ziemniaki jadalne. [W:] Wyniki

ekonomiczne wybranych produktów rolniczych w 2008 roku. Red. Skarżyńska A. IERIGŻ-PIB Warszawa;

2. Dzwonkowski W. i in. 2009. Rynek ziemniaka –

stan i perspektywy. Analizy Rynkowe 35. IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW Warszawa; 3. Goraj L. 2004. Rachunko-wość rolnicza. Difin Warszawa; 4. Goraj L. 2007. Ana-liza porównawcza gospodarstw rolnych pod względem głównych parametrów techniczno-ekono-micznych. Polska na tle innych krajów UE. [W:] Rozwój rolnictwa i gospodarki żywnościowej i obszarów wiejskich Polski

w Unii Europejskiej Red. Zięba S., Kowalski A. Alma-mer. WSE Warszawa: 21-43; 5. GUS 2008. Charakte-rystyka gospodarstw rolnych w 2007 roku. GUS szawa; 6. GUS 2010. Rolnictwo w 2009 r. GUS War-szawa; 7. Kapusta F. 2010. Ziemniak a sprawa pol-ska. – Wieś Jutra 2(139): 4-7; 8. Samborski S. 2005. Produkcja ziemniaków. Fundacja Fundusz Współpra-cy, Biuro Programów Wiejskich Warszawa; 9.

Skar-żyńska A. 2010. Wyniki ekonomiczne wybranych

pro-duktów rolniczych w latach 2005-2008. IERiGŻ-PIB Warszawa