dotyczących klasztorów i zakonów w
zesp. "Generalne Dyrektorium.
Departament Prus Nowowschodnich"
w Archiwum Głównym Akt Dawnych
w Warszawie
Hereditas Monasteriorum 4, 205-219
Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących
klasztorów i zakonów w zesp. Generalne Dyrektorium.
Departament Prus Nowowschodnich w Archiwum Głównym
Akt Dawnych w Warszawie
*W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD) przechowywany
jest zespół Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich (zesp. 170),
w którym znajdują się liczne archiwalia dotyczące klasztorów. Spuścizna ta jest
pozo-stałością po urzędzie istniejącym na przełomie XVIII i XIX w. Genezy jego powstania
należy doszukiwać się w 1797 r., gdy władze pruskie na obszarze zajętym w wyniku
trzeciego rozbioru utworzyły nową prowincję o nazwie Prusy Nowowschodnie.
Jed-nostka administracyjna istniała zaledwie kilka lat, do czasu pokoju w Tylży, gdy jej
teren został podzielony między Księstwo Warszawskie a Rosję (obwód białostocki)
1.
Archiwalia Departamentu Prus Nowowschodnich w okresie międzywojennym były
przechowywane w AGAD-zie. W lipcu 1940 r. zostały wywiezione do Niemiec i
zło-żone w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie, skąd po zakończeniu II wojny światowej
trafiły do Merseburga. Do Polski zostały rewindykowane w 1963 r., jednak – jak
wy-nika z inwentarza – nie w całości
2. Wśród braków są także jednostki z materiałami
zakonnymi, m.in. jednostka poświęcona szkole bernardynów w Skępem (sygn. 1759,
Die Verfassung der Schule in Bernhardinerkloster in Skompe) czy cała grupa jednostek
dotyczących uposażenia i spuścizny pojezuickiej na terenie Prus Nowowschodnich
(sygn. 1801–1803, 1809, 1811, 1814, 1816, 1820), choć w wypadku tych ostatnich
prawdopodobnie nie było ich już w Merseburgu
3.
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.
1 Więcej na temat dziejów Prus Nowowschodnich zob. J. WĄSICKI, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795–1806 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Hi-storii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Historycznej, 20/1), Poznań 1963.
2 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2: F. RAMOTOWSKA (red.), Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 4–5.
Materiały przechowywane w zesp. 170 wykazują typowe cechy akt pruskich z tego
okresu. Mają one postać poszytów, w których w większości wypadków występuje
pagina fracta. Ze względu na sposób ich tworzenia znajdują się w nich często puste,
niezapisane karty. W części znajdują się także rotulusy
4.
Zawarte w tabelach materiały zostały wyselekcjonowane na podstawie znajdującej
się w AGAD-zie kopii niemieckojęzycznego inwentarza. Zawiera on numery, nazwy
oraz daty skrajne poszczególnych jednostek. Dodatkową pomocą archiwalną do
ba-dania tego zespołu jest opracowany przez pracowników archiwum spis numerów
jednostek przechowywanych w AGAD-zie. Autor przy okazji prac nad inwentarzem
starał się weryfikować prawidłowość opisów jednostek.
Kilka słów należy także poświęcić numeracji stron. Zespół jest obecnie w trakcie
rein-wentaryzacji i porządkowania. W związku z tym duża liczba jednostek nie ma jeszcze
żadnych oznaczeń stron, a stara numeracja jest niekonsekwentna. W dziale VI jest
to w większości numeracja według kart z pominięciem pustych stron bez okładki
i rotulusa. W dziale III, np. w sygn. 369, dotyczącej szkoły dominikanów w Sejnach,
jednostka posiada foliację z pominięciem pustych stron, z kolei w sygn. 180 (szkoła
pijarska w Łomży) numerację otrzymały także puste karty. Z tego powodu pojawiła
się potrzeba przyjęcia jakiegoś sposobu oznaczania jednostek, które nie mają
jesz-cze paginacji. Autor inwentarza uznał za potrzebne podawanie takich danych, gdyż
pozwoli to korzystającym z inwentarza na przybliżone określenie, ile materiałów
do-tyczących danego klasztoru znajduje się w zespole. W inwentarzu przyjęto zasadę
obliczania wielkości jednostki bez uwzględnienia pustych stron. Taki sposób jest też
zgodny z zasadami przyjętymi przez mgr Alicję Nowak z AGAD-u, która
inwentaryzu-je zespół. W tabeli 1 obliczone orientacyjnie liczby stron inwentaryzu-jednostek ze stronami
nienu-merowanymi są zapisane w nawiasach kwadratowych (np. [ss. 23]).
Zespół Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich liczy 4848 j.a., co
stanowi 65 mb. akt. Został on podzielony na sześć działów. We wszystkich, poza
dzia-łem I, dotyczącym spraw organizacyjnych Departamentu i jednostek mu podległych,
można znaleźć źródła do dziejów klasztorów.
Dział II, Ämter, to informacje o sprawach domen, w tym o nadaniach dóbr. Wśród nich
znajduje się 6 j.a. dotyczących bezpośrednio klasztorów i ich majątków. Nie można
jednak wykluczyć, że informacje o dobrach zakonnych mogą znajdować się także
w innych jednostkach tego działu. Spora część materiałów w tej części zespołu
do-tyczy dóbr królewskich oraz ich nadań i dzierżaw. Prawdopodobnie wśród majątków
monarszych mogą być także te uprzednio skonfiskowane klasztorom na rzecz skarbu
pruskiego. Dokładne zlokalizowanie dawnych posiadłości zakonnych, a tym samym
jednostek archiwalnych im poświęconych, wymagałoby jednak przeprowadzenia
najpierw pogłębionych badań nad uposażeniami poszczególnych klasztorów, które
znalazły się na obszarze Prus Nowowschodnich.
4 Więcej na temat specyfiki i cech charakterystycznych akt popruskich zob. I. RADTKE, Akta spraw w syste-mie kancelarii pruskiej, „Archeion”, 78, 1984, s. 163–192.
Dział III, Städte, dotyczy miast. Przy opisie ośrodków miejskich znajdują się także
in-formacje o funkcjonujących w nich instytucjach duchownych, w tym placówkach
zakonnych.
Dział IV, Kreise, zawiera materiały związane ze sprawami terenowymi w powiatach.
Znalazły się w nim informacje o niektórych klasztorach leżących poza terenami
miej-skimi, np. o skasowanym klasztorze kamedułów w Wigrach.
Dział V, Forstakten, dotyczy spraw związanych z gospodarką leśną. Wśród
znajdują-cych się tam materiałów znajdują się 2 j.a. dotyczące klasztorów. W obu wypadkach
związane są one z handlem drewnem prowadzonym przez klasztor w Wigrach i z
ma-jątkiem Sapieżyszki, należącym w okresie przedrozbiorowym do klasztoru
bernardy-nek w Kownie.
Ostatni dział, Materien, dotyczy spraw różnych. Znajdujące się w nim jednostki
zo-stały podzielone według kryterium tematycznego. Jest to najbogatszy w materiały
o klasztorach dział zespołu. Można je podzielić na trzy główne grupy. W pierwszej
znajdują się ogólne zarządzenia regulujące funkcjonowanie klasztorów na terenie
Prus Nowowschodnich. Druga zawiera dokumenty dotyczące poszczególnych
zako-nów. Trzecia to akta dotyczące zakonników, głównie tych, którzy zdecydowali się na
opuszczenie stanu zakonnego i zostali duchownymi diecezjalnymi.
Wśród archiwaliów z zespołu Generalne Dyrektorium. Departament Prus
Nowowschod-nich znajdują się materiały dotyczące klasztorów skasowanych przez władze pruskie
w okresie istnienia Prus Nowowschodnich. Były to placówki: dominikanów w
Liszko-wie
5, Płocku, Sejnach i Wierzbołowie, franciszkanów w Wyszogrodzie oraz karmelitów
we Władysławowie, zwanym też Nowym Miastem.
Odrębną grupę stanowią akta osobowe zakonników, którzy opuścili stan zakonny.
Znajdują się one w działach III i VI. W dziale III zaledwie 2 j.a. są w całości poświęcone
tej kategorii osób, obie zresztą błędnie opisane: sygn. 1082, Das Franziskaner-Kloster in
Przasznysz, która zawiera archiwalia dotyczące bernardyna Petera Weinertha, i sygn.
1151, zawierająca akta dotyczące pochodzącego z Raciąża Leona Glinowieckiego,
karmelity z klasztoru w Oborach. Sporo akt zakonników można jednak znaleźć
tak-że w jednostkach poświęconych poszczególnym klasztorom. Warto tu zaznaczyć, tak-że
w większości wypadków nie było możliwe ustalenie placówek, w których tacy
zakon-nicy pierwotnie przebywali. W odpowiednich materiałach archiwalnych znajdują się
tylko informacje o nazwie zakonu oraz, rzadziej, miejscu urodzenia. Wyjątek stanowią
archiwalia, które zawierają poszyty pod sygnaturami 1056 i 1062 – podano tu nazwy
klasztorów, ponieważ dane dotyczyły zakonników przybyłych z zagranicy (karmelita
Aleksander Lelewicz z Rosji, norbertanin Feliks Zieliński z Galicji). W wypadku
niektó-rych zakonników udało się ustalić ich macierzyste klasztory na podstawie imiennych
spisów, które znajdują się aktach Nachweisungen über die Anzahl der zu den Klostern
5 Proces kasaty klasztoru w Liszkowie był trochę nietypowy. Miał on zostać skasowany już w 1796 r., jednak wspomniany jest także w 1819 r., gdy został „wygaszony” z powodu braku zakonników – P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 107, 236.
und anderen geistlichen Gesellschaften gehörigen Mitglieder in Neuostpreussen (dział VI,
sygn. 947).
Bogato reprezentowane są także materiały do dziejów szkolnictwa prowadzonego
przez klasztory. W dziale III, sygn. 180, znajduje się wiele szczegółowych informacji
o funkcjonowaniu szkoły pijarskiej w Łomży, w tym programy nauczania oraz
imien-ne listy uczniów wraz z ocenami. Szkolnictwa prowadzoimien-nego przez pijarów dotyczą
też akta przechowywane pod dwiema sygnaturami działu VI, 1784 i 1785, a
prowa-dzonego przez jezuitów – w tymże dziale pod sygn. 1799 i 1800.
W tabelach, z jednym wyjątkiem, przyjęto układ alfabetyczny według nazw
miejsco-wości, w których znajdowały się klasztory (tabele 1–4). Inaczej potraktowano dział
VI (tabela 5), ponieważ znajduje się tu wyjątkowo dużo jednostek archiwalnych
za-wierających materiały określane jako „ogólne”: regulujące życie zakonne na terenach
zajętych przez Prusy, odnoszące się do zakonów, a nie konkretnych klasztorów, do
wielu klasztorów jednocześnie oraz do konkretnych zakonników bez podania
właści-wej placówki zakonnej. W tej tabeli przyjęto układ według sygnatur.
Autor chciałby złożyć podziękowania pracownikom AGAD-u za okazaną w czasie
prac nad inwentarzem pomoc i udzielone informacje.
Tabela 1. M
a
teriały dot
y
cząc
e k
laszt
or
ó
w i zakonó
w pr
zecho
w
y
w
ane w Ar
chiwum Głó
wn
ym Akt Da
wn
y
ch w
W
arsza
wie
,
zesp
. 170,
Gener
alne D
yr
ektorium. D
epar
tament P
rus No
w
o
wschodnich
, dział II
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba str on U w agi 1 Cz er wińsk kanonic y r egularni św . A ugust yna 1395 Vererbptachtung der alt
en S alz gebäuden in C zer winsk an da s dor tige Klost er der r egulier ten C horherr en 1801 [ss . 13] 2 O bor y karmelici 1465 Da s K armelit er -Klost er in Obor y 1799–1803 [ss . 17] za wier a takż e informacje o klaszt or ze w Tr ut owie 3 Płock norber tanki; do m in ik an ie 971 Gesuch Norber
tiner Nonnen- und D
omink aner Mönchsklost ers in Plock um Überla ssung des V or w erks Gr abo wk a und des ”D ominik aner V or w erk ” gennant en Grundstücks 1798–1800 ss . 32 klaszt or dominikanó w skaso w an y pr ze z władz e pruskie w 1805 r . 4 Pułtusk benedykt yni 1485
Gesuch des Abt
es v . K ulpinski um B ewilligung der K ompet enz v on dem ehemals in B esitz des B enediktiner Mönchsklost ers in P ultusk gew esenen Gut Mak ow o 1799 [ss . 16] 5 Sejn y dominikanie 739
Reluierung des zum D
ominik anerklost er in Seyn y gehörigen Gut es Grudz ew czisna. V
erpachtung des Grunstücks Budwieszysna
(auch: Budwic zisna) 1803–1806 ss . 41 klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 4 r . 6 Sta wiski fr anciszkanie 853
Die Klage Joseph v
. Kr
amk
ow
ski gegen den F
isk us und da s F ranzisk anerklost er in Stawiszki w egen Z urück gabe der Güt er Jurz ec und K ow anti 1798–1805 ss . 81
Tabela 2. M
a
teriały dot
y
cząc
e k
laszt
or
ó
w i zakonó
w pr
zecho
w
y
w
ane w Ar
chiwum Głó
wn
ym Akt Da
wn
y
ch w
W
arsza
wie
,
zesp
. 170,
Gener
alne D
yr
ektorium. D
epar
tament P
rus No
w
o
wschodnich
, dział III
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba k ar t/str on U w agi 1 ogólne kapuc yni 243 Da s K apuzinerklost er in Neustadt 1798 [ss . 4]jednostka błędnie opisana
2 Ciechano wiec szar ytki 82 Da s Klost er der Barmherzigen Sch w est ern in C iechano wiec 1800–1803 [ss . 5] 3 Ciechanó w augustianie -er emici 659 Da s A ugustiner - oder E remit en-mönschsklost er in C iechano w 1800–1806 [ss . 22]
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba k ar t/str on U w agi 4 Cz er wińsk kanonic y r egularni św . A ugust yna 676 Die W
ahl des Abt
es für da s Klost er C zer winsk 1795–1805 [ss . 173] 5 Cz er wińsk kanonic y r egularni św . A ugust yna 677 Da s Klost er der r egulier ten C hor chern in C zer winsk 1800–1805 [ss . 25] 6 D obr zyń nad W isłą fr anciszkanie 724 Da s F ranzisk anerklost er in D obrzyn a. W eichsel 1797–1805 [ss . 50] 7 Liszk ów dominikanie 156 Da s D ominik anerklost er in Liszk ow o 1797–1803 [ss . 14] formalnie skaso w an y pr ze z władz e pruskie w 1796 r ., w 1819 r . uznan y za zlikwido w an y z po w odu br aku zak onnik ów 8 Łomża benedykt ynki 177 Da s B enediktinernonnenklost er in L omz a 1798–1803 kk . 94 9 Łomża kapuc yni 178 Da s K aputzinerklost er in L omz a 1798–1803 kk . 24 10 Łomża pijar zy 180 Da s Piar eninstitut in L agen 1796–1806 kk . 293 boga te ma teriały do dziejó w szk oły pijar ów w Ł omż y: list y ucznió w z oc enami, pr ogr am y nauczania 11 Mariampol marianie 206 Da s Marianer Mönchklost er in Mariampol 1798–1803 [ss . 74] 12 Mir osła w marianie 215 Da s Marianerklost er in Mir oslaw 1797–1806 [ss . 13] 13 Mła w a misjonar ze 816 Da s Missionar en-Mönchlost er in Mlaw a 1800–1803 [ss . 13] 14 Obor y karmelici 1151 Da s K armelit er -Klost er in Raciaz 1804–1805 [ss . 4]
jednostka błędnie opisana, akta osobo
w e dot ycząc e karmelit y L eona Glino wieckiego 15 Ostr ołęka bernar dyni 892 Da s B ernhar dinerklost er in Ostr olenk a 1797–1806 [ss . 20] 16 Płock dominikanie 1004 Da s D ominik anerklost er in Plock 1796–1806 ss . 434 klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 5 r . 17 Płock norber tanki 1006 Der Norber tiner Nonnenk on vent in Plock 1797–1804 ss . 171 18 Płock norber tanki 1010 Kammerherr v . W
olicki gegen der Norber
tiner Nonnenk on vent in Plock 1797 ss . 19 19 Płock reformaci 1007 Da s Ref ormat enklost er in Plock 1797–1804 ss . 23 20 Płock szar ytki 1005 Da
s Institut der Barmherzigen Sch
w est ern in Plock 1796–1806 ss . 501 21 Płońsk karmelici 1054 Da s K armelit er -Klost er in Plonsk 1800–1805 ss . 10[–12] 2 osta tnie str on y be z numer acji 22 Pr zasn ysz bernar dynki 1080 Da s Nonnenklost er in Prz aszn ysz 1796–1803 [ss . 22]
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba k ar t/str on U w agi 23 Pr zasn ysz bernar dyni 1081 Da s B ernhar diner -Klost er in Prz aszn ysz 1800–1806 [ss . 63] 24 Pr zasn ysz bernar dyni 1082 Da s F ranzisk aner -Klost er in Prz aszn ysz 1803–1806 [ss . 49]
błędnie opisana jednostka, akta osobo
w e dot ycząc e bernar dyna Pet er a W einer tha 25 Pr zasn ysz bernar dyni 1083 Besch w er
den des adligen Gutsbesitz
ers v . P ud lo w sk i a us Gorki w egen W egschaffung der L eiche seiner v erst orbenen
Ehegattin aus dem Gew
ölben der B ernhar diner Klost erkir che in P rz as zn ys z 1803 [ss . 6] 26 Pułtusk benedykt yni 1121 Da s B enediktiner -Klost er in P ultusk bd . 1 1797–1803 [ss . 439] 27 Pułtusk benedykt yni 1122 Da s B enediktiner -Klost er in P ultusk bd . 2 1804–1806 [ss . 50] 28 Pułtusk reformaci 1119 Der Ref ormat enk on vent in P ultusk 1796–1804 [ss . 47] 29 Pułtusk szar ytki 1120 Da s Barmherzige Sch w est ern-Institut in P ultusk 1796–1805 [ss . 53] 30 Sejn y dominikanie 368 Da s D ominik anerklost er in Seyn y 1798–1806 kk . 54[–57] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pruskie w 1804 r .; za wier a k opię dokumen tu fundac yjnego klaszt oru w ysta wionego pr ze z Z ygmun ta III w 1603 r ., tr zy osta tnie kar ty be z numer acji 31 Sejn y dominikanie 369 Die Sch ule im D ominik anerklost er in Seyn y 1797–1803 kk . 26 klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 4 r . 32 Sierpc benedykt ynki 1240 Da s B enediktiner Nonnenklost er in Sierpa 1797–1805 [ss . 65] 33 Sk ępe bernar dyni 1250 Da s B ernhar dinerklost er in Sk ompe 1798–1806 [ss . 81] 34 Sk ępe bernar dyni 1251 Unt ersuch
ung gegen den B
ernhar dinermöch D obr ow olski au s S ko m pe w eg en v er w ei ge rt er A ng ab e d es Tä te rs der im Jahr e 1793 in F loeschof v erübt en Br andstif tung 1803–1804 [ss . 43] 35 Sta wiski fr anciszkanie 389 Da s F ranzisk anerklost er in Stawiski 1800–1803 [ss . 5] 36 Sz czucz yn szar ytki 427 Da s Klost er der Barmherzigen Sch w est ern in Sz czuc zyn 1795–1803 [ss . 105] chodzi o Sz czucz yn na P odlasiu; szar
ytki miały dom takż
e w Sz czuc ynie 37 Tyk ocin bernar dyni 442 Da s B ernhar dinermönchsklost er in T yk ocin 1800–1803 [ss . 5] 38 Tyk ocin misjonar ze 443 Da s Missionar enklost er in T yk ocin 1800–1805 [ss . 14]
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba k ar t/str on U w agi 39 W ąsosz karmelici 527 Da s K armelit erklost er in W ąsosz 1797–1805 [ss . 13] 40 W ier zbołó w dominikanie 486 Da s D ominik anerklost er in W irballen 1795–1797 [ss . 64] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 4 r . 41 W ier zbołó w dominikanie 487 Klage des D ominik anerklost ers in W irballen gegen in F isk us w egen v erschiedener F or derungen 1803–1804 [ss . 23] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 4 r . 42 W ier zbołó w dominikanie 488 Die Sch ule im D ominik anerklost ers in W irballen 1797 [ss . 1] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 4 r . 43 W ładysła w ów (No w e Miast o) karmelici 242 Die k at olische Kir che in Neustadt , aufhebung des K armelit erklost ers und E
rrichtung einer besonder
en w elt geistlichen Pfarr e da selbst in Gr ysk a Buda 1804–1806 [ss . 60] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 5 r . 44 W ładysła w ów (No w e Miast o) karmelici 244 Da s K armelit erklost er in Neustadt 1796–1806 [ss . 36] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 5 r . 45 W ysz ogr ód fr anciszkanie 1312 Da s F ranzisk anerklost er in W ysz ogr od 1796–1800 [ss . 19] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 5 r . 46 W ysz ogr ód fr anciszkanie 1313 Gesuche des F ranzisk anerklost ers v on W ysz ogr od um v er gütung des v on dendur chmarschier enden T ruppen angericht et en Schadens . B
eschleunigung der Rechtspflege
in den r echtshänging gemacht en F or derungen. A usmittlung eines F
onds zur Unt
erhaltung der Distriktssch
ulden 1797 b.d . klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pruskie w 1805 r
.; jednostka nie jest
udost
ępniana z po
w
odu złego stanu
zacho w ania 47 Zakr ocz ym kapuc yni 1342 Da s K apuzinerklost er in Z ak or czyn 1798–1803 [ss . 20]
Tabela 3. M
a
teriały dot
y
cząc
e k
laszt
or
ó
w i zakonó
w pr
zecho
w
y
w
ane w Ar
chiwum Głó
wn
ym Akt Da
wn
y
ch w
W
arsza
wie
,
zesp
. 170,
Gener
alne D
yr
ektorium. D
epar
tament P
rus No
w
o
wschodnich
, dział IV
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba str on U w agi 1 Ko wno fr anciszkanie 181 Verk auf einer W iese des F ranzisk anerklost ers in K auen an den Gutsbesitz er F renz el 1799–1800 [ss . 15] 2 Ra to w o bernar dyni 330 Da s B ernhar dinerklost er in Ratk ow o 1800–1805 [ss . 22] 3 Str zegocin bernar dyni 436 Da s B ernhar diner -Klost er in Strz ego zin 1800–1803 [ss . 6] 4 Trut ow o karmelici 290 Der K armelit erk on vent in T rutt ow o 1797–1803 [ss . 46] 5 W erki dominikanie 105 Sch uldf orderung des russischen D
ominik anerklost ers in W erki bei W ilna in Höhe v on 36000 fl . an den Neuostpr eussischen Gutsbesitz er v . P ur czyn no wic z 1800–1801 [ss . 49] 6 W igr y kameduli 226 Gebrüder v . Kiewlic z gegen den F isk us und da s ehemalige Klost er W ygr y w egen E dition v on D ok ument en 1802 [ss . 8] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 0 r . 7 W igr y kameduli 240 Da s K amedullerklost er in W ygr y 1797–1806 [ss . 299] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 0 r . 8 Zar ęb y K ościelne reformaci 364 Da s Ref ormat enklost er in Z ar emb y 1800–1803 [ss . 6]
Tabela 4. M
a
teriały dot
y
cząc
e k
laszt
or
ó
w i zakonó
w pr
zecho
w
y
w
ane w Ar
chiwum Głó
wn
ym Akt Da
wn
y
ch w
W
arsza
wie
,
zesp
. 170,
Gener
alne D
yr
ektorium. D
epar
tament P
rus No
w
o
wschodnich
, dział V
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba str on U w agi 1 Ko wno bernar dynki 76 Holzv erkauf aus den F
rost en des Klost ers S apiezyski 1797 [ss . 3] w jednost ce jest mo w a o klaszt or ze w S apie
żyszkach, ale nie b
yło tam żadnej plac ówki zak onnej; pr zed ro zbior ami wieś b yła własnością bernar dynek z K owna i zapewne tego klaszt oru dot yczą dokumen ty 2 W igr y kameduli 70 Holzv erk
auf aus den F
rost en des K amedulenser Klost ers in W ygr y 1796 ss . 4 klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 0 r .
Tabela 5. M
a
teriały dot
y
cząc
e k
laszt
or
ó
w i zakonó
w pr
zecho
w
y
w
ane w Ar
chiwum Głó
wn
ym Akt Da
wn
y
ch w
W
arsza
wie
,
zesp
. 170,
Gener
alne D
yr
ektorium. D
epar
tament P
rus No
w
o
wschodnich
, dział VI
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba k ar t/str on U w agi 1 ogólne ogólne 139 Einziehung der Klost
erbuchdruck er eien in Neuostpr eussen 1797 kk . 11 2 ogólne je zuici 410 Nachricht en v on T af elgüt ern, Star ost einen, adligen Güt ern, Jesuit engüt ern, Städt en, F orstämt ern, neuen K olonien, Zollämt ern, P acht en Privilegien der Städt e, Abgaben in den neu er w
orbenen polnischen Distrikt
en an Njemen, Nar ew und Bug 1795–1796 kk . 66 3 Supr aśl baz ylianie 674 Der v on dem Ba silianerklost er in S upr asl beabsichtigt e Ver trieb umgest empelt er K alendar 1796 [ss . 28] 4 ogólne ogólne 944 Ver w
altung der zu Klost
ern gehöringen Pfarr
ein 1797–1800 kk . 26 5 ogólne ogólne 947 Nach w
eisungen über die Anz
ahl der zu den Klost
ern
und ander
en geistlichen Gesellschaf
ten gehörigen Mit
glieder in Neuostpr eussen 1797–1806 kk . 319 6 ogólne ogólne 952 Aufhebung der Or densk ongr egationen und Klöst er in Neuostpr eußen 1798 kk . 24 7 ogólne ogólne 957 Konfisk
ationen des den ausw
är
tigen geistlichen Stif
tungen gehörigen V ermögen 1798–1805 kk . 95[–99] 4 osta tnie kar ty be z numer acji 8 ogólne ogólne 964
Besetzung der Klost
er - und ander er geistlicher St ellen dur ch den ärmer en Adel S üd- und Neuostpr eußens 1800 kk . 2 9 ogólne ogólne 993 Die Gener alk apit elv ersammlungen der Klöst er und der en Visitation 1799–1802 kk . 67 10 ogólne ogólne 994 Da s den Kir chen und Klöst
ern nach der K
onstitution
von 1768 zust
ehende E
rbr
echt an den Nachla
ssenschaf
ten
ihr
er v
erst
orbenen Geistlichen und Äbt
e 1799–1802 kk . 15 11 ogólne ogólne 995 Ver fa
ssung der Missionar
e und barmherzigen Sch w est erninstitut e und die V
ersetzung der erst
er
en aus
einem inländischen Institut dieses Or
dens in da s ander e 1799–1802 kk . 26 12 ogólne ogólne 1005 Ver w eiger te A
ufnahme der aus Neuostpr
eussen in die Klöst er des südpr eusischen D epar tements v ersetzt en Odengsgeistlichen 1801 kk . 4
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba k ar t/str on U w agi 13 ogólne ogólne 1006 Verbot der A ufnahme v on A usländern als No viz en in die k at olischen Klöst er 1801–1803 kk . 13 14 ogólne ogólne 1009 Ausmittlung des v on den Klost er
geistlichen der auf
gehobenen Klöst er v erbor genen oder w eggeschaff ten V ermögens in Neuostpr eußen 1804 kk . 1 15 ogólne augustianie -er emici 1012 Der A ugustiner -O rden 1806 [ss . 3] 16 ogólne baz ylianie 1013 Ver fa ssung des Ba silianer -O rdens in Neuostpr eussen 1798 kk . 32 17 ogólne benedykt yni 1014 Der B enediktiner -O rden 1799–1802 kk . 24 18 ogólne bernar dyni 1015 Der B ernhar diner -O rden 1800–1804 kk . 22 19 ogólne bo żogr obc y 1016 Der Or den der r egulier ten C hor - und Kr euzherr en des Heiligen Gr ab es 1799–1800 kk . 23 20 ogólne dominikanie 1017 Der D ominik aner -O rden 1796–1804 kk . 73[–83] 10 osta tnich kar t be z numer acji 21 ogólne reformaci 1018 Der F ranzisk aner -Ref ormat en-Or den 1800–1804 kk . 32 22 ogólne kameduli 1019 Der K amedulenser -O rden 1797–1799 kk . 50 23 ogólne kapuc yni 1020 Der K apuziner -O rden 1798–1804 kk . 12 24 ogólne karmelici 1021 Der K armelit er -O rden 1797–1802 kk . 30[–33] 3 osta tnie kar ty be z numer acji 25 ogólne marianie 1023 Der Marianer -O
rden und seine T
renn
ung
von der ausw
är tigen Or denspr ovinz 1797–1806 kk . 41[–54] 13 osta tnich kar t be z numer acji 26 ogólne pijar zy 1024 Ver fa
ssung und Methoden des Unt
errichts des Piar
en-Or dens 1797–1806 kk . 394 27 ogólne szar ytki 1025 Der Stanislai-Or den 1797 kk . 1 jednostka błędnie za tytuło w ana 28 ogólne cyst ersi 1026 Der Z ist erzienser -O rden. Die W ahl eines Pr ovinzk ommissars der Klöst er dieses Or dens 1797 kk . 6 29 ogólne kapuc yni ; joannici; pijar zy 1037 Er nenn ung ud W
ahl der Gener
ale des K apuziner -O rdens , Or
dens des Heiligen Johannes v
on der Bahrmherzigk
eit
und des Piar
en-Or dens , Bustillo , K omolini, B ec caria. Der zur F estungsstr af e v erur teilt e Pr ediger C ajutan Smolinski nebst Genossen 1796 [ss . 4] 30 Ko wno -P ożajście kameduli 1038 Der K on vent der K amdulenser in K auen 1796 [ss . 5] 31 Lublin karmelici 1044 Zinsensz ahlung des Gr af en Ossolinski für da s K armelit erklost er in L
ublin in die Pfarr
e in T
ur
oszna
für auf seinem Gut
e T ur oszna haf tende K apitalien 1798–1806 [ss . 58]
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba k ar t/str on U w agi 32 Sejn y dominikanie 1050 Säk ularisation des D ominik aner -mönchs C asimir Smo ylinski 1802 [ss . 13] klaszt or skaso w an y pr ze z władz e pr us ki e w 1 80 4 r . 33 Łomża pijar zy 1051 Säk
ularisation des Piar
en Adalber t S w eyk ow sky 1802 [ss . 6] 34 ? dominikanie; bernar dyni 1054 Säk ularisationsgesuche der D ominik aner und B ernar diner -Geistlichen T homa s Jankiewic z und B enedic t L enkiewic z 1803 [ss . 4] 35 ogólne szar ytki 1055
Gesuch der adligen E
insa
ssen Johann v
. P
ot
oki und Genossen
um Überla
ssung eines Klost
ers zur E inrichtung eines barmherzigen Sch w est erninstitut es 1804–1806 [ss . 63] w jednost ce takż e ma teriały dot ycząc e klaszt or ów karmelit ów w Bielsku or az r eforma tó w w B oćkach i Z ar ębach 36 W ilno karmelici 1056
Der aus Russland eingew
ander te K armelit er geistliche Alex ander L elewic z, der v or einigen Jahr en
von dem Regiment v
. C ourbièr e deser tier t ist 1804–1806 [ss . 63] 37 ogólne ogólne 1057 Von einigen Or densgeistlichen in K ammer depar tement Bialyst ok nachgesucht e S äk ularisationen 1805–1806 [ss . 27] 38 Hebdó w (Br zesk o) norber tanie 1062 Säk ularisation des Pr ämonstr ant er Mönchs F elix Z ielinski 1801–1802 [ss . 16] 39 Ciechanó w; ? dominikanie; augustianie -er emici 1063 Säk ularisation des D ominik anermönchs Gielawski 1801–1806 [ss . 10] w jednost ce takż e dokumen ty dot ycząc e zak onnik ów : dominikanina Teodor a Tomasz ewicza i augustianina--er emit y T omasza Dzier żano wskiego 40 Pr zasn ysz bernar dyni 1064 Säk
ularisation des Minorit
en-Or densgeistlichen Sigism und Badn y 1803 [ss . 2] 41 ? augustianie -er emici; fr anciszkanie 1067 Säk ularisation der A ugustiner Or densgeistlichen v . G ro ch ol sk i, Bo bo wski, W yc zyk ewski, L amber t und Pia seki 1803–1806 [ss . 10] dot ycz y takż e augustianina-er emit y W ładysła w a K ozło wskiego; błędnie zapisane naz wisk o: nie W ycz yk ewski, lecz W yr zyk owski; Lamber t i P iasecki okr eśleni jak o fr anciszkanie 42 ? bernar dyni 1068 Säk ularisationsgesuch der B ernhar diner Or densgeistlichen Ludwig Jak ow
ski und Piwnicki
1803–1806
[ss
. 10]
Jack
owski, nie Jak
owski 43 Tr ut ow o; ? karmelici 1072 Säk ularisation der K armelit er Or densgeistlichen C antius Pa rchein, L amber t, Gr abo w ski und W essolo wski 1804–1806 [ss . 14] Lamber t i Gr abo wski t o jedna osoba 44 ? ? 1073 Säk ularisation der Pr edigers und Or densgeistlichen Pe ter Ok onski 1805 [ss . 3]
Lp . Miejsco w ość Zak on Sy gna tura Tytuł Zakr es czaso w y Liczba k ar t/str on U w agi 45 Str zegocin; ? fr anciszkanie 1074 Säk ularisationsgesuche der F ranzisk aner Or densgeistlichen Thoma s Mak ow ski, v . T yminski und D obk ow ski 1805–1806 [ss . 14] Tomasz Mak owski b ył zak onnikiem w Str zegocinie , klaszt or y po zostały ch nieustalone 46 ? reformaci 1075 Säk
ularisation des Ref
ormat enor densgeistlichen Barnabus Dą bk ow sk i 1806 [ss . 5] 47 Sk ępe bernar dyni 1076
Vermächtnisse des Melchior v
. C
hlet
ow
ski für die Kir
che in S adlo w o und da s B ernhar diner -Klost er in Sk ompe 1806 [ss . 7] 48 ogólne szar ytki 1122 Um w
aldung der barhmherzigen Sch
w est erninstitut e in Kr ank enanstalt en 1797–1805 kk . 79[–197] 118 osta tnich kar t be z numer acji 49 ogólne ogólne 1128
Einrichtung einer allgemeinen L
andirr enanstalt für die pr eussi-chen Pr ovinz en und B estimm
ung eines an der alt pr
eussischen
Gr
enz
en belegenen auf zuhebenden Klost
ers dazu 1806 ss . 2 50 ogólne je zuici 1768
Einführung des Jesuit
enor dens in Russland 1801 kk . 3 51 ogólne pijar zy 1784
Ausbildung junger Piar
engeistlicher
, in den hiesigen
Unt
errichtsanstalt
en und in Hale zu lehr
en B d.1 1799–1805 kk . 397 52 ogólne pijar zy 1785
Ausbildung junger Piar
engeistlicher
, in den hiesigen
Unt
errichtsanstalt
en und in Hale zu lehr
en B d. 2 1805–1806 kk . 260 53 ogólne je zuici 1799
Ausmittlung des ehemaligen Jesuit
en
vermögens und E
inrich-tung des neuostpr
eussischen Sch ulf onds . B en utzung der
zu den ehemaligen Jesuit
engüt ern gehörigen F orst en bd . 1 1795–1799 kk . 314 54 ogólne je zuici 1800
Ausmittlung des ehemaligen Jesuit
en
vermögens und E
inrich-tung des neuostpr
eussischen Sch ulf onds . B en utzung der
zu den ehemaligen Jesuit
engüt ern gehörigen F orst en bd . 2 1799–1805 kk . 148 55 Gr od no do m in ik an ie 18 25 For derungen des D ominik anerklost ers in Gr odno über 483 Taler 8 Gr
oschen an die Joseph v
. Jelinskische K onk ursma sse 1806 [ss . 27] 56 ogólne ogólne 2097 Bonifik
ation für die Mendik
ant enklöst er statt der Z oll-und Konsumtionsst euer -fr eiheit 1796–1798 kk . 39 57 ogólne fr anciszkanie 2109 Zollfr eie E infuhr v on gr obem br aunem T uch für die Or denskleider der F ranzisk aner in den r ef ormier ten Klost ern Neuostpr eussens 1798 kk . 9 58 Pułtusk benedykt yni 2122 Retr
adition des zur Z
ollstätt
e gehöringen, bei der Stadt
W
ysz
ogr
od auf dem Grunde des B
enediktinerklost
ers
zu P
ultusk gelegenen Platz
es
1796–1797
[ss
. 15]
w jednost
ce znajduje się plan
techniczn
y budynku dla służb c
eln ych w W ysz ogr odzie
Hereditas Monasteriorum vol. 4, 2014, s. 205–219
Andrzej B
UCZYŁOInstytut Historii i Archiwistyki
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących klasztorów i zakonów
w zesp. Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich
w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie
Streszczenie
W AGAD-zie przechowywany jest zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich. Zawie-ra on materiały po istniejącym na przełomie XVIII i XIX w. urzędzie. Wśród licznych zachowanych tam archiwa-liów znajdują się także materiały dotyczące klasztorów, w tym tych skasowanych przez władze pruskie w okre-sie istnienia Prus Nowowschodnich: dominikanów w Liszkowie, Płocku, Sejnach i Wierzbołowie, franciszkanów w Wyszogrodzie oraz karmelitów we Władysławowie, zwanym też Nowym Miastem. Pozwalają one na poznanie różnych aspektów ich funkcjonowania w czasie kilkunastoletniego panowania pruskiego; ważną część stano-wią dokumenty dotyczące zakonników, w tym także tych, którzy zdecydowali się opuścić stan zakonny.
Słowa kluczowe
Andrzej B
UCZYŁOInstitute of History and Archival Science Nicolaus Copernicus University in Toruń
An inventory of archive material relating to monasteries and religious orders
in the Directorate General. Department of New East Prussia fonds kept
in the Central Archives of Historical Records in Warsaw
Summary
The units of the Central Archives of Historical Records in Warsaw include fonds 170, Directorate General. Depart-ment of New East Prussia. It contains docuDepart-ments relating to the departDepart-ment, which existed at the turn of the 19th century. Among the numerous archive documents kept there we will find those concerning monasteries dissolved by the Prussian authorities in the New East Prussia period: the Dominicans in Liškiava, Płock, Sejny and Virbalis; the Franciscans in Wyszogród; and the Carmelites in Władysławowo, also known as Nowe Miasto (New Town). The documents make it possible to examine various aspects of the functioning of the monaster-ies under Prussian rule, which lasted just over ten years. Important papers include documents concerning the monks, also those who decided to leave their orders.
Keywords
New East Prussia, Central Archives of Historical Records, inventory, monastery, dissolution, secularisation, monks
Hereditas Monasteriorum vol. 4, 2014, p. 205–219
