Rzemiosło w powiecie łódzkim w dwudziestoleciu międzywojennym

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA H ISTORICA 7, 1981

Julia Wasiak

RZEMIOSŁO W POWIECIE ŁÓDZKIM W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM

Artykuł niniejszy jest dalsąym ciągiem badań autorki nad strukturą pow. łódzkiego. Struktura agrarna powiatu została om ówiona w e w cze­ śniejszym opracowaniu. Z zestaw ień ludności zajmującej się rolnictwem i zajęciami pozarolniczymi wynikało, że powiat ten miał najw yższy w w ojew ództw ie procent ludności zajmującej się pracą poza rolnictwem, był to także najbardziej zurbanizowany powiat. Było tu duże miasto przem ysłowe Zgierz, a także osady, które w latach dw udziestych odzy­ skały prawa m iejskie, utracone w drugiej połow ie XIX w., jak Kon­ stantynów, Aleksandrów, Tuszyn oraz Ruda Pabianicka, która w 1923 r. po raz pierw szy uzyskała prawa miejskie.

Ta mocniej rozwinięta urbanizacja musiała mieć w pływ na charak­ ter wsi znajdujących się na tym terenie. Ustalenie jakie m iejsce zai- mowało rzemiosło w życiu gospodarczym powiatu jest zadaniem tego artykułu. 1 rudno na to pytanie odpow iedzieć z braku danych staty­ stycznych. Takie bowiem dane nie zostały uwzględnione w spisach pow szechnych 1921 i 1931 r. Spis z 1921 r. uwzględnia wprawdzie wśród wykonyw anych zawodów rzemieślników, ale w zupełnie innym zna­ czeniu. W szystkich w yspecjalizow anych w zawodach technicznych pra­ cow ników zatrudnionych w przemyśle w g spisu zaliczono do rzem ieśl­ ników. Podstawą zaliczenia do grupy rzem ieślników było zaszeregow a­ nie ich w zakładzie pracy. Tak w ięc do rzem ieślników zaliczono w szy­ stkich w ykw alifikow anych pracowników zatrudnionych w zakładach przem ysłowych, jak również tych, którzy uprawiali rzemiosło w war­ sztatach własnych lub jako siła najemna. Rzem ieślników pracujących w warsztatach, w majątkach ziem skich zakwalifikowano do rolników.

1 ak w ięc wybranie dartych o rzemieślnikach z tych zestaw ień nie dało­

„rzemieślnicy'' lecz tylko „chałupnicy” i „robotnicy", co również nie ujawnia grupy rzem ieślniczej.

Jeśli chodzi o statystykę prowadzoną przez samo rzemiosło, to też nie obejmuje ona całego interesującego nas okresu. Organizacja rze­ miosła oparta na postanowieniach o zgromadzeniach z 1818 r. obow ią­ zywała do 1927 r. Dopiero w 1927 r. zostało wydane Rozporządzenie

Prezydenta RP o praw ie przem ysło w ym , które unieważniało poprzednie

postanowienia sprzed przeszło 110 łat.

Najważniejszą konsekw encją rozporządzenia z 1927 r. było dla spraw organizacyjnych rzemiosła stworzenie podstaw prawnych dla pow sta­ nia izb rzem ieślniczych. Stworzenie jednolitej dla całego kraju organi­ zacji rzemiosła, dało podstawy do stworzenia jednolitej statystyki.

Izby rzem ieślnicze zostały zorganizowane w 1928 r. na terenie całe­ go kraju. Ich sieć pokrywała się z podziałem administracyjnym kraju, tzn. w każdym w ojew ództw ie została powołana Izba Rzemieślnicza. Jednakże nie w szystkie one od razu przestąpiły do sporządzania staty­ styki. Izba Rzemieślnicza w Łodzi zaczęła wydawać sprawozdania dru­ kowane od 1930 r. Same izby co roku skarżyły się na niedokładność danych statystycznych, które zostały im nadesłane przez poszczególne cechy czy warsztaty rzem ieślnicze, na niekompletność danych. Dodat­ kową trudnością dla autorki jest i to, że dane publikowane, dotyczą rzem iosła woj. łódzkiego nie w rozbiciu terytorialnym na powiaty, lecz branżowym, w g rodzaju rzemiosła.

Dla woj. łódzkiego nie ma też roczników statystycznych ani innych źródeł drukowanych. Źródła rękopiśmienne też są mocno zdekom ple­ towane. Całkowicie zostały zniszczone akta W ydziału Przemysłu Urzę­ du W ojew ód zk iego Łódzkiego. W stanie szczątkowym zachowały się akta Izby Rzemieślniczej w Łodzi, lecz do interesującego nas zagad­ nienia nié dostarczają zupełnie materiału. Zdekompletowane są również akta Starostwa Pow iatowego Łódzkiego, zawierają niew iele wiadomości, jest to materiał fragmentaryczny, nie zawsze dający się porównać, bowiem z różnych lat są bardzo różne dane często nieporównyw alne. Akta niektórych gmin mają minimalną ilość wiadom ości dotyczących rzemiosła, większość nie ma ich w cale. Również i w aktach miast nie znajdujemy danych o rzemiośle w XX-leciu m iędzywojennym .

Z dotychczasow ych badań nad dziejami rzemiosła w Polsce w yn i­ kają pewne ustalenia, mianowicie^ że rzemiosło podobnie, jak inne dzie­ dziny gospodarki poniosło duże straty w czasie w ojn y 1. Stwierdzili to

1 W . H a u s z y l d , R z e m io s ło i p r z e m y s ł l u d o w y w P o ls c e w o s t a t n i m lat d z i e ­

s ią tk u , [w:] Bilans g o s p o d a r c z y d z i e s i ę c i o le c i a P o ls k i O d r o d z o n e j , t. 1, P ozn ań 1929,

s. 521; Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , G o s p o d a r k a P o ls k i m i ę d z y w o j e n n e j ,

W. Hauszyld, Z. Landau i J. Tomaszewski w odniesieniu do całej Pol­ ski, a także badacze rzemiosła w ielkopolskiego. Z tym, że straty te nie' zostały nigdzie wyodrębnione w wyliczeniach, ponieważ w przypadku rzemiosła na w si rejestrowano je łącznie ze stratami w rolnictwie, w miastach też nie uwidoczniono ich osobno.

Jednakże po w ojnie rzemiosło, jako nie wym agające zbyt wielkich nakładów inw estycyjnych na uruchomienie produkcji, dźwignęło się ze zniszczeń znacznie szybciej niż przemysł j rozpoczęło w cześniej produkcję. W początkowym okresie rozwijało się bardzo pomyślnie, ponieważ istniało duże zapotrzebowanie na w yroby w wyniszczonym wojną kraju. Toteż w 1921 r. liczba warsztatów czynnych równa była przedwojennej2.

Na interesującym nas obszarze nastąpiły zmiany terytorialne w sto­ sunku do okresu sprzed I wojny. W 1915 r. zostały włączone do Łodzi sąsiadujące z nią bezpośrednio Chojny i Bałuty, osady przem ysłowe należące adm inistracyjnie do gmin Chojny i Radogoszcz zamieszkałe przez ludność zatrudnioną w przem yśle łódzkim. Zdaniem I. Ihnato- wicza rzem iosło łódzkie XIX w. było ulokow ane głów nie na w siach i w osadach podłódzkich, a znacznie mniej było go w Łodzi. Było to rzemiosło tkackie. Produkcję fabryczną łączono tu z rzemieślniczą. W 1887 r. w pow iecie łódzkim skupionych było 50% tkacziy rzemieślni­ ków całej gub. piotrkowskiej. Pracowali oni na rzecz fabryki i kupców łódzkich3.

Po I wojnie, gdy te m iejscow ości włączono do Łodzi rzemiosło w po­ w iecie powinno podupaść lub przenieść się znowu do osad podłódzkich dla obsługi zw iększonego terytorium Łodzi. Brak dotychczas danych, które pozw oliłyby udowodnić tę hipotezę. Jeżeli zachowały się pewne dane dotyczące rzemiosła w pow iecie w omawianym okresie, to do­ tyczą one miast w latach trzydziestych. Natomiast rzemiosło pracujące na w siach jest prawie nie uwzględnione. Spotykam y jedynie fragmen- ' taryczne dane dla różnych gmin z różnych lat i podawane według nie­ jednolitych kryteriów.

Jednocześnie badacze zajmujący się tym zagadnieniem stwierdzali, że rzemiosło było ściśle związane z rolnictwem i jego rozwój podlegał tym samym koniunkturom, co rozwój rolnictwa4.

N ie wiadomo ile i jakie warsztaty rzem ieślnicze b yły na terenie poszczególnych gmin. Dysponujem y tu tylko fragmentarycznymi

dany-2 H a u s z y 1 d, op. cit., s. 5dany-2dany-2.

3 I. I h n a t o w i c z , P r z e m y ś l ł ó d z k i w l a ta c h 1860— 1900, W r o cła w 1965, s. 71— — 76.

mi. Na przykład w gm. Chojny w 1920 r. były 32 warsztaty rzem ieśl­ nicze, z tego 2 w W idzewie, 2 w Dąbrowie, 2 w Julianowie, 1 w Sta­ rych Chojnach, 24 w N ow ych Chojnach i 1 w folwarku Stare Chojny. Nie wiadom o jakiej specjalności b yły to warsztaty, ile osób zatrudnia­ ły, jaka była wartość ich produkcji5. W gminie Radogoszcz było 30 w arsztatów rzem ieślniczych, a w gm. Gospodarz (do której wchodził Rzgów) zanotowano 25 warsztatów®. Prawdopodobnie w iększość war­ sztatów w tej gminie miała siedzibę w Rzgowie. N iestety nawet dla tych 3 gmin nie dysponujem y dokładniejszymi informacjami dotyczą­

cymi wskazanych warsztatów.

Dopiero od 1930 r., odkąd Izba Rzemieślnicza w Łodzi zaczęła w y ­ dawać sprawozdania drukowane, są pewne dane statystyczne doty­ czące rzemiosła w pow iecie. Choć w każdym publikowanym sprawozda­ niu instytucja ta skarży się na niedokładność danych i ich niekom­ pletność, dają one jednak choćby przybliżony obraz rozwoju rzemiosła na interesującym nas terenie.

Poczynając od 1930 r. do 1936 r. licaba cechów w pow iecie w y ­ nosiła 24. Spośród nich 9 było w Zgierzu, po 5 w Aleksandrowie i Kon­ stantynowie, po 2 w Tuszynie i Rzgowie i 1 w Rudzie Pabianickiej7. 23 cechy notowano w 1920 г., a więc liczba ta była prawie niezm ien­ na przez 16 lat. Dopiero od 1937 r. zmniejszyła się do połowy, tj, do 12 i taki stan przetrwał do wybuchu II w ojny światow ej. Liczba zrze­ szonych w cechach rzem ieślników wynosiła w 1932 r. 583 osoby, w 1935 r. — 557 osób, w 1937 r. — 775 osób, a w 1938 r. — 797 osób. Liczba w arsztatów rzem ieślniczych w ynosiła8: w 1930 r .— 1165, w 1931 r. — 1216, w 1932 r. — 1351, w 1935 r. — 1689, w 1936 r. — 1462, w 1937 r. — 1582, w 1938 r. —. 1809.

Zestawienia te wym agają wyjaśnień. Przez 16 lat utrzym ywała się w pow iecie prawie stała liczba cechów (23— 24). N iew ielkie też waha­ nia w ykazyw ała Liczba zrzeszonych w tych cechach rzem ieślników (nie przekraczała 600 osób).

Przeprowadzone przez Izbę Rzemieślniczą w latach 1935 i 1936 lu­ stracje cechów dały smutny obraz ich działalności. Stwierdzono, iż część z nich nie przejawiała od dłuższego czasu żadnej działalności. Taką ocenę otrzym ały prawie w szystkie се ф у w Aleksandrowie, a zwłaszcza cechy piekarzy, stolarzy i szew ców , podobnie było w Tu­ szynie, Rzgowie i Konstantynowie oraz w cechu murarzy w Zgierzu,

5 W APŁ, A k t a gm. C h o j n y 1428.

G W APŁ, A k t a m. Łodzi, W y d z . T e c h n ic z n y , sy g n . tym cz. 869 (16 358). 7 W APŁ, S t a r o s t w o P o w i a t o w e Ł ó d z k i e (dalej St. PŁ), sy g n . 1248. * W sz y stk ie d a n e ze sp raw ozd ań Iz b y R z em ieśln iczej za la ta 1930— 1938.

Już w czasie tych lustracji określono cechy w Tuszynie, że „nie są one zlikwidowane, ale i czynne niie są"9.

Mając rozeznanie stanu faktycznego Iziba Rzem ieślnicza dokonała w 1937 r. reorganizacji cechów, łącząc cechy słabe o nikłej dzia­ łalności w jednostki silniejsze finansowo i liczbowo, tworząc tzw. cechy o g ó ln e10. W całiym w ojew ództw ie zmniejszono w ciągu 1937 r. licżbę cechów z 407 do 203, a w ięc o połow ę, tzn. akcja ta w pow. łódzkim dała takie w yniki jak w całym w ojew ództw ie.

Z porównania liczby rzem ieślników zarejestrowanych w cechach i liczby warsztatów rzem ieślniczych w pow iecie wynika, że liczba warsztatów przez całe drugie dziesięciolecie w ykazyw ała stały i znacz­ ny wzrost od 1165 w 1930 r. do 1809 w 1938 r., podczas gdy liczba rzem ieślników zrzeszonych w cechach w ykazyw ała przez kilka lat sta­ bilizację, a od 1937 r. nieznaczny wzrost, dochodząc do 797 osób w 1938 r. Dane z pierw szego dziesięciolecia są nieznane.

Dziwną się w ydaje w zestawieniu w iększa liczba warsztatów niż zrzeszonych w cechach rzemieślników, co św iadczyłoby o tym, że zna­ czna część warsztatów była prowadzona przez rzem ieślników nie zrze­ szonych w cechach. W yjaśniałoby to też dlaczego cech y byty tak słabe, nie przejaw iały działalności aż w końcu m usiały ulec tak znacznej likwidacji. Upadek znaczenia cechów w organizacji rzemiosła zauważo­ no już na początku lat dwudziestych, kiedy to cechy m iały jeszcze uprawnienia do egzam inów czeladniczych i mistrzowskich, ale zawodu można się było nauczyć i poza cechem, na różnych kursach czy w przem yśle11.

Od wejścia w życie rozporządzenia Prezydenta RP z dn. 7 VI 1927 r. 0 prawie przem ysłowym r na m ocy którego utworzono izby przem ysłowe 1 nadano im uprawnienia szkoleniowe, odbierając je cechom, znaczenie cechów zmalało do minimum12.

Siedziby cechów znajdowały się w pow. łódzkim w miastach, a część warsztatów z zakresu rzemiosła usługow ego znajdowała się w e wsiach. W 1936 r. Izba Rzemieślnicza w Łodzi ustaliła, że rzem ieśl­ nicy mający warsztaty w gminach położonych w sąsiedztwie miast bę­

8 APŁ, St. PŁ, sy g n . 1217 i 1243. N p . w 1932 r. c ec h s z e w c ó w w R z g o w ie ob ejm u ­ ją c y gm . G ospod arz z sie d z ib ą w R z g o w ie i gm . W isk itn o lic z y ł 10 c zło n k ó w , w tym 8 m ajstrów i 2 cze la d n ik ó w . N ie p r zeja w ia ł żadnej d zia ła ln o ści. C ech s z e w c ó w i c h o le w k a r z y w T u szy n ie o b e jm u ją cy 4 g m in y i T u szy n lic z y ł 15 c zło n k ó w , a le trzeb a d od ać, że T u szy n b y ł je d n y m z d a w n y ch o śr o d k ó w rzem io sła sz e w s k ie g o .

10 VIII S p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ło d z i z a r o k 1937, Łódź 1938, s. 24/25. 11 J. Ż ó ł t a s z e k , C h a ł u p n i c z y p r z e m y s ł t k a c k i w o k r ę g u łó d z k i m , W a rsza w a

1928, s. 30.

dą członkami cechów w najbliższych miastach13. Do cechów w A lek­ sandrowie należeli rzem ieślnicy gm. Brużyca, Beldów, Babice, Puczniew i Rąbień, do Konstantynowa — z gm. Brus, do Tuszyna z gm. Brójce, Czarnocin i Kruszów. Gminy Chojny i Gospodarz należały do cechów w Rzgowie, gm. Wiskiitno do Rudy Pabianickiej, a Lućmierz, Łagiewniki, N ow osolna i Radógoszcz do Zgierza. W wewnętrznej organizacji cechów nie było podziału terytorialnego. W szyscy członkowie bez względu na siedzibę warsztatu należeli do jednego cechu w danym mieście.

W zrastająca liczba warsztatów rzem ieślniczych w p ow iecie była zjawiskiem występującym w rzemiośle całego kraju. Szczególnie w ido­ czne stało się to od w ielk iego kryzysu14. Był to w ynik nie wzrostu znaczenia rzemiosła, rozwoju produkcji, lecz rozdrobnienia warsztatów, pauperyzacji rzemiosła i podnoszenia kosztów produkcji rzemieślni­ czej15. W łaśnie w okresie kryzysu wysitąpiło na szerszą skalę zjawisko w rzem iośle podłódzikim, które było jednym z ogniw procesu ogólno­ polskiego — wzrost rzemiosła nielegalnego. Istniało ono zawsze, ale w czasie kryzysu przybrało znacznie w iększe rozmiary. Uprawiali je ludzie zwolnieni z pracy w zakładach rzem ieślniczych — głów nie cze­ ladnicy — a także w innych zawodach, jak robotnicy bądź inteligenci. Rzem ieślnicy nielegalni prowadzili swe warsztaty bez płacenia podat­ ków mieli nieco niższe obciążenia, stąd m ogli taniej sprzedawać sw e wyroby, stanowiąc konkurencję dla rzemiosła legalnego16. W arsztaty prowadzone nielegalnie stanow iły konkurencję przede wszystkim dla

legalnego rzemiosła.

W latach kryzysu, gdy w znacznym stopniu wzrosła liczba war­ sztatów nielegalnych, władze rzem ieślnicze i administracyjne rozpo­ częły przeciwdziałanie temu zjawisku. Było to przeciwdziałanie idące dwoma torami: 1) tworzenie komisji, które prowadziły kontrolę war­ sztatów, 2) zmiana przepisów o w ykupie św iadectw przem ysłowych w 1932 r. — na rzecz ich złagodzenia, by ułatwić ich w ykup osobom faktycznie prowadzącym 'warsztaty.

Izba Rzemieślnicza w Łodzi, „oceniając należycie zgubne skutki istnienia nielegalnego rzemiosła pośw ięciła temu zagadnieniu baczną uwagę"17. Podjęła ona uchwałę o przeprowadzeniu lustracji zakładów rzem ieślniczych w okręgu Izby, celem ustalenia czy zakłady te są za-* rejestrowane i czy mają karty rzem ieślnicze. W zakładach nie posia­

13 APŁ, St. PŁ, sy g n . 1243. 14 Z. L a n d a u , P o ło ż e n ie r z e m i o s ł a w P o ls ce w la ta c h w i e l k i e g o k r y z y s u g o ­ s p o d a r c z e g o (1030— 1935), „K w artalnik H is to r y c z n y “' 1977, nr 1, s. 57— 58. 15 L. F. P i e k a r s k i , K r y z y s w r z e m i o ś l e , „R zem iosło" 1932, nr 6/7, s. 132. 16 L a n d a u, op. cit. 17 Izba R z e m ie ś l n i c z a w Łodzi. S p r a w o z d a n i e za r o k 1932, Łódź 1933, s. 54.

dających wym aganych uprawnień sporządzać miano protokoły, któ: Izba miała przesyłać władzom przem ysłowym z wnioskiem o pociąga­ nie winnych do odpow iedzialności karno-administracyjnej. Prace w ko­ misjach lustraqyjnych były prowadzone przez ich członków honorowo. W woj. łódzkim komisje lustracyjne pow ołano okólnikiem w ojew o­ dy z dn. 7 V 1932 r.18 W oparciu o ten okólnik W alne Zgromadzenie członków laby Rzemieślniczej uchwaliło regulamin Komisji Lustracyj­ nej oraz pow ołało stałą Komisję dla Spraw Lustracji przy Izbie Rze­ m ieślniczej w Łodzi.

Komisja postanow iła dokonać najpierw lustracji w warsztatach w Ło­ dzi, a potem powołać komisje pow iatow e. Pow iatowe kom isje lustracyj­ ne składały się z 2—3 osób spośród w ykw alifikow anych rzem ieślni­ ków zamieszkałych w miastach pow iatowych. W ciągu półrocznej pra­ cy komisji lustracyjnej w pow. łódzkim przeprowadzono lustrację G21 warsztatów, z czego legalnych było 353, a nielegalnych 268, tj. war­ sztaty nielegalne stanow iły 43% ogólnej liczby zlustrowanych. Lustra­ cję prowadzono tylko w miastach — Zgierzu, Aleksandrow ie i Rudzie Pabianickiej19. W yniki lustracji dały obraz zbliżony do sytuacji całe­ go województwa, gdzie warsztaty nielegalne w tym czasie w yn osiły 49%, a w ięc znowu statystyka potwierdziła zbieżność zjawisk w ystę­ pujących w pow iecie w porównaniu z danymi dotyczącym i w ojew ódz­ twa.

W yniki lustracji były bogate. W ykazały dużą liczbę zakładów pro­ wadzonych nielegalnie. W ynikało to stąd, że były to początki dzia­ łalności komisji, zorientowanych w sytuacji m iejscow ego rzemiosła. Jednocześnie Izba Rzem ieślnicza zanotowała znaczny wzrost podań o w y ­ kup kart rzem ieślniczych. Miał on być wynikiem działalności komi­ sji. Z pewnością tak było, ale nie można też zapomnieć o drugim czynniku, jakim było złagodzenie przepisów o w ykupie kart rzem ieśl­ niczych.

Dane lustracyjne przeprowadzonych w pierwszym półroczu działal­ ności komisji nie dają podstaw y do w yciągnięcia wniosku, że taka by­ ła rzeczywista proporcja między rzemiosłem uprawianym legalnie i nie-- legalnie. Statystyka dotycząca tego problemu jest w yjątkow o niepew ­ na. Z. Landau przytacza zestaw ienie różnych autorów. W szystkie róż­ nią się od siebie znacznie w ocenie ilości i wzajem nego stosunku warsztatów legalnych i nielegalnych. Niektórzy badacze oceniali liczbę warsztatów nielegalnych na 23% w stosunku do ogólnej liczby war­ sztatów 100%, inni zawyżali te dane do 33%20. Z. Landau, biorąc pod

18 T am że, s. 55. 10 T am że, s. 57.

uw agę w szystkie zestawienia dotyczące niedokładności danych (zwłasz­ cza rzemiosła nielegalnego), uważa te liczby za zawyżone.

W okresie rozwiniętego przem ysłu w różnych regionach kraju roz­ w ijały się różne rodzaje rzemiosł z niejednakowym .powodzeniem. Zda­ niem niektórych badaczy dana gałąź rzemiosła rozwija się najlepiej tam, gdzie ma na miejscu surow ce21 lub jest uzupełnieniem rozwinięte­ go na danym terenie przemysłu, np. w W ielkopolsce najlepiej prospe­ rowały warsztaty ślusarskie, elektrotechniczne i mechaniczne oraz ko­ w alstw o w iejskie, jako uzupełnienie rozwijającego się przemysłu ma­ szynow ego, elektrotechnicznego i chem icznego22.

W woj. łódzkim na pierwszym m iejscu stały rzemiosła grupy w łó­ kienniczej. Natomiast w pow. łódzkim w łókiennictw o zajmowało piąte m iejsce w w ytw órczości rzem ieślniczej. Pierwsze zajm owały w dwu­ dziestoleciu m iędzywojennym rzemiosła spożyw cze23.Tę odm ienność po­ wiatu od całego w ojewództwa tłumaczono następującym i przyczynami: 1) teren ten jako położony w bezpośrednim sąsiedztw ie w ielk iego prze­ m ysłu fabrycznego był nasycony tanimi wyrobam i w łókienniczym i, 2) nie było w tym pow iecie żadnych w iększych zakładów spożyw czych. Potrzeby^ bieżące m iejscow ej ludności m ogły być zaspokajane tylko poprzez w yroby rzem ieślnicze. Może warto by zwrócić uw agę, że część ludności gmin sąsiadujących, zwłaszcza bezpośrednio z Łodzią była zatrudniona w przem yśle łódzkim i z ich strony istniało zapotrzebowa­ nie zw iększone na artykuły spożyw cze. Poza tym przez teren tego p o­ wiatu prowadziły drogi do Łodzi, na których, jak informowano, z każ­ dym rokiem wzmagał się ruch autobusowy. Podróżni byli w ięc kosumen- tami artykułów spożyw czych, takich jak wędliny, pieczyw o, słodycze. Była to w ięc grupa rzemiosł produkująca nie tylko na potrzeby m iejsco­ w ej ludności, ale i przejezdnych. Łatwiejszy zbyt w pływ ał na wzrost produkcji tej grupy rzemiosł. W ędliniarnie, piekarnie, ciastkarnie, to były te warsztaty, których produkcja w pow. łódzkim stała w 20-leciu na pierw szym miejscu.

Jeśliby uwzględnić rozm ieszczenie rzemiosła w poszczególnych gmi­ nach w edług niekom pletnych danych za 1929 r. to okaże się, że naj­ w ięcej rzem ieślników było w gminach Radogoszcz, Łagiewniki, Brojce, Brus, tzn. w położonych w bezpośrednim sąsiedztw ie Łodzi, gdzie znacz­ na część ludności pracowała w przem yśle łódzkim.

21 J. i’ a z d u r, Bad ania n ad d z i e j a m i r z e m io s ła na K i e l e c c z y ź n i e , [w :] Z d z i e j ó w

r z e m i o s ł a na K i e l e c c z y ź n i e . M a t e r i a ł y z s e s j i 11— 12 XII 1969, pod red. E. K a w e c ­

k i e j , K ie lce 1973, s. 16— 17. !! B a r a ń s k i , op. cit., s. 58.

/

I

T a b e l a 1

R zem io sło w g m in a ch p ow . łó d z k ie g o w 1929 r.

L iczba Liczba

R

zeź-Gm ina w a r­ r ze m ie śl­ K o w a le K ra w cy S z e w c y M urarze C ie ś le S to la rze P iek a rze F ryz­ In ni

sz ta tó w n ik ó w _. n ic y je rz y B abice — 38 6 2 2 _ _ 4 1 2 B e łd ó w — — — _ _ _ _ Brus 30 — 8 — 4 — _ 4 5 7 2 B rużyca — 27 8* _ _ _ С B rojce — 63 12 _ 5 5 4 0 1 Q ~ C h o jn y — — _ _ _ __ _6* 51 с C zarn ocin _ _ _ _ 0 G ospod arz — -- _ _ _ K ru szów — --- 9 -- 5 2 2 1 Lućm ierz — -- 7 _ 3 2 2 o Ł a g iew n ik i N o w o s o ln a 6 6 2 " 3 11 — 2 — — 1 6 J — 3 P u czn iew — — _ _ _ E a d o g o szcz — — 7 _ 13 39 12 3 3 5 3 R ąbień — — _ _ _ i W isk itn o 13 22 7 — — — — — 1 1 — 5 • D la p o z o s ta ły c h r z e m ie ś ln ik ó w b r a k d a n y c h . ** C h o d z i p r a w d o p o d o b n ie o rz e m ie ś ln ik ó w z a tr u d n io n y c h w p rz e m y ś le . 2 r ó d ł o : W A P Ł , St. PŁ, s y g n . 218. CT> R z e m io sł o w p o w , łó d z k im

Potwierdzałoby to i na tym terenie tezę, w odniesieniu do całego kraju, że z powodu niekorzystnych warunków dla rolnictwa, gospodar­ stwa w iejskie prowadziły gospodarkę w znacznym stopniu naturalną, zaspokajającą potrzeby własne, korzystającą w niew ielkim tylko stop­ niu z w yspecjalizow anych usług rzem ieślniczych, których w e własnym zakresie nie m ogły załatwić, jak kow alstw o, szew stw o, raurarstwo i cie­ sielstw o. Są to specjalności w ystępujące w rzem iośle wiejskim całego kraju, pracujące na zaspokojenie bieżących potrzeb najbliższych wsi. To nie wyróżniało wsi podłódzkich, od innych wsi położonych dalej od miast, w rejonach mniej zurbanizowanych. Rzemiosła spożyw cze, które i dom inowały w tym pow iecie, w ystępow ały w dużym skupieniu w k olo­ niach robotniczych, jak Chojny, Marysin, Brus, gdzie znaczną częr.ć ludności stanowili robotnicy fabryczni otrzym ujący pensję za swoją pracę i nabyw ający za nią środki do życia.

Dane dotyczące liczby rzem ieślników w gminach są podawane w zu­ pełnie dow olny sposób i nie dają obrazu zbliżonego do rzeczyw istości. Tak np. w 1929 r. przynajmniej pewna część gmin podała niektóre dane dotyczące rzemiosła. W ynika z nich, że w gm. Radogoszcz było 168 rzemieślników, w Łagiewnikach 62, w Brusie — 35 warsztatów rzem ieś­ ln iczy ch 24. N ie ma danych o rzem iośle w gm. Chojny. Natomiast w po­ łow ie 1938 r. podano, że w tej gminie było 655 rzem ieślników25. Zarów­ no jedne, jak i drugie dane nie wydają się prawdziwe. Te z 1929 r. są prawdopodobnie zaniżone. Natom iast do rzem ieślników w gm. Chojny w 1938 r. zaliczono przypuszczalnie kw alifikow anych robotników zatrud­ nionych w fabrykach — stąd ta w ysoka liczba rzem ieślników. Jeśli bowiem w całym pow iecie było w 1938 r. — 1809 warsztatów, a jak w cześniej stwierdzono, b yły one rozdrobnione, zatrudniały niew ielką liczbę osób, to mało prawdopodobnym jest by ponad 1/3 znajdowało się w gm. Chojny, nawet jeśli weźm ie się pod uwagę w szystkie elem en­ ty sprzyjające rozwojowi rzemiosła, a także te które m iały w p ływ na wzrost danych liczbowych.

Dane o warsztatach rzem ieślniczych z 1938 r. są nieporów nyw alne z danymi z 1929 r. Zarówno jedne, jak i drugie są niepełne. Dane te autorka podała dlatego, że jest to w łaściw ie jedyna obszerniejsza staty­ styka rzemiosła w iejskiego. Dane z 1938 r. potwierdzają informację podawaną przez Izbę Rzemieślniczą w Łodzi w 1930 r. o przewadze rzem iosł spożyw czych w pow iecie łódzkim. Poza tym w ynika z nich, że rzemiosła te w ystępow ały najliczniej w gminach położonych najbliżej o znacznej liczbie m ieszkańców zatrudnionych w przem yśle łódzkim.

24 W APŁ, St. PŁ, sy g n . 218.

N ow y rodzaj rzemiosła jaki1 pojawił się w drugiej połow ie lat trzy­ dziestych w związku ze wzrastającym ruchem autobusowym — to warsztaty naprawy sam ochodów i stacje benzynow e. W 1937 r. zano­ towano warsztaty w Zgierzu, Aleksandrowie, natomiast stacje benzy­ now e w gm.: Lućmierz, Radogoszcz, Ruda Pabianicka28.

-Ta b e l a 2

W y k a z w a r sz ta tó w r zem ieśln ic zy ch w gm inach p o w ia tu łó d z k ie g o na d zień 1 1 1938 г.

N a z w a g m in y W ęd li-n iarli-n ie P ie­ k ar­ n ie Kuź­ n ie S to ­ la rn ie Slu- sar-n ie Z a k ła d y . p o w ro ­ zó w S ta cje b e n z y ­ n o w e S zlif ier- nie B abice 4 2 — — — — . — — B ełd ó w Brus 16 3 5 1 — 1 — — B rużyca — 1 1 — 1 — — — B rojce 11 8 5 — — ' — — ■ — C h ojn y 39 19 4 2 1 — — — C zarn ocin — — — — — — — — G ospod arz 5 — 4 — K ru szów Lućm ierz 5 — — — — — 1 — Ł a g iew n ik i 5 2 — — 1 — — N o w o s o ln a 18 U 7 — — — , — — P u czn iew 1 — — — — — — — R ad ogoszcz 25 11 2 2 2 — 4 — R ąb ień 2 1 W isk itn o 6 1 11 6 d 1 o: W A PŁ, S t. P Ł , 217.

Jak wynika z przedstawionych przez autorkę informacji rzemiosło odgrywało nieznaczną rolę w gospodarce powiatu w omawianym okresie. Złożyło się na to w iele przyczyn: 1) istniejąca od XIX w. i roz­ wijająca się produkcja przem ysłowa, która w ypierała swoją taniością w yroby rzem ieślnicze, 2) 'pogłębiająca się różnica w technice w ytw a­ rzania m iędzy przemysłem a rzem iosłem na niekorzyść rzemiosła. W iększość zakładów rzem ieślniczych produkowała w najprostszych warsztatach ręcznych, gdzie decydującym elem entem była siła ludzka. M ożliwość nieinw estow ania w rzem iosło pozw oliło mu na szybkie roz­ poczęcie produkcji bezjpośrednio po w ojnie, nim został uruchomiony przemysł, który wym agał w iększych nakładów finansowych. Za to

w późniejszych latach niedoinw estow anie to miało ujem y w p ływ na rozwój rzemiosła. Ubóstwo rzem iosła, niem ożność prowadzenia inw e­ stycji z w łasnych funduszów oraz nikłe m ożliwości udzielania rzemio­ słu kredytu przez państwo, to były momenty, które podkreślano przez całe om awiane 20-lecie, jako czynniki hamujące rozwój rzemiosła. Pogłębiło się to od czasu w ielk iego kryzysu, kifcdy to rzemiosło prze­ jadało cai,y kapitał inw estycyjny w okresie niekorzystnej dla niego koniunktury.

W w yw odach sw ych autorka pominęła chałupnictwo i tzw. prze­ m ysł dom owy. Są to gałęzie w ytw órczości zbliżone do rzemiosła. Idąc za literaturą powojenną dotyczącą rzemiosła, nie uwzględniającą tych pokrewnych dziedzin wytwórczości, autorka przyjęła taki zakres tema­ tyczny. Zresztą brak akt inspekcji pracy z 20-lecia bardzo ogranicza zasób źródłow y tematu.

W ojew ódzkie Archiwum Państw owe w Łodzi* Ю л и я Васяк I РЕМЕСЛО В ЛО ДЗИНСКОЙ ОБЛАСТИ В МЕЖВОЕННОМ ДВАДЦАТИЛЕТИИ В статье я старалась показать роль сельского ремесла в хозяйстве самого урба­ низированного района Лодзииской области. Я представила в числах состояние ремесла и отраслей производства по гминам, подчёркивая какие ремёсла были .более раз­ витыми и почему. Спецификой области было большое число населения, живучего за счёт про­ фессий не связанных с сельским хозяйством, а также транзитная роль территорий этой области по отношению к Лодзи. Это влияло на увеличение потребностей на продовольственные товары. Поскольку в ремесле воеводства на первом плане стояло текстильное ремесло, то в Лодзинской области оно стояло на дальнем месте, а первое занимали ремёсла пищевой отрасли. Решающим фактором развития ремесла в Лодзинской области был местный рынок сбыта, а не ремесленная традиция. Скудная база источников не позволила па более всестороннее обсуждение явлений, связанных с развитием и значением ремесла на интересующей меня территории в первом десятилетии этого периода.