ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXI, zeszyt 6 – 2013
MAGDALENA SMOLE-WAWRZUSISZYN Katedra JZzyka Polskiego KUL
RETORYKA DZIG – SZANSE, MOLIWOGCI, OGRANICZENIA LUBLIN, 28-29 MARCA 2012
W dniach 28-29 marca 2012 r. odbyao siZ w Katolickim Uniwersytecie Lu-belskim Jana Pawaa II sympozjum Retoryka dziU – szanse, moSliwoUci,
ograni-czenia, zorganizowane przez KatedrZ Filozofii Kultury KUL oraz Koao
Na-ukowe Studentów Retoryki Stosowanej Wydziaau Filozofii KUL. To waaUnie na tym wydziale w roku akademickim 2009/2010 uruchomiono retorykZ sto-sowan_ jako unikatowy w skali kraju kierunek studiów dziennych (na razie I stopnia), który i naukowo, i dydaktycznie jest od pocz_tku wspierany m.in. przez kilku pracowników Katedry JZzyka Polskiego KUL.
Przygotowane spotkanie byao wyrazem d_Senia pracowników tego interdy-scyplinarnego kierunku do naukowej konfrontacji i integracji z badaczami re-toryki róSnych kierunków macierzystego uniwersytetu, jak i innych polskich oUrodków akademickich. Natomiast zasadniczym celem merytorycznym byao przyjrzenie siZ róSnym aspektom klasycznej retoryki, rozumianej zarówno jako przeSywaj_cy obecnie renesans istotny element humanistycznego wy-ksztaacenia, jak i ci_gle aktualna metoda tworzenia i analizy tekstów.
KonferencjZ otworzyaa Dziekan Wydziaau Filozofii prof. Agnieszka Lekka-Kowalik, wyraSaj_c zadowolenie, Se tak maody kierunek juS zdoaaa zorgani-zowab siZ naukowo. Witaj_c zgromadzonych, zwróciaa m.in. uwagZ na to, Se we wspóaczesnym Uwiecie szczególnie waSne jest mówienie o etycznym wy-miarze retoryki – waSne dlatego, Se w obecnej erze spoaecznego
konsumpcjo-nizmu prawda i pieni_dz, niestety, czZsto nie id_ w parze, a narzZdzia reto-ryczne wykorzystuje siZ do dziaaaf sofistycznych.
W pierwszym dniu obrad wygaoszono 9 referatów, pomiZdzy którymi za-planowano teS spotkanie z Redakcj_ „Forum Artis Retoricae” – pierwszego w Polsce czasopisma poUwiZconego retoryce, wydawanego od 2004 r. przez Polskie Towarzystwo Retoryczne.
SesjZ przedpoaudniow_ rozpocz_a prof. Marek Skwara (USz) prelekcj_
Re-toryka dziU – dzieje najnowsze, perspektywy rozwoju. Kluczow_ tez_ referatu
byao stwierdzenie, Se dziU Syjemy w czasach trzeciej sofistyki, bo wszystko jest retoryk_, która czZsto zmierza do manipulacji. Dlatego powi_zanie reto-ryki i perswazji wzbudza kontrowersje. Autor postawia pytania m.in. o to, czy cel perswazyjny pozwala retoryce na neutralnoUb i gdzie jest granica, kiedy ocieramy siZ o kaamstwo i manipulacjZ. RozwaSaj_c cechy retoryki wspóacze-snej, wskazaa jako zasadnicze trzy jej atrybuty: (1) retoryka jest dystrybutorem waadzy (waadza pochodzi z jZzyka); (2) retoryka tworzy wiedzZ (problem formowania pojZb w spoaeczefstwie – retoryka okreUla, co jest prawdziwe, waaUciwe lub prawdopodobne w danej wiedzy); (3) retoryka jest rozumiana bardzo szeroko jako zwi_zana z wszelkimi typami przekazów komunikacyj-nych (w tym teS dziea sztuki, np. fotografii, monumentów). RozwaSan_ pro-blematykZ prelegent zwiefczya konkluzj_, Se jeUli wiedza jest efektem sporu i porozumienia, to jedynym przedmiotem nauczania dziU na uniwersytetach jest retoryka.
O miejscu i znaczeniu retoryki klasycznej w zachodniej kulturze (w refera-cie o takim tytule) mówia prof. Piotr Jaroszyfski (KUL). Swoje refleksje roz-pocz_a od antynomii, stwierdzaj_c, Se z jednej strony retoryka zachwyca jako cud kultury (fenomen grecki), a z drugiej uderza dziU niemal brak retoryki (lub jej wynaturzenie) w kulturze zachodniej. Szukaj_c przyczyn takiego stanu rze-czy, referent skupia siZ na niekorzystnych przemianach w zakresie kultury saowa. Kultura saowa byaa, wedaug niego, istot_ retoryki greckiej, która poma-gaaa rozwijab siZ czaowiekowi do peani czaowieczefstwa w sensie uniwersal-nym (retoryka grecka dotyczyaa czaowieka w ogóle, a nie dziedzin dziaaalnoUci czaowieka). WspóaczeUnie zaU kultura saowa ulega degradacji, st_d i defor-macja tradycji retorycznej. PodkreUlaj_c koniecznoUb pracy nad saowem we wspóaczesnej cywilizacji, prof. Jaroszyfski wskazaa trzy najwaSniejsze dla niej obszary (etapy): Urodowisko domowe, edukacjZ szkoln_ oraz przestrzef teatru jako miejsca maestrii saownej. W kontekUcie prowadzonych rozwaSaf – i z bardzo krytycznym odniesieniem do jZzyka wspóaczesnych mediów – za
jedn_ z najwaSniejszych ról retoryki we wspóaczesnej kulturze autor uznaa jej rolZ wychowawcz_.
Po przerwie „kawowej” jako pierwszy zabraa gaos prof. Jakub Z. Lichafski (UW), wystZpuj_c z prelekcj_ Retoryka jako poszukiwanie najlepszej formy
komunikacji. Celem tego odczytu byao udowodnienie tezy, Se retoryki nie
moSna zast_pib wspóaczesnymi teoriami komunikacji. Wedaug badacza jest ona wci_S jedn_ z dróg (a moSe jedyn_), prowadz_cych zarówno do odkrycia, jak i do stworzenia najlepszej formy efektywnej komunikacji. RozwaSaj_c szczegó-aowe aspekty postawionej tezy, referent poruszya nastZpuj_ce zagadnienia: (1) retoryka jest nie tylko teori_ argumentacji oraz kompozycji tekstów, ale teS teori_ i praktyk_ komunikacji; (2) narzZdzia, jakimi dysponuje teoria retoryki, nadaj_ siZ do opisu problemów komunikacji, a takSe – do analizy róSnego ro-dzaju tekstów; (3) badania retoryczne stawiaj_ pytania o charakterze episte-mologicznym, a takSe aksjologicznym. W konkluzjach prof. Lichafski pod-kreUlia równieS to, Se waaUnie dziZki retoryce moSemy uchronib siZ przed wspóaczesnym chaosem komunikacyjnym.
Drugim referentem w sesji przedpoaudniowej bya prof. Henryk Podbielski (KUL). W odczycie zatytuaowanym Teoria stanów sprawy jako podstawowy
czynnik retorycznej analizy faktów zaprezentowaa wzorcowy warsztat pracy
interpretatora klasycznych dziel retorycznych. Zwracaj_c uwagZ na fakt, iS doktryna stanów sprawy stanowi jedyn_ w swym rodzaju próbZ wziZcia pod uwagZ wszystkich przedmiotów dyskursu oratorskiego, z którymi moSe spo-tkab siZ mówca, autor przeUledzia historiZ formowania siZ tej doktryny w tra-dycji antycznej. Profesor referowaa oraz analizowaa s_dy klasyków retoryki (z gaównym akcentem na traktacie Hermogenesa O stanach sprawy); zwrócia równieS uwagZ na miejsce studiów nad stanami sprawy w ksztaaceniu staro-Sytnych adeptów retoryki.
CzZUb poobiedni_ konferencji rozpoczZao spotkanie z Redakcj_ „Forum Artis Rhetoricae”. Sekretarz Polskiego Towarzystwa Retorycznego (którego „Forum Artis Rhetoricae” jest organem) – mgr Anna Bendrat (UMCS) – za-prezentowaaa zasady jego funkcjonowania oraz obszary dziaaalnoUci, zapra-szaj_c wszystkich chZtnych do czaonkostwa w PTR i wa_czenia siZ w jego aktywnoUb naukowo-organizacyjn_.
NastZpnie swój odczyt Retoryka jako przedmiot uniwersytecki wygaosiaa dr Imelda Chaodna (KUL). Prelegentka omówiaa obecn_ sytuacjZ w nauczaniu retoryki, gaównie na poziomie ksztaacenia wySszego, oraz wskazaaa na niedo-statki w tym obszarze. W opinii autorki ksztaacenie retoryczne na róSnych po-ziomach edukacji w Polsce nie wygl_da dobrze, na co wpayw ma wiele
czyn-ników, a wUród nich m.in. to, Se retoryce odmawia siZ statusu dyscypliny na-ukowej. Jest to pewnym paradoksem z uwagi na fakt, Se od kilkunastu lat ob-serwujemy w Polsce renesans retoryki rozumianej jako teoria efektywnej ko-munikacji, a takSe metoda analizy mechanizmów i rezultatów róSnych form przekazu. Bardzo praktycznym wymiarem powrotu do retoryki jest takSe to, Se dzisiaj podstaw_ zatrudnienia przestaay byb wya_cznie wyksztaacenie, na-byte umiejZtnoUci i doUwiadczenie zawodowe, a niezbZdne staao siZ równieS posiadanie takich kompetencji, jak: samodzielnoUb, odpornoUb na stres, aser-tywnoUb, umiejZtnoUb pracy w zespole, umiejZtnoUb budowania autorytetu oraz inne kompetencje komunikacyjne. Jako waaUciw_ drogZ dla odpowiedniego nauczania retoryki referentka wskazaaa takie ksztaacenie, w którym teoria po-winna iUb w parze z praktyk_. Dlatego teS podstawowym celem w ksztaaceniu retorycznym powinno byb z jednej strony pokazanie uSytecznoUci zasad reto-ryki w konstruowaniu róSnorodnych form wypowiedzi, wystZpuj_cych w sze-roko rozumianym dyskursie publicznym (a zatem przemówief, prelekcji, pre-zentacji, gaosów w dyskusji, listów otwartych, felietonów, recenzji), natomiast z drugiej – doskonalenie umiejZtnoUci przygotowywania tekstów z wykorzy-staniem figur i struktur argumentacyjnych. Postulat prelegentki dotyczya rów-nieS zwrócenia uwagi na sztukZ rozmowy – tak waSn_, a tak zaniedban_ w dzi-siejszym Syciu publicznym.
Kolejnym referentem bya dr Artur Mamcarz-Plisiecki (KUL), który swoje wyst_pienie: Retoryka i jZzykoznawstwo – obszary spotkania poUwiZcia synte-tycznemu przegl_dowi zagadnief zwi_zanych z relacj_ miZdzy retoryk_ a lin-gwistyk_. Po nakreUleniu drogi metodologicznych przemian w jZzykoznaw-stwie od strukturalizmu do kognitywizmu autor jZzykoznaw-stwierdzia, Se jako obszary a_-cz_ce jZzykoznawstwo z retoryk_ moSna wskazab semantykZ oraz pragma-tykZ, która obecnie rozwija siZ w dwóch kierunkach: jednym z nich jest teoria komunikacji, drugim zaU – tekstologia, w tym studia nad dyskursem. Krótki zarys przedmiotu badaf wymienionych dyscyplin doprowadzia prelegenta do konkluzji, Se jZzykoznawstwo, mniej wiZcej od lat szeUbdziesi_tych XX w., przeszao mozoln_ drogZ, aby odkrywab „l_dy i kontynenty”, które juS dawno zostaay odkryte przez teoriZ i praktykZ retoryki. Wedaug dra Mamcarza-Pli-sieckiego w retoryce klasycznej moSna odnalegb wiele fundamentów tego, co dziU w jZzykoznawstwie uwaSa siZ nowoczesne osi_gniZcia.
Po krótkiej przerwie obrady rozpoczZaa prof. Agnieszka Dziuba (KUL), której referat: „Laudatio funebris” w kontekUcie antycznej mowy
epideiktycz-nej miaa charakter materiaaowo-metodologiczny i ukazywaa retorykZ jako
mowy pogrzebowe (wygaoszone na pogrzebach osób zajmuj_cych stanowiska kierownicze w swoich miejscach pracy) z klasycznymi laudatio funebris, zna-nymi w czasach antyku grecko-rzymskiego. Przeprowadzona analiza wyka-zaaa, Se wspóaczesne mowy pogrzebowe, chob realizuj_ zasadniczy cel, czyli oddanie hoadu zmaraym, to jednak znacznie oddalaj_ siZ – i w swej zawartoUci, i w zakresie kompozycji – od swojego klasycznego pierwowzoru. Zdaniem autorki Uwiadczy to, niestety, o stosunkowo niskiej znajomoUci warsztatu Cy-cerona w spoaeczefstwie polskim, nawet wUród osób z wySszym wyksztaace-niem. Problemem jest w tej sytuacji równieS to, Se niewiele jest na rynku wy-dawniczym publikacji zawieraj_cych wzorcowe b_dg przykaadowe teksty, które byayby przydatne w róSnego typu wyst_pieniach publicznych. St_d po-stulat referentki, aby w ramach renesansu sztuki retorycznej docenib równieS jej praktyczn_ stronZ, która dla najwybitniejszych obywateli staroSytnych byaa przecieS prymarnym celem edukacji.
Przedmiotem wyst_pienia dr Marii Joanny Gondek (KUL) bya Problem
funkcjonowania retoryki stosowanej. Prelegentka staraaa siZ wykazab, Se w funkcjonowaniu retoryki w jej zastosowaniach pierwszoplanow_ rolZ od-grywa cel mowy (perswazji/przekonywania/akcji retorycznej/komunikacji re-torycznej), a nie sama metoda. Zdaniem dr Gondek problem funkcjonowania retoryki stosowanej naleSy postrzegab nie tyle w aspekcie doskonalenia, roz-woju, realizacji metody retorycznej, ile wyznaczenia poprzez cel mowy granic stosowalnoUci perswazji (przekonywania, granic stosowalnoUci retoryki). Eg-zemplifikacj_ podjZtej problematyki byaa krótka analiza jednej z nowocze-snych form przekazów w sferze polityki, jak_ jest amplifying internetowy, czyli komunikacja z wyborcami poprzez fora internetowe.
Wyst_pienia Urodowe zwiefczyaa mgr Joanna KiereU-vach (KUL) odczy-tem zatytuaowanym (Na ile?) nowa retoryka Chaima Perelmana. Autorka podjZaa próbZ wstZpnych analiz Perelmanowskiej definicji retoryki w odnie-sieniu do jej klasycznego ujZcia. Przedstawione argumenty pokazaay, Se reto-ryka Chaima Perelmana nie jest tak naprawdZ niczym nowym, a jedynie sta-nowi kontynuacjZ myUli Arystotelesa. Przy czym – jak wykazaaa prelegentka – nie jest to caakowicie wierna kontynuacja. Perelman bowiem, chob w wielu momentach w nieco innych saowach przedstawia tZ sam_ myUl co Arystoteles, to w innych próbuje wzbogacib swoj_ koncepcjZ o elementy, które ostatecznie j_ zubaSaj_, a na pewno czyni_ niezrozumiaa_. Wedaug referentki saaboUb kon-cepcji retoryki Perelmana polega przede wszystkim na zaym postawieniu pro-blemu juS na samym pocz_tku analiz, których podj_a siZ wspomniany badacz.
Obrady drugiego zostaay przeznaczone dla wyst_pief studenckich. Organi-zatorzy konferencji chcieli bowiem stworzyb okazjZ do tego, aby osoby stu-diuj_ce retorykZ stosowan_ miaay sposobnoUb publicznej prezentacji swojej wstZpnej aktywnoUci na polu naukowo-badawczym.
Prelekcje studentów poprzedzia krótkim wprowadzeniem dr A. Mamcarz-Plisiecki, odnosz_c sie do przekazów audiowizulanych jako tych komunikatów (tekstów kultury), które wraz z rozwojem cywilizacji znacznie poszerzaj_ przedmiot badawczy tradycyjnej retoryki.
Na sesjZ studenck_ zaoSyay siZ cztery odczyty, które byay poUwiZcone ana-lizom konkretnych sytuacji komunikacyjnych.
Pierwszy z prelegentów, Mateusz Kulczycki, przedstawia Sposoby
oddzia-aywania na odbiorcZ wedaug Arystotelesa i Cycerona. Prelegent przywoaywaa
fragmenty z dziea tytuaowych klasyków i interpretowaa je w sposób konfron-tatywny. Takie obserwacje pozwoliay mu na konkluzjZ, iS Cyceron bardziej kaada nacisk na argumentacjZ emocjonaln_ niS racjonaln_ (skierowanie w stro-nZ pathosu), natomiast Arystoteles patrzya caaoUciowo na czaowieka i nie chciaa, aby dochodziao do manipulowania emocjami. Dlatego teS cechowaao go równorzZdne podejUcie do ethosu, pathosu i logosu. Autor zakofczya swoje wyst_pienie prób_ recytacji fragmentu mowy Cycerona przeciwko Katylinie.
Jako kolejny z odczytem Retoryka kreowania wizerunku na przykaadzie
fotografii prasowej wyst_pia mgr Karol Czachorowski. Swoj_ prelekcjZ
po-dzielia na dwie czZUci, natomiast wyjUciowym zaaoSeniem byaa teza, Se jeUli chcemy analizowab retorycznie zdjZcia, to musz_ to byb zdjZcia perswazyjne. W pierwszej czZUci referent (jako absolwent socjologii) zaprezentowaa metody analizy socjologicznej na materiale fotografii prasowej – byay to zdjZcia Do-nalda Tuska z wydaf od styczniowych do czerwcowych numerów tygodnika „Wprost” z 2009 roku. Badacz omówia krótko tzw. zmienne (np. perspektywZ zdjZcia, sytuacje na zdjZciu, osoby w najbliSszym otoczeniu), które wpaywaay na proces interpretacji i oceny postaci Tuska. W drugiej czZUci zaU referent staraa siZ wykazab, Se fotografia prasowa moSe byb interpretowana równieS narzZdziami retoryki: kwestiZ wyboru odpowiedniego zdjZcia moSna zaliczyb do procesu inventio, kontekst ujZcia (stylistyka) to retoryczne elocutio, nato-miast miejsce w caaym przekazie komunikacyjnym, którego elementem jest fotografia, podlega reguaom dispositio.
Po przerwie o Technikach pozyskiwania klientów w bankowoUci na
przy-kaadzie dziaaaf banku Credit Agricole mówia Bartosz Spust. Wspomniany
bank zostaa wybrany przez autora dlatego, Se jest jedn_ z najnowszych insty-tucji finansowych, która weszaa na rynek polski, i w zwi_zku z tym musi
szczególnie zatroszczyb siZ o zdobycie klientów. Analiza róSnych form ko-munikacji Credit Agricole z odbiorcami pozwoliaa prelegentowi na obserwa-cjZ, Se wspóaczeUnie banki atakuj_ nas swoimi ofertami wielokanaaowo i efek-tem synergii chc_ najsilniej wpayn_b na potencjalnych klientów. Intencja jest taka, Se klient ma byb oszoaomiony ogromem informacji, iloUci_ i wysokim standardem usaug, co ma sugerowab, Se okreUlony bank to „kraina wszelkiej obfitoUci”. Poczucie wolnoUci (które rodzi siZ w nas, bo mamy ogromny wy-bór) oraz przeUwiadczenie, Se bank wyj_tkowo dba o nasze dobro i nasz_ ko-rzyUb, to jednak w rzeczywistoUci zaudne przekonania i zakaamane doUwiad-czenia. Jak stwierdzia autor, stopief manipulacji klientami pokazuje, Se pod wpaywem rosn_cej konkurencji „banki staj_ siZ wrZcz Saraoczne, gaodne jak najwiZkszego uzaleSnienia klienta od siebie”.
Wyst_pienia studenckie zwiefczya Piotr Marszaaek odczytem Grodki
per-swazji w wyst_pieniu politycznym na przykaadzie exposé premiera Donalda Tuska. Referent omówia Urodki argumentacyjne, którymi posauSya siZ Donald
Tusk do wykreowania swojego wizerunku w exposé z 23 listopada 2007 roku. Do czynników, które wpaynZay na etos premiera, autor zaliczya m.in. nastZpu-j_ce kwestie: kreacjZ na saugZ narodu (w tym objZcie uwag_ szerokich warstw spoaecznych i wedaug kryteriów wiekowych, i zawodowych), deklaracjZ go-towoUci do rezygnacji z przywilejów waadzy, krytykZ zawiaoUci administracji publicznej, deklarowan_ wraSliwoUb na problemy i niedostatki obywateli, wiarZ w potencjaa ekonomiczny i umiejZtnoUci Polaków. Swoje wyst_pienie prelegent spuentowaa stwierdzeniem, Se wykreowany w exposé wizerunek Tu-ska bya zbyt idylliczny, aby móga byb prawdziwy.
Lubelskie sympozjum naleSy uznab za waSne z dwóch powodów. Po pierwsze – byao ono dowodem na to, jak niesauszne jest wci_S obecne i w sfe-rze oUwiatowej, i naukowej niedocenianie retoryki jako intelektualnego wypo-saSenia humanistyki oraz wybiórcze traktowanie tej dyscypliny w nowocze-snych teoriach komunikacyjnych. Wygaoszone podczas spotkania referaty podkreUlaay potrzebZ siZgniZcia do integralnego dorobku retoryki klasycznej i zastanowienia siZ, w jaki sposób moSe byb on wykorzystany dziU zgodnie z klasycznymi reguaami.
Po drugie – konferencja poa_czyaa wymiar merytoryczny z aspektem dy-daktycznym. Zorganizowanie odrZbnej sesji studenckiej byao doskonaa_ oka-zj_ do tego, aby studiuj_cych retorykZ stosowan_ wprowadzib w warsztat pracy naukowej oraz umoSliwib im praktykowanie umiejZtnoUci formuaowania s_dów oraz argumentacji podczas dyskusji nad wyst_pieniami.
W marcu 2013 roku – rok po inauguracyjnej konferencji – organizatorzy zaplanowali kolejne sympozjum. Tym razem temat przewodni brzmi:
Reto-ryka klasyczna a wspóaczesne formy perswazji.
MARIUSZ KOPER
Katedra JZzyka Polskiego KUL MAREK OLEJNIK
Zakaad Filologii Ukraifskiej UMCS
V SYMPOZJUM POLSKO-UKRAISKIE
– KOMUNIKACJA W OBSZARZE TRANSGRANICZNYM POLSKO-BIAvORUSKO-UKRAISKIM
WOLA UHRUSKA, 1-2 CZERWCA 2012
Pierwsze sesje naukowe w Woli Uhruskiej miaay miejsce pod koniec ubie-gaego stulecia. To za spraw_ dyrektora Instytutu Filologii Saowiafskiej UMCS – prof. dra hab. Feliksa CzySewskiego i Wójta Gminy Wola Uhruska – Jana vukasika Rada Instytutu Filologii Saowiafskiej zadecydowaaa o nawi_zaniu Ucisaej wspóapracy z gmin_ Wola Uhruska. Wspóapraca zaowocowaaa wieloma konferencjami i publikacjami naukowymi. WartoUb takich spotkaf zauwaSaj_ waadze gminy oraz caaego powiatu waodawskiego.
Od 2008 roku waSnym wydarzeniem w Syciu naukowym Urodowiska jZzy-koznawczego zajmuj_cego siZ badaniami pogranicza polsko-wschodniosao-wiafskiego s_ sympozja w Woli Uhruskiej. W I sympozjum pt. Wspóapraca
transgraniczna Polska-BiaaoruU-Ukraina. Gospodarka – ekologia – kultura
wziZli udziaa nie tylko naukowcy z Polski, Ukrainy i Biaaorusi, ale równieS przedstawiciele samorz_du terytorialnego powiatów waodawskiego i bialskie-go, gmin Ruda-Huta, Sawin, Waodawa, Wisznice i gospodarza – Woli Uhrus-kiej. Byli równieS obecni samorz_dowcy z Szacka i Huszczy na Ukrainie. W czasie obrad dzielono siZ m.in. doUwiadczeniami z dotychczasowej wspóa-pracy transgranicznej. W trakcie II Sympozjum pt. JZzyk ukraifski w polskim
systemie oUwiaty podjZto problem miejsca tego jZzyka w polskim systemie
oUwiatowym. Dyskutowano równieS o sposobach zainteresowania maodzieSy