R O C Z N I K I N A U K P R A W N Y C H
T o m VI I - 1997
K S . J Ó Z E F K R U K O W S K I L u b l i n
PROF. DR HAB. ANDRZEJ STELM A CH OW SK I
LAUREAT NAGRODY IM. KS. IDZIEGO RA D ZISZEW SK IEG O
W 1996 ROKU
LAUDACJA
P rz y p a d ło mi z aszczy tn e i z a ra z em tru d n e do w y k o n a n ia za d a n ie , aby p o krótce p rzed staw ić c u rricu lu m vitae prof. A n d r z e ja S te lm a c h o w s k ie g o , la u re a ta te g o ro czn ej n a g ro d y im. ks. Idziego R a d z is z e w s k ie g o . T ru d n o ś ć tkw i w tym , iż laureatem jest w y b itn y teo rety k p ra w a i m ą ż stanu, a w ięc c z ło w ie k , który ro zw in ął n ad z w y c z aj bogatą, w s z e c h s tr o n n ą i tw ó r c z ą d z ia ła ln o ś ć n a u k o w ą i p olityczną. O g ra n ic z ę się więc do c h a r a k te ry s ty k i tylko g ł ó w n y c h m o m e n tó w jeg o ż y cia oraz tych e le m e n tó w je g o tw ó rc z o ś c i, które u z a s a d n ia ją p rz y z n a n ie mu tej nagrody.
1. A n d rzej S te lm a c h o w sk i u ro d ził się 28 s ty c z n ia 1925 roku w P o z n a n iu ja k o syn W ie sła w y z M a je w sk ic h i B ro n is ła w a S t e lm a c h o w s k ie g o . W P o z n a n iu też u k o ń c z y ł szkołę p o d s ta w o w ą i ro z p o c z ą ł n a u k ę w szkole średniej, k tó rą k o n ty n u o w a ł w G im n a z ju m P o lsk im w K o w n ie (L itw a), a u k o ń c z y ł w P r u s z k o wie k. W a rsz a w y p o d czas okupacji. Je g o o jciec był z n a n y m p ra w n ik ie m , p r o f e sorem p ra w a c y w iln e g o na U n iw e rsy te c ie P o z n a ń s k im . W id o c z n ie p o s w y m ojcu A. S te lm a c h o w sk i o d z ie d z ic zy ł z a in te re s o w a n ie i z a m iło w a n ie do praw a. P o d jął b o w ie m p o d c z a s okupacji studia p r a w n ic z e na p o d z ie m n y m U n i w e r s y tecie W a rs z a w s k im , które po w o jn ie k o n ty n u o w a ł na U n iw e rs y te c ie A. M ic k ie w ic z a w P oznaniu, gdzie w 1947 roku u z y s k a ł tytuł m a g is tra p ra w a , a w 1950 roku stopień d o k to ra n au k p ra w n y c h . P o d c z a s o k u p a c ji brał r ó w n ie ż u d z ia ł w tajnym nauczaniu, a je d n o c z e ś n ie był ż o łn ie r z e m A rm ii K ra jo w e j.
P racę n a u k o w ą A. S te lm a c h o w sk i p o d ją ł na U n iw e rs y te c ie W a r s z a w s k im , g dzie w 1956 roku uzyskał stopień n a u k o w y k a n d y d a ta nauk, a w 1958 roku p o w o ła n y został na s tan o w isk o d o cen ta. J e d n a k ż e z p o w o d u p u b lic z n e g o u z e w n ę trzn ian ia sw ych p rz e k o n a ń re lig ijn y c h i p a trio ty c z n y c h m u sia ł o p u śc ić U n i
w e rs y te t W a rs z a w s k i. D la te g o też p o d ją ł p racę na U n iw e rsy te c ie W ro c ła w sk im , gdzie w 1962 ro k u p o w o ła n y z o stał n a stan o w isk o p ro fe s o ra n a d z w y c z a jn e g o . G d y n a p o c z ą tk u lat s ie d e m d z ie s ią ty c h w sy stem ie to talita rn y m z a istn iała „o d w i l ż ” , p o w ró c ił na U n iw e r s y te t W a r s z a w s k i, gdzie w 1973 ro k u p o w o ła n y został n a s ta n o w is k o p r o fe s o ra z w y c z a jn e g o . W 1970 roku prof. A. S te lm a c h o w sk i podjął p ra c ę r ó w n ie ż w filii U n iw e rs y te tu W a r s z a w s k ie g o w B ia ły m stoku, gdzie w latach 1975-1981 pełnił fu n k cję d z ie k a n a W y d z ia łu P raw no- E k o n o m ic z n e g o . P ra c ę tę tr a k to w a ł ja k o m isję w obec Polski w sc h o d n ie j.
2. Pracę n a u k o w ą prof. A. S te lm a c h o w s k i potrafił łączyć z a k ty w n ą d z ia ła l n o ś c ią s p o łe c z n o -p o lity c z n ą . W o k re s ie k o m u n is ty c z n y m była to d ziałaln o ść po stronie o p o z y c ji, od 1989 ro k u zaś, w ok resie tran sfo rm acji u stro jo w y c h - w n a jw y ż s z y c h o rg a n a c h w ła d z y u s ta w o d a w c z e j i w y k o n a w c z e j. I tak, prof. A. S te lm a c h o w s k i był c z ło n k ie m K o n w e rs a to riu m „ D o ś w ia d c z e n ie i P rz y s z ło ś ć ” ; w 1980 ro k u - d o r a d c ą r o b o tn ik ó w przy za w a rc iu P o ro z u m ie n ia G d a ń skiego; od p o c z ą tk u był z w ią z a n y z „ S o lid a r n o ś c ią ”, z a ró w n o z N S Z Z „ S o li d a r n o ś ć ” , j a k i z „ S o l i d a r n o ś c ią ” R o ln ik ó w In d y w id u a ln y c h . W 1989 roku u c z e stn ic z y ł w o b ra d a c h O k r ą g łe g o Stołu. W p ie rw sz y c h w o ln y c h w y b o rach p a r la m e n ta rn y c h po II w o jn ie św ia to w e j został w y b ra n y na se n a to ra RP, a n a s tę p n ie - m a rs z a łk a S e n a tu R P. W o k re sie rz ą d ó w „ s o lid a r n o ś c io w y c h ” pełnił fu n k cje m in istra e d u k a c ji n a ro d o w e j. J a k o m in is te r w y d a ł m.in. ro z p o rz ą d ze n ie w sp raw ie n a u c z a n ia religii w s z k o ła c h p u b lic z n y c h , które p rz y c z y n iło się do stabilizacji g w a ra n c ji w o ln o ści re lig ijn e j w s y ste m ie edukacji n a ro d o w ej.
Prof. A. S te lm a c h o w s k i był w s p ó łz a ło ż y c ie le m i p rz e w o d n ic z ą c y m K o ś c ie l nej F u n d a c ji R o ln ic z e j p rz y K o n fe re n c ji E p isk o p a tu Polski. O b e c n ie je s t p re z e se m S to w a r z y s z e n ia „ W s p ó ln o ta P o l s k a ” , która o rg a n iz u je p o m o c dla rozw oju kultu ry polskiej p o z a g ra n ic a m i P o lsk i - zw ła sz c z a na terenach w schodnich.
Pro f. A. S te lm a c h o w s k i w c h a ra k te rz e e k sp e rta służył p o m o c ą E piskopatow i P olski w n e g o c ja c ja c h d o ty c z ą c y c h s to s u n k ó w m ię d z y p a ń s tw e m a K ościołem . U c z e s tn ic z y ł w p ra c a c h z m ie r z a ją c y c h do p rz y g o to w a n ia n o w y c h regulacji p r a w n y c h d o ty c z ą c y c h n o r m a liz a c ji ty ch sto su n k ó w w latach o s ie m d ziesiąty ch , u w ie ń c z o n y c h u c h w a le n ie m „ u staw k o ś c ie ln y c h ” 17 m aja 1989 roku, a ostatnio ucz e stn ic z y w p r z y g o to w a n iu s ta n o w is k a E p isk o p a tu w sp raw ie ratyfikacji K o n ko rd a tu o raz p ro je k tu n o w e j K o n s ty tu c ji RP.
3. Prof. A. S te lm a c h o w s k i m a b o g a ty d o ro b e k n a u k o w y w d zied zin ie nauk p ra w n y c h w z a k re sie r ó ż n y c h d y sc y p lin , a w s zczeg ó ln o ści p ra w a cy w iln eg o , p ra w a pracy , p r a w a ro d z in n e g o o ra z p r a w a g o s p o d a rc z e g o i p ra w a rolnego. O p u b lik o w a ł 35 p o z y c ji k s ią ż k o w y c h (a u to r 10 i w s p ó ła u to r 25) oraz ponad 2 0 0 a rty k u łó w , g loss i re cen zji w p e rio d y k a c h k ra jo w y c h i z a g ra n ic zn y c h .
W k ła d prof. A. S te lm a c h o w s k ie g o do ro z w o ju nauk p ra w n y c h je s t tak z n a cz ący , iż s ta w ia go w ś ró d n a jw y b itn ie js z y c h teo re ty k ó w praw a, z w łaszcza
p raw a cy w iln eg o . O p u s m a g n u m prof. A. S te lm a c h o w s k ie g o to W s tę p d o teo rii p r a w a c y w iln eg o (w yd. 2, W a r s z a w a 1984), „ o b e jm u ją c y - j a k s tw ie rd z ił prof. Z. Z i e m b i ń s k i 1 - z n a c z n ą c z ę ść p o d s ta w o w y c h z a g a d n ie ń nau k i o p ra w ie c y w i l n y m ” . W n ió sł on sw ój w k ła d w ro z w ó j nie ty lk o teorii p r a w a c y w iln e g o .
J e g o do ro b ek n a u k o w y o d z n a c z a się o r y g in a ln o ś c ią w p o d e jś c iu t e o r e t y c z nym, p o rz ą d k u ją c y m z a g a d n ie n ia p ra w n e i n a d a ją c y m w ła s n y k ie ru n e k ich upraw ian ia. O ry g in a ln o ść w k ła d u prof. A. S te lm a c h o w s k ie g o do n a u k p r a w n y c h m o żn a ująć w n a stę p u ją c y c h p u n k ta c h .
a) W ko n stru o w an iu z a g a d n ie ń p r a w n y c h prof. A. S te lm a c h o w s k i w y r ó ż n ia się u m ie ję tn o ś c ią łą c z e n ia r ó ż n y c h m e to d w y ja ś n ia n ia z ja w is k p r a w n y c h . N ie p o p rzestaje na d o g m a ty c z n y m a n a liz o w a n iu p rz e p is ó w p ra w n y c h , ale p o d e jm u je p ro b le m a ty k ę polityki p ra w a , p r o b le m a ty k ę s o c jo te c h n ic z n ą , o d w o łu je się do funkcji, jakie d ana n o r m a i in s ty tu c ja p ra w n a , np. p r a w a w ła s n o ś c i lub o d pow ied zialn o ści cy w iln ej, sp e łn ia ła w ró ż n y c h o k re s a c h h is to r y c z n y c h w r ó ż n y ch sy stem ach p r a w a e u ro p e js k ie g o , p o c z y n a ją c od s ta ro ż y tn e g o p r a w a r z y m skiego, a na praw ie w s p ó łc z e s n y c h p a ń stw ko ń cząc; sto su je także m e to d y e m p i ryczne w celu ustalenia fun k cji, j a k ą n o rm y p ra w n e s p e łn ia ją w ż y c iu p a ń stw o ró żn y ch ustrojach p o lity c z n y c h i e k o n o m ic z n y c h .
C o w ięcej - ja k s tw ie rd z ił w s p o m n ia n y prof. Z. Z ie m b iń s k i - prof. S t e l m a chow ski nie p o p rz e sta je n a u p ra w ia n iu „ s o c jo te c h n ik i d e k la ru ją c e j się ja k o aksjo lo g iczn ie n eutralna, ja k np. w p r a c a c h A. P o d g ó r e c k ie g o z p r z e ło m u lat sześćdziesiątych i s ie d e m d z ie s ią ty c h ” . R ó ż n o r o d n e co do c h a ra k te ru p ro b le m y o gólnej teorii p ra w a „ s ą p o d p o r z ą d k o w a n e o s ią g a n iu p e w n e g o z a ry s o w a n e g o p rzez A. S te lm a c h o w s k ie g o sy ste m u w arto ści, które w ja k ie jś m ie rz e s k ło n n y jest a b s o lu ty z o w a ć ” . D o k o n u ją c w y k ła d n i p ra w a , prof. A. S te lm a c h o w s k i o d w ołuje się o statecznie do p rz e s ła n e k o c e n n y c h , nie ty lk o z a k ła d a n y c h , ale a k c e p to w an y ch , co n adaje je g o ro z w a ż a n io m c h a ra k te r nie ty lk o te o re ty c z n e g o opisu, lecz c h a ra k te r f i l o z o f ic z n o p r a w n y 2, p o s z u k u ją c y , ja k ie w a rto ś c i s ta n o w ią cel praw a.
b) Prof. S te lm a c h o w sk i o d w o łu je się p rz e d e w s z y s tk im d o tak ic h w arto ści, jak g o d n o ść osoby ludzkiej i ró w n o ś ć je d n o s te k lu d z k ic h ze w z g lę d u n a tę s a m ą god n o ść. Nie je s t to o d w o ła n ie się tylko do p e w n e g o z a ło ż e n ia a k s jo lo g icznie n eutralnego, lecz p r z y ję c ie o k re ś lo n e g o s y s te m u w a r to ś c io w a n ia w toku w ykładni, sto so w a n ia i k o n s tr u o w a n ia n o w y c h ro z w ią z a ń p ra w n y c h .
Prof. A. S te lm a c h o w s k ie g o W stę p do teorii p r a w a c y w iln e g o je s t d z ie łe m typow o w ielo w ą tk o w y m . „ Z a w ie ra b o w ie m - ja k stw ie rd z a Z. Z ie m b iń s k i - ob o k zespołu tw ierdzeń t e o re ty c z n y c h o w s p ó łc z e s n y m p ra w ie p o ls k im w je g o
1 Z zagadnień p ra w a c yw iln eg o , red. M. Sawczuk, Bi ał yst ok 1991, s. 217. 1 Por. tamże. s. 221-222.
a s p e k c ie fo r m a ln y m i je g o a sp ek cie re a ln y m , p o łą c z o n y m z s z u k an iem w y ja ś n ie n ia tych tw ie rd z e ń , ró w n ie ż liczn e tw ie rd z e n ia i d y re k ty w y so cjo tech n iczn e co do k o n s tr u o w a n ia sy ste m u p ra w a , a także p u s tu la ty re a liz o w a n ia p oprzez p r a w o c y w iln e o k re ś lo n y c h w artości, z w ła s z c z a w artości in sp iro w a n y c h przez c h r z e ś c ija ń s k ą d o k try n ę s p o łe c z n ą ”3.
c) W sw o ic h p u b lik a c ja c h , ja k r ó w n ie ż w pracy d y d ak ty c z n e j prof. A. S tel m a c h o w s k i o d c in a się od c zy sto p o z y ty w is ty c z n e g o p o jm o w a n ia praw a. W y r a ź nie o d w o łu je się do p ra w a n a tu ra ln e g o w ujęciu A ry sto te le sa i św. T o m a s z a z A k w in u o raz nau k i s p o łeczn ej K o śc io ła . D la te g o w p o św ię c o n e j m u księdze p a m ią tk o w e j Z za g a d n ie ń p r a w a c y w iln e g o p r z e w o d n ic z ąc y K o m ite tu R e d a k c y jn e g o , pro f. M. S a w c z u k , trafnie s tw ierd ził, iż prof. A. S te lm a c h o w sk i jest „ z w o le n n ik ie m tru d n o u c h w y tn e g o , a h isto ry c z n ie fasc y n u ją c eg o czynnika, j a k i m je s t słu s z n o ś ć w ujęciu A r y s to te le s a ”4. S łu s z n o ś ć zaś, jak tw ierd ził sam A ry s to te le s , je s t „ s p ra w ie d liw o śc ią , a n a w e t c z y m ś lep szy m od p e w n e g o rodzaju s p ra w ie d liw o ś c i, c h o ć nie od sp ra w ie d liw o ś c i sam ej w sobie, lecz od błędu w y n ik a ją c e g o z o g ó ln y c h s fo rm u ło w a ń . I to w ła śn ie je st istota słuszności, że je s t k o r e k tą p r a w a tam , gdzie ono n i e d o m a g a na sk u tek o g ó ln eg o s fo rm u ło w a n i a ”'1. G e n e r a m ie prof. S te lm a c h o w s k i k ieru je się zasadą, iż „w praw ie istnieje p ie rw ia s te k m o ra ln y z w ią z a n y z n im w s p o só b tak silny, że bez nieg o praw o m o ż e utracić w w y p a d k a c h sk ra jn y c h n a w e t s w ą m o c w ią ż ą c ą ” . P rz y jm u ją c ten s łu s z n o ś c io w y p u n k t w id zen ia, prof. A. S te lm a c h o w s k i w sk a z u je na konieczn o ść z e r w a n ia z k o n c e p c ją „w oli p r a w o d a w c y ” , j a k ą re p r e z e n tu ją z w o le n n ic y p o z y ty w is ty c z n e j k o n c e p c ji praw a, a sk ła n ia się do p rz y ję c ia koncepcji „racjo n aln eg o p r a w o d a w c y ” i p re c y z y jn e g o o k re ś le n ia p rz e sła n e k in telek tu aln y ch oraz ocen e ty c z n y c h , do k tó ry c h n a le ż y o d w o ła ć się w p ro c e sie w y k ład n i i sto so w a n ia p ra w a .
N a le ż y w ię c stw ierd zić, iż prof. A. S te lm a c h o w s k i je st k o n stru k to rem w ła s nej teorii a k s jo lo g ic z n e g o u z a s a d n ia n ia p ra w a , k tó ra o d c in a się z a ró w n o od o b o w ią z u ją c e j w o k re sie P R L p o z y ty w is ty c z n e j teorii p raw a w wersji m a rk s i sto w sk ie j, j a k też różni się od o statn io la n s o w a n e j, skrajnie liberalnej koncepcji s o c jo te c h n ik i a k s jo lo g ic z n ie n eu traln ej.
Z a tak o r y g in a ln y w k ład do nauki p r a w a prof. A. S te lm a c h o w sk i zasługuje n a s z c z e g ó ln e u z n an ie. D lateg o w ła śn ie - m ając n a u w ad ze Je g o publikacje n a u k o w e , p ra c ę d y d a k ty c z n ą na k a te d ra c h u n iw e rsy te c k ic h oraz działalność p u b l i c z n ą w b u d o w a n iu p o d s ta w p a ń s tw a d e m o k ra ty c z n e g o , re s p ek tu jąceg o
3 T am że, s. 225. 4 Tam że, s. 3.
5 Cytat z E tyki N iko m a ch e jsk ie j Arystote lesa , zam ieszczony we W stępie do teo rii praw a cyw iln eg o , s. 138.
o b ie k ty w n e wartości m oralne - Z a rz ą d T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o K a to lic k ie g o U n iw ersy tetu L ubelskiego, na w n io s e k W y d z ia łu N auk P ra w n y c h , p rz y z n a ł M u n agrodę im. ks. Idziego R a d z is z e w s k ie g o za w k ła d do nauki w d u c h u h u m a n i z mu chrześcijań sk ieg o .
