View of Roman Darowski, Filozofia jezuitów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w XIX wieku [The Philosophy of the Jesuits in the Lands of the Former Republic of Poland in the 19th Century]
12
0
0
Pełen tekst
(2) RECENZJE. 171. stawiajc obecnie ostatni tom z zaplanowanej serii powiconej filozofii jezuitów, dotyczcy tym razem dokona wieku XIX, mog bez specjalnej oryginalnoci, za to z prawdziw radoci stwierdzi : „Finis coronat opus”. Rado recenzenta, jak ufam – uprawniona, wynika nie tylko z dopenienia pewnego cigu wydawniczego, ale nade wszystko z wagi podjtej w tym cyklu tematyki, jak te z waciwego mu podejcia metodologicznego, jak sadz, efektywnego w wymiarze nie tylko historiografii filozofii, ale i wa nego w szerszym aspekcie kulturowym. W 25-lecie odrodzenia Rzeczypospolitej, zwanej ju III Rzeczpospolit – nie krzywdzc historyków uwikanych w realia spoeczno-kulturowe realnego socjalizmu, doceniajc bowiem ogrom ich rzeczywistych zasug – mo na ju chyba bez zacietrzewienia przypomnie o swoistym zym duchu, który ujawni si w badaniach nad dokonaniami jezuitów, w odniesieniu do dugich przecie dziejów tego zakonu. Boj si jednak, e wci szwenda si on chocia by po wspóczesnej publicystyce, i to – niestety – publikowanej nie tylko na amach tabloidów. To duch „antyjezuityzmu”, którego korzenie ukaza rzetelnie tak wybitny historyk kultury staropolskiej jak Janusz Tazbir, wskazujc, e jezuici byli w owieconej Europie przedmiotem napaci, której zacito bya proporcjonalna do ich potencjau intelektualnego, bazy instytucjonalnej i szerokich wpywów, poczwszy od ycia kocielnego po polityczne7. Jak pisa Stanisaw Salmonowicz, znawca szkolnictwa innowierczego, od wieku XVIII szkoa jezuicka staa si „ulubionym celem antyklerykalnej, owieceniowej, bezlitosnej krytyki”, w której trudno byo „unikn przejaskrawie typowych dla epoki walki ideologicznej i politycznej. W ten sposób narodzia si czarna legenda jezuitów..., któr kontynuowano, mniej lub bardziej zgodnie z faktami w liberalnej, antyklerykalnej mieszcza skiej historiografii XIX w., a której tendencje przejte zostay na przeomie XIX/XX w. przez historiografi lewicow”8. Negatywny, bo ahistoryczny obraz szkoy jezuickiej upowszechni zwaszcza Wadysaw Smole ski9, a nastpnie wybitny skdind historyk wychowania Stanisaw Kot, który w pomnikowej Historii wychowania rozdzia powicony tradycyjnej szkole jezuickiej zatytuowa: „Sto lat upadku szkó i owiaty w Polsce”10. Wedug opinii znawcy kultury retorycznej Mirosawa 7. J. T a z b i r, Literatura antyjezuicka w Polsce, [w:] Jezuici a kultura polska, s. 311-333; t e n e, Wstp do Literatury antyjezuickiej w Polsce 1578-1625. Antologia, oprac., wstp i przypisy J. Tazbir, Warszawa 1963. Nic dziwnego, e w kasacie jezuitów, wymuszonej na Stolicy Apostolskiej, wspóczenie widzi si przejaw „owieconej nietolerancji”. P. C h a u n u, Cywilizacja wieku owiecenia, prze. E. Bkowska, Warszawa 1993, s. 162-164; S. J a n e c z e k, O stereotypie szkoy jezuickiej. Uwagi komparatystyczne, [w:] In Christo Redemptore. Ksiga pamitkowa ku czci Ksidza Profesora Jerzego Misiurka, Lublin 2001, s. 363-384; t e n e, Szkoa jezuicka a szkoa renesansowa. Regres czy twórcza kontynuacja?, „Rocznik Wydziau Pedagogicznego Wy szej Szkoy Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie” 2005, s. 191-208. 8 S. S a l m o n o w i c z, Szkoy jezuickie a gimnazja akademickie w Prusach Królewskich XVIIXVIII wieku. Próba porównania, „Rocznik Gda ski” 47 (1987), z. 1, s. 152-153. 9 W. S m o l e s k i, Przewrót umysowy w Polsce XVIII wieku. Studia historyczne, oprac. i wstp A. Wierzbicki, Kraków 1891, Warszawa 19794, s. 299; por. tam e, s. 265-297. 10 S. K o t, Historia wychowania, Lwów 19342, s. 361-366..
(3) 172. RECENZJE. Korolki „wyrok ten upowszechnia w XIX w. antyklerykalna historiografia, do której nawi e w XX w. historiografia lewicowa i marksistowska. W ten sposób retoryka w polskich kolegiach jezuickich znalaza si na czarnej licie grzechów kultury sarmackiej, do której dopisywano czciowo tylko oparte na faktach katalogi win”11. Nie inaczej jest z ocen filozofii jezuitów, odnoszc si do nurtu okrelanego jako „nowo ytny arystotelizm chrzecija ski” lub „druga scholastyka”12, a nastpnie neoscholastyka. eby odwoa si do starszych historyków filozofii polskiej, np. dla Henryka Struvego caa polska twórczo scholastyczna XVII wieku miaa by wiadectwem cakowitej dekadencji myli i narzdziem jezuickich intryg13. Nie inaczej sdzi Wiktor Wsik – cho wzywa do gruntowanych bada i przestrzega przed ich aprioryzmem, to jednak traktowa ten typ mylenia jako „zjeczae pimiennictwo filozoficzne stanowice prd uporczywie trway”14. Dziki zwaszcza pionierskim na gruncie polskim pracom Jana Czerkawskiego15 czy Czesawa Gombika16 mo na sformuowa wywa ony sd o tym nurcie mylenia, do czego ju w 1926 r. wzywa Wadysaw Tatarkiewicz, uznajc go za typowy dla dziejów polskiej filozofii nowo ytnej17. Niestety jeszcze dzisiaj sytuacja jest daleka od zadowalajcej. eby sign do najnowszej, skdind przecie cennej syntezy dziejów filozofii polskiej Historia filozofii polskiej, sformuowanej przez Jana Skoczy skiego i Jana Wole skiego18. W zakresie wieku XVI tzw. filozofia szkolna, czyli domi-. 11 M. K o r o l k o, Retoryka w polskich kolegiach jezuickich, [w:] Jezuici a kultura polska, red. L. Grzebie , S. Obirek, Kraków 1993, s. 121-122. 12 Zob. S. J a n e c z e k, Midzy nowoytnym arystotelizmem chrzecijaskim a drug scholastyk. Rozwaania o naturze i uwarunkowaniach kategorializacji w historii filozofii, „Acta Mediaevalia” 18 (2005), s. 193-212; ten sam tekst w formie przetworzonej i aspektywnie uzupenionej jako: „Druga scholastyka” czy „nowoytny arystotelizm chrzecijaski”?, [w:] Filozofia o religii. Prace dedykowane Siostrze Profesor Zofii Józefie Zdybickiej, red. W. Dubacz, Lublin 2009, s. 183-191. 13 H. S t r u v e, Historia logiki jako teorii poznania w Polsce, Warszawa 19112, s. 173-191. 14 W. W s i k, Historia filozofii polskiej, t. 1, Warszawa 1958, s. 66; por. tam e, s. 66-82. 15 J. C z e r k a w s k i, Filozofia tomistyczna w Polsce w XVII wieku, [w:] Studia z dziejów myli witego Tomasza z Akwinu, red. S. Swie awski, J. Czerkawski, Lublin 1978, s. 204-314; por. t e n e, Humanizm i scholastyka. Studia z dziejów kultury filozoficznej w Polsce w XVI i XVII wieku, Lublin 1992, s. 153-233. Por. S. J a n e c z e k, Geneza nowoytnego arystotelizmu chrzecijaskiego, [w:] Oblicza filozofii XVII wieku, red. S. Janeczek, Lublin 2008, s. 477-512. 16 Cz. G o m b i k, Metafizyka kultury. Grabmann-Maritain-neoscholastyka polska, Warszawa 1982; t e n e, Pocztki neoscholastyki polskiej, Katowice 1991. 17 „W dziejach polskiej umysowoci XVII i XVIII w. filozofia typu scholastycznego gra stosunkowo wielka rol; nie dlatego, eby jej tu byo wicej, ni gdzie indziej w Europie, lecz dlatego, e obok nie byo prawie innej; Polska wówczas miaa konserwatorów filozofii, nie miaa jej reformatorów […] W czasach, gdy skutecznie rewiduje si sd o wczesnej scholastyce, mo e warto sprawdzi te sd o pó
(4) nej” (W. T a t a r k i e w i c z, Materiay do dziejów nauczania filozofii na Litwie, „Archiwum Komisji do Badania Historii Filozofii w Polsce”, t. 2, cz. 2, Kraków 1926, s. 10. 18 Zob. L. G a w o r, (rec.) Sów kilka o ksi ce Janów, Skoczy skiego i Wole skiego, Historia filozofii polskiej, Wydawnictwo WAM, Kraków 2010, s. 567, „Rocznik Historii Filozofii Polskiej” 2/3(209/2010), s. 381-394; M. T k a c z y k, (rec.) Jan Skoczy ski, Jan Wole ski, Historia filozofii.
(5) RECENZJE. 173. nujca w szkolnictwie przynajmniej do poowy XVIII wieku, jest tylko wspomniana jako negatywny punkt odniesienia prezentacji renesansowego arystotelizmu19. Nie inaczej jest z filozofi szkoln w wieku XVII, cakowicie pominit w rozdziale powiconym dziejom tego wieku, zatytuowanym „Reformacja i kontrreformacja”. Wspomniano j jedynie w rozdziale „Od ko ca wieku XVII do poowy XVIII wieku”, gdzie jest omówiona w paragrafie „Filozofia szkolna pierwszej poowy XVIII wieku”, w perspektywie konfliktu midzy scholastykami bronicymi tradycji, a filozofami otwierajcymi si na osignicia filozofii i nauki nowo ytnej20. Na przedstawienie neoscholastyki w wieku XIX w tym pot nym tomie, obejmujcym przecie 566 stron, powicono w paragrafie „Pocztki neoscholastyki” tylko 2 strony, na których omówiono tak e dzieje tego nurtu w wieku XX21, wzmiankowane w ostatnim (krótkim) rozdziale powiconym dziejom filozofii polskiej po 1945 r. Trudno przypuszcza , eby wspóczesne ograniczenia w zakresie prezentacji tradycji scholastycznej pyny z niechci, cho nie mo na wyklucza tak e ich uwarunkowa wiatopogldowych. Wynikaj one raczej z nieznajomoci tej tradycji, w szczególnoci u historyków, dla których dzieje filozofii rozpoczy si na nowo (po „wiekach ciemnych”) dopiero od Kartezjusza. Dotyczy to nie tylko historiografii polskiej. Ignorancja jest niekiedy tak wielka, e okrelenie „szkocki” kojarzy si tylko z owieceniow filozofi zdrowego rozsdku, ale ju nie z tradycj wywodzc si od Jana Dunsa Szkota, std spotkaem ju , e termin „szkotyzm” tumaczono jako filozofia szkocka. Dobrze wic, e nade wszystko sami jezuici zrobili wiele, by ukaza bogactwo dokona swego zakonu, poczwszy od pomnikowej (blisko 900 stron du ego formatu) Encyklopedii wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy22 czy urozmaiconego tomu Wkad jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami23, polskiej, Kraków: Wydawnictwo WAM 2010, ss. 567. Seria: Myl Filozoficzna. ISBN 978-837505-442-2, „Roczniki Filozoficzne” 59 (2011), z. 1, s. 90-96. 19 „Arystotelizm krakowski mia spore trudnoci z przebiciem si przez mocne rodowisko scholastyczne, a z drugiej strony dawa mu szans kontaktu z nowym podejciem do dorobku Stagitryty. Dziki temu mistrzowie scholastyki, pozostajc w zgodzie z religijn ortodoksj i nie rezygnujc z adnej terminologii, skaniali si w stron obiektywnej interpretacji jego pism i oparcia jej na oryginalnych tekstach greckich” (J. S k o c z y s k i, J. W o l e s k i, Historia filozofii polskiej, Kraków 2010, s. 66). W zobiektywizowany sposób o bogactwie myli na Uniwersytecie Krakowskim w XVII pisa J. Czerkawski: Arystotelizm na wydziale sztuk Uniwersytetu Krakowskiego w XVI i XVII wieku, [w:] Nauczanie filozofii w Polsce w XV-XVIII wieku, red. L. Szczucki, Warszawa 1978, s. 45-85. 20 S k o c z y s k i, W o l e s k i, Historia filozofii polskiej, s. 151-163. 21 Tam e, s. s. 342-344. 22 Red. L. Grzebie , Kraków 1996. 23 Red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Kraków 2004. Por. S. O b i r e k, Dziaalno kulturalna jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1564-1668). Próba syntezy, Kraków 1996; t e n e, Jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564-1668. Dziaalno religijna, spoeczno-kulturalna i polityczna, Kraków 1996; Spoeczestwo, kultura, wychowanie w pogldach polskich jezuitów okresu II Rzeczypospolitej, red. S. Cielak, B. Topij-Stempi ska, Kraków 2012..
(6) 174. RECENZJE. wspartego zestawieniem Podstawowej bibliografii do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce24. Ukazano bogactwo dokona ogólnokulturowych i naukowych: od historii25 po nauki matematyczno-przyrodnicze26, czsto w ujciach o charakterze sownikowym27. W ko cu gruntownie przedstawiono samo szkolnictwo jezuickie, od opublikowania przekadu Ratio atque institutio studiorum SJ czyli Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego (1569), przepisów normujcych ten system szkolny niemal a do upadku zakonu w roku 177328, by wreszcie móg dotrze to tego dokumentu programowego cay krg studiujcych histori owiaty i wychowania, szkolnictwo to bowiem na dwa wieki wyznaczao standardy szkoy europejskiej, nie tylko zreszt katolickiej29. Nie mniej dokonali historii jezuiccy w zakresie historiografii filozofii. Dorobek mierzony punktem wyjcia okrelonym przez R. Darowskiego w 1978 r. jest prawdziwie imponujcy30. Obok monografii opublikowanych przez tego historyka31 nie mo na nie 24. Red. L. Grzebie , t. 1-2, Kraków 2009-2010. Jezuicka ars historica, red. M. Inglot, S. Obirek, Kraków 2001. Por. K. P u c h o w s k i, Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej, Gda sk 1999. 26 B. L i s i a k, Adam Adamandy Kochaski (1631-1700). Studium z dziejów filozofii i nauki w Polsce XVII wieku, Kraków 2005. 27 T e n e, Jezuici polscy a nauki cise od XVI do XIX wieku. Sownik bio-bibliograficzny, Kraków 2000; L. G r z e b i e , J. K o c h a n o w i c z, Sownik jezuitów muzyków i prefektów burs muzycznych, Kraków 2002; J. S t a r n a w s k i, Pisarze jezuiccy w Polsce, Kraków 2007. 28 Wstp i oprac. K. Bartnicka, T. Bie kowski, Warszawa 2000. Zob. L. P i e c h n i k, Powstanie i rozwój jezuickiej „Ratio studiorum” (1548-1599), Kraków 2003. Por. S. B e d n a r s k i, Upadek i odrodzenie szkó jezuickich w Polsce. Studium z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego, Kraków 1933; 20032; Jezuici a kultura polska, red. L. Grzebie , S. Obirek, Kraków 1993; Z dziejów szkolnictwa jezuickiego, red. J. Paszenda, Kraków 1994; Jezuicka ars educandi, red. M. Wola czyk, S. Obirek. Kraków 1995; B. N a t o s k i, Humanizm jezuicki i teologia pozytywno-kontrowersyjna od XVI do XVIII wieku, Kraków 2003; L. P i e c h n i k, Dzieje Akademii Wileskiej, t. 1-3, Rzym 1983-1987. 29 Zob. S. S a l m o n o w i c z, Szkoy jezuickie a gimnazja akademickie w Prusach Królewskich XVII-XVIII wieku. Próba porównania, „Rocznik Gda ski” 47 (1987), z. 1, s. 151-165; L. M o k r z e c k i, Uwagi o dziaalnoci gimnazjów akademickich i kolegiów jezuickich w Prusach Królewskich (XVI-XVIII w.), [w:] Jezuici a kultura polska, red. L. Grzebie , S. Obirek, Kraków 1993, s. 260-268. Por. S. J a n e c z e k, Edukacja owieceniowa. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej, Lublin 2008, s. 80-131. 30 W wypowiedzi zatytuowanej Z dowiadcze historyka filozofii jezuitów w dawnej Polsce, przedstawionej na zebraniu w dniu 26 IX 1996 r. w Zakadzie Historii Nauk Spoecznych Polskiej Akademii Nauk, R. Darowski z poczuciem satysfakcji skonstatowa: „Praktycznie biorc, filozofia szkolna zostaa opracowana. Mój artyku Stan obecny i perspektywy bada nad filozofi w szkoach jezuickich w Polsce (XVI-XVIII w.), „Archiwum Historii Filozofii Myli Spoecznej”, t. 24, 1978, s. 237-285, wydany 18 lat temu, jest dzi w zasadzie nieaktualny” (D a r o w s k i, Studia z filozofii jezuitów w Polsce w XVII i XVIII wieku, s. 350). 31 Zob. nadto inne druki zwarte tego autora: Wojciech Sokoowski SJ (1586-1631) i jego filozofia, Kraków 1994; Pogldy filozoficzne Antoniego Skorulskiego SJ (1715-1777), Kraków 1996; Ks. Jan Sieg SJ. 1919-2001, Kraków 2005; „Tezy z caej filozofii” z Krakowskiego Kolegium Jezuitów (1894), oprac. R. Darowski, Kraków 2007; Studia z historii filozofii. Ksiga Pamitkowa z okazji 50-lecia pracy naukowej Ks. Prof. Pawa Siwka SJ, red. R. Darowski, Kraków 1980. 25.
(7) RECENZJE. 175. doceni zwaszcza osigni Franciszka Bargiea32, a po czci Bogdana Lisiaka33, Stanisawa Obirka34 i Stanisawa Pyszki35. Publikacje te nale w aspekcie metodologicznym do historii kultury filozoficznej, a wic historiografii lekcewa onej niejednokrotnie przez filozofów systematycznych, zwaszcza ze rodowiska filozofii analitycznej. Dokonania te, uznane przez analityków za nieefektywne w aktualnym dyskursie filozoficznym, s jednak cenione przez historyków kultury, zwaszcza gdy s to prace o charakterze interdyscyplinarnym, ukazujce dokonania filozoficzne na szerszym tle kulturowym, a wic w kontekcie historii nauki, historii literatury i sztuki, historii wiatopogldu czy historii teologii. Musz by jednak prowadzone na wysokim poziomie, a wic o charakterze genetycznym czy porównawczym, na tle europejskim. Winny stanowi efekt systematycznych bada , ró nych od przyczynków, spotykanych w literaturze przedmiotu, podejmowanych dla potrzeb turystyki konferencyjnej. Inspirujca rola filozofii w kulturze, która tumaczy konieczno tego typu bada interdyscyplinarnych, wynika z roli, jak odgrywaa filozofia w kulturze europejskiej, nieporównywalnej z realiami wspóczesnymi, barbarzy sko usunitej ze szkolnego curriculum, co przeamuje w jakiej mierze idea The Great Books, konstytuujcych kultur zachodni, w której uczestnicz najlepsze uniwersytety ameryka skie36. Badania z zakresu historii kultury filozoficznej koresponduj z ideaami historii kultury intelektualnej, cho winny zachowa swoj swoisto filozoficzn. Nade wszystko winny unika cakiem realnego niebezpiecze stwa redukcjonizmu, przez pomijanie wtków, które nie konstytuuj ideowych podstaw historii kultury, akcentujcej wag antropologii, nie zwracajc uwagi na problematyk nie tylko z zakresu logiki, ale równie np. metafizyki tylko dlatego, e nie ma bezporednich odniesie praktycznych37. Na rol tego typu bada zwracaa uwag m.in. Barbara Skarga, która wskazujc na ich kulturotwórcze znaczenie w zakresie rozumienia dróg ksztatowania si wiadomoci spoecznej, akcentowaa raczej znaczenie wtków dotyczcych poszczególnych nurtów, ni dokona poszczególnych mylicieli. Wynika to ze specyfiki kultury filozoficznej w Polsce, niekoniecznie epatujcej oryginalnoci, przez to niechtnie podejmowanej przez historyków filozofii 32. F. B a r g i e , Stanisaw Szadurski SJ (1726-1789). Przedstawiciel uwspóczenionej filozofii scholastycznej, Kraków 1978; t e n e, Tomasz Modzianowski SJ (1622-1686) jako filozof z krgu myli suarezjaskiej, Kraków 1982; t e n e, Wojciech Tylkowski i jego „Philosophia curiosa” z 1769 r., Kraków 1986; t e n e, Kazimierz Ostrowski SJ (1669-1732) i jego wkad w unowoczenienie filozofii scholastycznej, Kraków 1990. 33 Zob. przyp. 26. 34 S. O b i r e k, Wizja pastwa w nauczaniu jezuitów polskich w latach 1564-1668, Kraków 1995. 35 S. P y s z k a, Nauczanie filozofii moralnej w uniwersytetach i gimnazjach akademickich w Polsce i na Litwie od XV do XVIII wieku w wietle podrczników wykadowych, Kraków 2011. 36 http://en.wikipedia.org/wiki/Great_books 37 Zob. S. J a n e c z e k, Midzy filozoficzn histori filozofii a histori kultury. Z rozwaa nad metod historii filozofii w Polsce, „Roczniki Filozoficzne” 60(2007), nr 1, s. 89-108; t e n e, Koncepcja historii filozofii w kontekcie relacji: wiatopogld a filozofia, [w:] wiatopogldowe odniesienia filozofii polskiej, red. S. Janeczek, R. Charzy ski, M. Macioek, Lublin 2011, s. 23-35..
(8) 176. RECENZJE. („trud niewdziczny”), kierujcych si raczej ku dajcym wicej satysfakcji („radoci”) wielkim dokonaniom europejskim38. Genetyczne czy komparatystyczne ujcie polskiej kultury filozoficznej pozwala wskaza miejsce poszczególnych dokona w tradycji europejskiej, ich poziom, a tak e cho by tylko relatywn oryginalno , na co zwraca uwag tzw. historia recepcji39. Jak jednak z trudem przebija si problematyka „filozofii szkolnej”, pokazuje zasu ona seria wydawnicza, obejmujca ju niemal 10 tomów, stanowica pokosie cyklicznych konferencji powiconych filozofii XVII wieku oraz jej antycypacjom i kontynuacjom40. * Roman Darowski SJ jest profesorem Akademii Ignatianum, wieloletnim dziekanem Wydziau Filozoficznego. Cho w swych dokonaniach najwy ej ceni monografi z zakresu filozofii systematycznej41, uwa ajc si raczej za filozofa ni historyka filozofii42, to jednak w polskim rodowisku filozoficznym jest ceniony przede wszystkim jako historyk filozofii, wypowiadajcy si kompetentnie na temat filozofii polskiej, gównie jezuickiej. Z tego zakresu uzyska bowiem habilitacj. W te osignicia historyczne wpisuj si tak e. 38. B. S k a r g a, Dyskusja o historii polskiej filozofii, „Studia Filozoficzne” 1969, nr 2(57), s. 129. W sprawie statusu metodologicznego „historii recepcji” zob. J. G a r e w i c z, Kilka uwag o badaniu recepcji filozofii, [w:] Wybrane zagadnienia z historii filozofii polskiej na tle filozoficznej umysowoci europejskiej. (Materiay Ogólnopolskiego Zjazdu Filozoficznego Lublin, 20-23 VI 1977), red. J. Legowicz, Wrocaw 1979, s. 103-107; K. G o m b i o w s k i, O problemach historii recepcji dziea naukowego, „Roczniki Biblioteczne” 8(1964)1/2, 3-17. Por. A. K a m p, Philosophiehistorie als Rezeptionsgeschichte, Amsterdam 2001. 40 Zob. przyp. 15. W tomie Oblicza filozofii XVII wieku rozdzia zatytuowany „Filozofia szkolna” zawiera artykuy S. Janeczka, S. Ziemia skiego, K. Gry eni, R. Darowskiego i B. Lisiaka. 41 R. D a r o w s k i, Filozofia czowieka. Zarys problematyki – Antologia tekstów, Kraków 1995, 20084. Por. t e n e, La théorie marxiste de la vérité, Romae 1973; Czowiek i wiat. Szkice filozoficzne, red. R. Darowski, Kraków 1972; Czowiek. Istnienie i dziaanie, red. R. Darowski, Kraków 1974. 42 Z biegiem dni, z biegiem lat… Rozmowa Stanisawy Sochy i Zygmunta Szota z Romanem Darowskim, [w:] Philosophia vitam alere. Prace dedykowane Ksidzu Profesorowi Romanowi Darowskiemu SJ z okazji 70-lecia urodzin, red. S. Ziemia ski, Kraków 2005, s. 78. R. Darowskiemu ofiarowano sygnalizowany tom, który zawiera, obok przywoywanego wywiadu, nie tylko drobiazgowo sporzdzon biografi i bibliografi podmiotow i przedmiotow oraz wybrane recenzje dotyczce wszystkich dziaów podejmowanej przez niego bada (antropologia – S. Kowalczyk, S. Ziemia ski; historia filozofii w Polsce – W. Tyburski, F. Bargie; regionalistyka – J. Chumi ski, J. Tazbir; dziaalno jako dziekana – A. Zwiercan-Witkowska). Cz z tych pozycji opublikowano tak e w jzykach kongresowych. Tam e, s. 13-112. Dane bio- i bibliograficzne mo na znale
(9) tak e w tomiku stanowicym samoistny element ksigi pamitkowej wydanej przez Wydzia Filozoficzny obecnej Akademii Ignatianum ku czci R. Darowskiego, P. Lenartowicza i S. Ziemia skiego, zasu onych profesorów z okazji ich 70-tych urodzin: Philosophia rationis magistra vitae, red. J. Bremer, R. Janusz, Kraków 2005, s. 19-51. 39.
(10) RECENZJE. 177. zainteresowania regionalistyk43. Sw postaw metodologiczn R. Darowski najpeniej wyrazi w referacie wygoszonym na zebraniu naukowym 26 wrzenia 1996 r. w Zakadzie Historii Nauk Spoecznych Polskiej Akademii Nauk44. Problematyk dziejów polskich jezuitów traktuje jako wa ny, cho skromny program badawczy, czcy, obok dokona stricte analitycznych, przede wszystkim podejcie dokumentacyjne z syntetyzujcym. To przecie bogata spucizna, skoro do kasaty zakonu (przez 200 lat) wydano ponad 100 ksi ek, wówczas przecie rzadkich45, nie mówic o ogromie rkopisów (ponad 1000), w tym bowiem okresie uczyo filozofii 200 profesorów. Efektem 30-letniej mozolnej pracy, której nie przeszkodziy absorbujce prace organizacyjne, jest ponad 100 rozpraw, w tym wymienione wy ej ksi ki i broszury. R. Darowski, czerpic z bogatej tradycji midzynarodowego zakonu, wyjtkowo dba, by swój dorobek udostpni w jzykach kongresowych, i to nawet w formie samoistnego druku wspomnianych Studies in the Philosophy of the Jesuits in Poland in the 16th to 18th Centuries, zbierajcego rozproszone pozycje. W pewnej mierze wspópracuje te z uczonymi tej miary co Ch.H. Lohr, którego pomnikowe repetytorium Latin Aristotle Commentaries uzupeni o 140 pozycji polskich jezuitów46. Recenzowany tom stanowi zwie czenie dugoletnich bada nad twórczoci filozoficzn jezuitów w dawnej Rzeczypospolitej od wieku XVI do czasów wspóczesnych. Dotyczy on wieku XIX, obejmujc, wedug do bólu lapidarnego „Wprowadzenia” (s. 13-15): „1) Prób syntezy filozofii jezuitów tego wieku. 2) Sownik autorów i wykadowców, zawierajcy biografie, bibliografie podmiotowe i przedmiotowe pisarzy oraz omówienie i ocen ich pogldów, a tak e podstawowe informacje o wykadowcach, których dorobek nie by do tej pory znany. 3) Antologi tekstów wybitniejszych filozofów omawianych w tym opracowaniu… Pod koniec ksi ki znajduje si dzia: Publikacje jezuitów zagranicznych w jzyku polskim”. Jest to wic przedstawienie kompletne, skoro „sownik autorów zawiera biografie wykadajcych filozofi, jeli czynili to du ej, nawet jeli nie pozostawili spucizny lub nie jest nam ona znana. Nie zawiera jednak nazwisk osób, które wykaday filozofi sporadycznie i nie zostawiy prac drukowanych lub rkopimiennych z zakresu filozofii”. 43. R. Darowski jest autorem monografii dotyczcej ziemi rodzinnej: Szczepanowice nad Dunajcem. Dzieje wsi, parafii katolickiej i gminy kalwiskiej, Kraków 1993, 20042. Por. Szczepanowice nad Dunajcem, red. R. Darowski, Kraków 2005. 44 R. D a r o w s k i, Z dowiadcze historyka filozofii jezuitów w dawnej Polsce, „Rocznik Wydziau Filozoficznego TJ w Krakowie”, 1997-1998, s. 215-223; przedruk w: Studia z filozofii jezuitów w XVII i XVIII wieku, Kraków 1998, s. 347-355. Por. t e n e, Moja yciowa przygoda z filozofi jezuitów w Polsce, „Rocznik Wydziau Filozoficznego TJ w Krakowie”, 1995-1996, s. 125-130. 45 W wieku XVII na Uniwersytecie Krakowskim podrcznik filozofii wyda tylko S.S. Makowski: Cursus philosophicus iuxta veram Aristotelis, philosophorum principis doctrina in alma universistate cracoviensi luci publicae porrectus, t. 1-3, Cracoviae 1679-1681. 46 Komentarze redniowieczne dokumentowa Ch. Lohr w „Traditio” w latach 1968-1974, a renesansowe w „Studies in the Renaissance” w 1974 r., natomiast w „Renaissance Quarterly” w latach 1975-1982. Zob. R. D a r o w s k i, Renaissance Latin Aristotle Commentaries Written by Jesuits in Poland. A Supplement to Lohr’s Aristotle Commentaries, „Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie” 40 (1993), z. 1-2, s. 169-180..
(11) 178. RECENZJE. Najobszerniejszym elementem recenzowanego tomu jest „Sownik autorów i wykadowców”, zawarty na blisko 250 stronach (s. 93-341) tego obejmujcego 390 stron opracowania, zwaszcza e uzupenieniem tego dziau jest wykaz „publikacji jezuitów zagranicznych wydanych w jzyku polskim”, stanowicy w istocie sownik autorów tych tekstów (s. 343-348). Sownik ten nie jest dokonaniem w peni oryginalnym, jak bowiem rzetelnie nadmienia Autor: „Przy opracowywaniu biogramów czsto korzystaem z ustale prof. Ludwika Grzebienia SJ, opublikowanych w Encyklopedii wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995 (Kraków 2004) oraz w Sowniku polskich teologów katolickich (t. 1-4, Warszawa 1981-1983). W niektórych przypadkach nieco je modyfikuj, czsto je uzupeniam, a niekiedy ucilam lub koryguj. Natomiast przy kompletowaniu bibliografii bardzo u yteczna mi bya opracowana przez niego Podstawowa bibliografia do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce (Kraków 2009, t. 1-2)”. Jest to wic dzieo o charakterze przegldowym, sownikowym, encyklopedycznym, co nie znaczy, e jego przygotowanie nie wymagao bada , a tylko wykorzystano literatur przedmiotu, jak si zwyko powszechnie sdzi , z ignorancji lekcewa c ten rodzaj pomnikowej przecie twórczoci. Podejcie to tumaczy efekty: „Objto hase osobowych jest nierównomierna. Wpyw na to miaa nie tylko warto merytoryczna twórczoci omawianych tu filozofów, ale niekiedy tak e dostpno spucizny danego autora i stan zaawansowania prac o nim. Obszerniejszy tekst hasa niekoniecznie wic jest dowodem wikszej wagi danego autora. Jeli na temat którego autora istniej obszerniejsze opracowania, odsyam do nich zainteresowanych, a sam powicam mu mniej miejsca”. Recenzent winien zapyta w ko cu o warto rezultatów badawczych prezentowanego tomu. Jak wskazywano wy ej, jest do dokonanie, które trudno przeceni jako zwie czenie zarysowanego caociowo cigu wydawniczego. Znaczenie to wynika nade wszystko z wagi podjtej w tym cyklu tematyki. Sdz tak e, e jest wyrazem waciwego podejcia metodologicznego, efektywnego w wymiarze nie tylko historiografii filozofii, ale i wa nego w szerszym aspekcie kulturowym. W tym kontekcie niezwykle cenne jest zobiektywizowane przedstawienie dokona nie tylko wybranych, ale wszystkich, wa nych, a przecie tak licznych profesorów i autorów jezuickich dziaajcych w wieku XIX. Dotyczy to ich biogramów i skrupulatnego wykazu spucizny, niejednokrotnie ze wskazaniem miejsca przechowywania tych trudno dostpnych pism i zestawu opracowa . Ogromnie cenna jest te antologia starannie dobranych tekstów, w brzemieniu oryginalnym i tumaczeniu, najwa niejszych autorów jezuickich tego okresu, która mo e stanowi , jak bezcenne tomy z serii 700 lat myli filozoficznej w Polsce, dobr podstaw lektur. wiczeniowych czy seminaryjnych w zakresie dydaktyki historii filozofii w Polsce. Nie mo na nie doceni w ko cu obszernego (s. 17-82) przegldu osigni „filozofii jezuickiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej w XIX wieku”, który ma by „prób syntezy”. Recenzowana publikacja, jak ka de dzieo ludzkie, ma swe ograniczenia, wynikajce cho by z aspektywnoci ujcia, stanowicego wymóg konsekwentnej postawy badawczej i pisarskiej. R. Darowski napisa we wstpie: „Mo na zatem obecnie uzna , e filozofia jezuitów w Polsce od XVI do XX wieku zostaa ju – najogólniej biorc – opracowana..
(12) RECENZJE. 179. Nie znaczy to oczywicie, e wszystko zostao wykonane w peni i zadowalajco. Do zrobienia w tej dziedzinie zostao jeszcze sporo i dlatego zamierzam w jakiej mierze zajmowa si ni nadal. Mimo to uwa am, e zasadnicza, gówna praca zostaa ju wykonana”. Naturalnie zbyt dowiadczonym jest badaczem, by nie doda : „Mam wiadomo , e niejedno w tej ksi ce nale aoby dopracowa , uzupeni i ulepszy . Ale wiem te , e to «dopracowywanie» w moim przypadku nie powinno trwa zbyt dugo, bo uko czywszy 78 lat, powinienem si liczy z tym, e mog nie zd y , a wtedy ksi ka pewnie by si w ogóle nie ukazaa. A poza tym trzeba tak e innym zostawi pole do popisu”47. Nale y ufa przede wszystkim, e R. Darowski opublikuje jeszcze w oryginale i przekadzie Ratio studiorum z 1832 r., obecnie prezentowane wybiórczo (s. 20, 81-82), porównujc j szczegóowo, co do litery, ducha, a tak e kontekstu historycznofilozoficznego i historycznokulturowego, z pierwotnym Ratio studiorum z 1599 r., któr ju omówi m.in. w tomie powiconym filozofii wieku XVI48. Cenne byoby tak e uwzgldnienie jego pó
(13) niejszych modyfikacji, równie np. w wieku XVIII, a wic wykraczajcych poza bezcenny cykl dokumentacyjny Monumenta paedagogica Societatis Iesu49. Równie cenne byo opublikowanie Ordinatio studiorum Provinciae Galicianae S.I. z 1911 r., stanowice cenne uzupenienie dokumentacyjne wspomnianych wy ej „Tez z caej filozofii” z Krakowskiego Kolegium Jezuitów (1894), cho by w formie reprodukcji, jak to uczyni R. Darowski w recenzowanym tomie z Propositiones ex universa philosophia z 1910 r. (s. 26-45). Wa ne byoby te wydanie trudno dostpnego Zbioru nauk w Akademii Poockiej Towarzystwa Jezusowego z 1818 r., którego fragmenty przytacza w recenzowanym tomie (s. 47-53), pamitajc e wtki filozoficzne wykraczaj niejednokrotnie poza materia dotyczcy wprost programu filozofii, i to nie tylko w zakresie ufilozoficznionej jeszcze wówczas fizyki czy matematyki stosowanej. W tym kontekcie nie mo na nie przypomnie tak e znaczenia zapowiedzi sformuowanej w przywoywanym referacie z 1996 r., w którym Darowski zgasza potrzeb wydania syntezy Filozofia jezuitów w Polsce od XVI do XX wieku oraz La philosophie des jésuites en Pologne du XVIe au XXe siècle. Wtku tego nie podj w wywiadzie opublikowanym w 2005 r., ale w tomie bio- i bibliograficznym wydanym w 70. rocznic urodzin R. Darowskiego, P. Lenartowicza i S. Ziemia skiego Philosophia rationis magistra. 47. Z jeszcze wiksz pokor, nieznan technikom wspóczesnego PR, stwierdza R. Darowski w rocznicowym wywiadzie: „Naturalnie, musz skromnie stwierdzi , e powy sze cele udawao mi si realizowa w ró nym zakresie, tylko w wikszym lub mniejszym stopniu. Sam chyba najlepiej znam niedostatki moich prac. Niewtpliwie niejedno mogoby by wykonane lepiej, a mo e nawet powinno by wykonane lepiej, ale z ró nych wzgldów tak si nie stao. Mam tego pen wiadomo ” (Z biegiem dni, z biegiem lat…, s. 83). 48 D a r o w s k i, Filozofia w szkoach jezuickich w Polsce w XVI wieku, s. 45-95. 49 T. 1-7, wyd. L. Lukács, Romae 1965-1992 (t. 1: 1540-1556; t. 2-3: 1557-1572; t. 4: 15731580; t. 5: Ratio atque institutio studiorum Societatis Iesu (1580, 1591, 1599); t. 6: Collectanea de ratione studiorum Societatis Iesu 1582-1587; t. 7: Collectanea de ratione studiorum Societatis Iesu 1588-1616)..
(14) 180. RECENZJE. vitae pomieszczono zapowied
(15) publikacji nie tylko recenzowanego obecnie tomu, ale tak e monografii Thy Philosophy of the Jesuits in Poland – La philosophie des jésuites en Pologne du XVIe au XXe siècle. Essai de synthèse – Dictionnaire des auteures50. Wychodzc poza postulaty wydawnicze, mo na by przypomnie uwag R. Darowskiego, sformuowan w recenzji monografii F. Bargiea dotyczcej twórczoci Stanisawa Szadurskiego. Sygnalizowa wówczas brak w podsumowaniu kwestii, która „najbardziej chyba interesuje wspóczesnego czytelnika, tj. [wskazania – S.J.] ró nic zachodzcych miedzy pogldami Szadurskiego a scholastyczn tradycj filozoficzn”, która „nie zostaa syntetycznie wyeksponowana”51. Konsekwentnie, w perspektywie postulatów badawczych dotyczcych historii kultury filozoficznej, watpliwoci budzi uwaga Darowskiego w odniesieniu do tej monografii Bargiea, i „niektóre partie pracy s chyba zbyt szczegóowe. Rola, jak odegra Szadurski w dziejach myli filozoficznej, nie wymaga chyba a tak daleko posunitej precyzji”52. To prawda, Szadurski nie by oryginalnym mylicielem, by typowym eklektykiem, pewnie te wpyw jego rkopisu nie wykracza poza prowadzon przez niego dydaktyk, ale jeliby przedstawi ten wykad jako przejaw pewnego typu mylenia z uwzgldnieniem kontekstu nie tylko filozofii scholastycznej, ale owieceniowych podrczników europejskich, wówczas tak e prezentacja owych szczegóów byaby ogromnie instruktywna. Uwag t mo na odnie do twórczoci R. Darowskiego, która stanowi cenny, ale tylko punkt wyjcia przyszych monograficznych analiz poszczególnych mylicieli, ukazanych na tle wspóczesnej im literatury przedmiotu. Stanowi j cenione podówczas, a dzisiaj niejednokrotnie zapomniane podrczniki licznych minores, znakomicie doceniane w najnowszych caociowych ujciach historii filozofii, jak nowa edycja Friedricha Ueberwega53. Uwzgldnienie tych podrczników jest niezbdne do prezentacji standardów filozofii upowszechnianej w szkolnictwie, a wic równoczenie typowej dla poszczególnych okresów w dziejach filozofii. W tym kontekcie czytelnik prezentowanej monografii R. Darowskiego chciaby si np. dowiedzie , jak warto ma obszerny podrcznik filozofii Giuseppe Angioliniego, u ywany w Akademii Poockiej, skoro oddawa si on 50. Zal kiem takiego podejcia jest cho by Synteza filozofii jezuitów w Polsce od XVI do XVIII wieku. Próba syntezy, „Archiwum Historii Filozofii i Myli Spoecznej” 41 (1996), s. 47-73; przedruk w: Studia z filozofii jezuitów w XVII i XVIII wieku s. 315-346; to jako: La philosophie des jésuites en Pologne du XVIe au XVIIIe siècle. Essai de synthèse, „Forum Philosophicum” 2 (1997), s. 211-242; przedruk w: Studies in the Philosophy of the Jesuits in Poland in the 16th to 18th, s. 235-266. 51 D a r o w s k i, Studia z filozofii jezuitów w XVII i XVIII wieku, s. 286. Por. S. J a n e c z e k, (rec.) Franciszek Bargie SJ. Stanisaw Szadurski SJ (1726-1789). Przedstawiciel uwspóczenionej filozofii scholastycznej (Kraków 1978), „Roczniki Filozoficzne” 29(1981), z. 1, s. 239-243. 52 D a r o w s k i, Studia z filozofii jezuitów w Polsce XVII i XVIII wieku, s. 286. 53 Na przykad: Die Philosophie des 17. Jahrhunderts, red. J.-P. Schobinger, t. 1: Allgemeine Themen, Iberische Halbinsel, Italien, Basel 1998; t. 2: Frankreich und Niederlande, Basel 1993; t. 3: England, Basel 1988; Die Philosophie des 18. Jahrhunderts, t. 1: Grossbritannien und Nordamerika, Niederlande, red. H. Holzhey i in., Basel 2004; t. 2: Frankreich, red. J. Rohbeck i in., Basel 2008; t. 3: Italien, red. J. Rohbeck i in., Basel 2011..
(16) RECENZJE. 181. tak e innym zajciom, uczy tam bowiem nie tylko filozofii, ale i teologii, i prawa kanonicznego; by w tym miecie prefektem szkó i kapelanem w gimnazjum; opiekowa si rannymi onierzami podczas wyprawy Napoleona na Moskw (s. 93-115). Gdy nie uka e si kontekstu powstania i funkcjonowania ówczesnych podrczników, wówczas przedrukowane ich fragmenty bd albo brzmiay banalnie, albo bd nieczytelne nawet dla historyków filozofii, którzy nie zajmuj si filozofi tego okresu, a nawet dla tych, którzy nie badali podrczników schyku wieku XVIII i XIX. Zbyt lapidarne jest stwierdzenie R. Darowskiego, e ujcie to „nie odbiega […] od poziomu filozofii katolickiej uprawianej na przeomie XVIII i XIX wieku w Italii, bdcej pod wpywem dawnego jezuickiego Collegium Romanum” czy e s w nim „widoczne pewne wtki suarezja skie”. Przywoywane za eklektyczne podrczniki jezuitów Jana Ivancicsa, Antona Zallingera czy Sigismunda Strorchenau s typowe dla 2. poowy XVIII wieku i byy np. w zakresie logiki wykorzystywane jeszcze w szkoach KEN54, ale jednak ró ni si od prac z pocztku XIX wieku, pozostajcych tak e pod wpywem myli Kanta czy szkockiej filozofii zdrowego rozsdku. Nie mo na jednak zapomina , e dokonania Kanta wykorzystywano wówczas w sposób daleki od dzisiejszych standardów, np. ceniono nade wszystko jego antropologi (psychologia z epistemologi), interpretowan w duchu brytyjskiego empiryzmu, a po filozofi zdrowego rozsdku, oraz etyk, odpowiednio do standardów moralistycznie nastawionego owiecenia niemieckiego. Cho trudno przeceni warto cyklu wydawniczego zwie czonego recenzowan monografi powicon filozofii jezuickiej XIX wieku, przybli ajc istotny element kultury filozoficznej tego okresu na ziemiach Rzeczypospolitej, to jednak nie mog nie przywoa opinii Lecha Szczuckiego, mimo e sformuowanej w 1989 r., który widzia w dokonaniach w zakresie historiografii szkolnictwa jezuickiego „wstpn jedynie eksploracj, która nie wychodzi przy tym zwykle poza stadium opisowo-sprawozdawcze”, co nakazuje du „powcigliwo przy formuowaniu ocen czy wniosków o charakterze ogólnym”55. Tym bardziej Profesorowi Romanowi Darowskiemu i historykom z Akademii Ignatianum nale y yczy , by mieli dostatecznie du o odwagi i uporu, aby poprowadzi dalej rozpoczte chlubne dzieo. Ks. Stanisaw Janeczek Katedra Historii Filozofii w Polsce na Wydziale Filozofii KUL. 54. Por. S. J a n e c z e k, Jeszcze raz o dydaktyce logiki w owiacie Komisji Edukacji Narodowej. Ujcie É.B. de Condillaca a przepisy i praktyka szkolna, [w:] W kierunku filozofii klasycznej. Inspiracje i kontynuacje. Ksiga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Edwardowi Nieznaskiemu, red. J. Krokos, K. witorzecka, R. Tomanek, Warszawa 2008 s. 471-483; t e n e, Dydaktyka logiki w szkoach KEN a koncepcja logiki w „Wielkiej Encyklopedii Francuskiej”. „Rocznik Historii Filozofii Polskiej” 4/5 (2012), s. 105-134. 55 D o m a s k i, O g o n o w s k i, S z c z u c k i, Zarys dziejów filozofii w Polsce, s. 270..
(17)
Powiązane dokumenty
Since the river discharges fresh water and the tide brings salt-water into the mouth of the river, there are currents of salt-water and fresh in the areas of the river adjacent to
W Internecie można znaleźć coraz więcej stron do‑ tyczących barów mlecznych, i choć prowadzone są najczęściej dość nieudol‑ nie, informacje nie są uzupełniane
Czy dorobek międzywojennych modernistów i radykalnych działaczy społecznych, żyjących wizją Polski „szklanych domów” zachowuje wciąż swoją aktualność i da się
W bliskości wyżej wpisanej wozowni, czyli drwal- ki, znajduje się spichlerz na podmurowaniu z drzewa rżniętego, na węgieł, słomą kryty, drzwi na zawiasach i
Część piąta tego rozdziału (5.5) przedstawia systemy czasu liniowego: system CL i SL oraz logikę czasu cyklicznego, część szósta (5.6) przedstawia logikę operatorów U i
The conse- quence of this attitude is the lack of “sense of sin.” Of course, we know that conscience is a kind of “thermometer,” thanks to which a human is able
Ważnym akcentem tego przedwojennego okresu był też ruch niepodległościowy, który w Krakowie znacząco się rozwinął, już to ze względu na czynniki sprawcze zewnętrzne
Kolejne dwa artykuły, przygotowane przez archiwistów Archiwum P ań st wowego w Olsztynie, dotyczą ważnych problemów zasobu tegoż Archiwum.. Mgr Sławomir Maksymowicz
