52&=1,.,36<&+2/2*,&=1( QU
Ks. Józef M a k s e l o n, Człowiek wobec Ğmierci. Aspekty psychologiczno-
-pastoralne, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej
w Krakowie 2005, ss. 364
Zagadnienia związane ze Ğmiercią, ludzkim przemijaniem znajdują siĊ w krĊgu zainte-resowaĔ róĪnych dziedzin nauki. W obrĊbie psychologii dział, który analizuje psycholo-giczne aspekty Ğmierci oraz Īałoby, nazywany jest tanatopsychologią. RozwaĪania z za-kresu tanatopsychologii są jednak stosunkowo słabo reprezentowane w publikacjach uka-zujących siĊ na rynku polskim. Z tego wzglĊdu warto zwróciü uwagĊ na ksiąĪkĊ pod re-dakcją ks. Józefa Makselona – jednego z pierwszych w polskiej psychologii badaczy prowadzących badania empiryczne z zakresu tanatopsychologii. W jej tytule – Człowiek
wobec Ğmierci. Aspekty psychologiczno-pastoralne – zawarta jest bardzo prosta, a
zara-zem wymowna zapowiedĨ sposobu rozumienia ujmowanej tematyki. ĝmierü rozpatrywa-na jest tu bowiem z perspektywy podmiotu – człowieka, który ma wobec niej okreĞlonego rodzaju postawĊ, czyli specyficzne do niej ustosunkowanie. Publikacja jest zbiorem 19 artykułów napisanych przez róĪnych autorów (głównie mających wykształcenie psycho-logiczne), związanych m.in. z takimi katolickimi uczelniami, jak Papieska Akademia Teologiczna oraz Katolicki Uniwersytet Lubelski. Prezentowana praca składa siĊ z dwóch zasadniczych czĊĞci. Pierwsza ujmuje analizy o charakterze teoretycznym, druga zaĞ za-wiera prezentacje wyników róĪnych badaĔ empirycznych oraz zagadnieĔ związanych z opieką paliatywno-hospicyjną.
W pierwszej czĊĞci publikacji przedstawione są obszerne rozwaĪania i koncepcje teo-retyczne dotyczące Ğmierci, umierania oraz Īałoby. KsiąĪka rozpoczyna siĊ artykułem ks. Czesława Cekiery pt. Człowiek wobec Īycia, samobójstwa i Ğmierci. Autor analizuje od strony filozoficznej, psychologicznej oraz teologicznej takie zagadnienia, jak Īycie, Ğmierü oraz samobójstwo. Zaznacza równieĪ, iĪ postawa człowieka wobec nich jest prze-jawem filozofii Īycia, stylu zachowania, wyznawanej religii, umieszczonej w kontekĞcie kulturowym, w którym osoba Īyje (s. 10).
W kolejnym artykule (pt. DoĞwiadczenie Īałoby w kontekĞcie psychologicznym) ks. Jan Dziedzic koncentruje siĊ wokół tematyki związanej z Īałobą. Zagadnienie to jest ana-lizowane wieloaspektowo. Najpierw autor przedstawia rozumienie tego zjawiska w róĪ-nych perspektywach: biologicznej, psychodynamicznej, kognitywnej oraz fenomenolo-giczno-egzystencjalnej, a nastĊpnie przechodzi do charakterystyki poszczególnych etapów procesu Īałoby. Szczególnie koncentruje siĊ na czterech etapach doĞwiadczania straty wyodrĊbnionych przez V. Kast (1982): nieuznawanie, intensywne emocje, poszukiwanie i oderwanie oraz nowy stosunek do siebie samego i Ğwiata. Dalej ks. Dziedzic podejmuje próbĊ opisu zaburzonych form przeĪywania Īałoby, poprzedzoną dostrzeĪeniem faktu płynnoĞci granic miĊdzy reakcjami w Īałobie zdrowej oraz patologicznej. Ostatni frag-ment artykułu wskazuje miejsce pomocy psychologicznej w przypadku niewłaĞciwego przeĪywania Īałoby, a takĪe okreĞla konkretne zadania, jakie osoba doĞwiadczająca Īało-by musi wykonaü na poszczególnych etapach doĞwiadczania straty.
Artykuł Za i przeciw samotnoĞci człowieka wobec Ğmierci autorstwa Anny Latawiec to próba odniesienia siĊ do pozytywnych i negatywnych aspektów samotnoĞci osób bĊdą-cych w obliczu swojej Ğmierci, a takĪe i tych, którzy doĞwiadczają Ğmierci swoich bli-skich. Autorka dokonuje wnikliwej charakterystyki samotnoĞci i odnosi ją do sytuacji umierania. Niewątpliwym walorem tego artykułu jest równieĪ zwiĊzły i jasny sposób przedstawienia wniosków i swoistego rodzaju postulatów, które mogą pomóc w przygo-towaniu siĊ na Ğmierü własną oraz bliskich osób. Wydają siĊ one takĪe cenną wskazówką dla personelu hospicyjno-paliatywnego.
W artykule ks. Makselona (Główne wątki badaĔ tanatopsychologicznych) moĪemy znaleĨü zwiĊzły i usystematyzowany opis zasadniczych nurtów teoretycznych i badaw-czych, podejmowanych w ramach tanatopsychologii. Autor dzieli problematykĊ badaĔ na dwa obszary. W pierwszym z nich silnie akcentuje kategoriĊ postawy, rozumianej jako odniesienie podmiotu – człowieka – do przedmiotu, którym w tym przypadku jest Ğmierü. W ramach tego nurtu wskazuje na moĪliwoĞü badania róĪnorodnoĞci oraz wielowymiaro-woĞci postaw wobec Ğmierci, a takĪe korelatów postaw tanatycznych (silnie akcentując zmienne analizowane w obszarze religijnoĞci). Drugi obszar badaĔ dotyczy z kolei pro-blematyki związanej z doĞwiadczaniem umierania. Ujmowane jest ono tutaj z perspekty-wy podmiotu stojącego w obliczu własnej Ğmierci, z perspektyperspekty-wy ludzi konfrontujących siĊ ze Ğmiercią swoich bliskich oraz z perspektywy osób opiekujących siĊ umierającymi (lekarzy, pracowników opieki paliatywno-hospicyjnej). Autor wskazuje równieĪ kierunki przyszłych badaĔ, które prawdopodobnie juĪ niedługo znajdą siĊ w krĊgu zainteresowaĔ tanatopsychologii.
Opisywana publikacja zawiera równieĪ artykuły, w których szczegółowej i wnikliwej analizie zostały poddane trzy róĪne koncepcje odniesienia człowieka do Ğmierci oraz sposobu jej doĞwiadczania. Joanna Mikołajczyk (Kazimierza Dąbrowskiego koncepcja
Ğmierci) prezentuje koncepcjĊ Ğmierci według Kazimierza Dąbrowskiego. Dla lepszego
zrozumienia jego myĞli przywołuje przyjĊty przez niego sposób ujmowania osobowoĞci, a takĪe odnosi siĊ do relacji miĊdzy lĊkiem przed Ğmiercią i kształtowaniem siĊ osobowo-Ğci. Siostra Agnieszka Zauchara (LĊk Ğmierci według Antoniego KĊpiĔskiego) przybliĪa koncepcjĊ lĊku przed Ğmiercią. Antoni KĊpiĔski stworzył koncepcjĊ odbiegającą od in-nych, gdyĪ (jak podaje autorka artykułu) paradoksalnie wiĊcej w niej Īycia niĪ Ğmierci (s. 111). Trzecim podejĞciem teoretycznym ujmującym odniesienie człowieka wobec Ğmierci jest podejĞcie egzystencjalno-analityczne, którego charakterystykĊ przedstawia ks. Marian Wolicki (Człowiek wobec Ğmierci w ujĊciu egzystencjalno-analitycznym).
W pierwszej czĊĞci omawianej publikacji, dotyczącej rozwaĪaĔ teoretycznych, znajdu-je siĊ równieĪ artykuł ks. Mariana Stepulaka. Wskazuznajdu-je on i analizuznajdu-je problemy etyczno- -zawodowe pojawiające siĊ u osób zajmujących siĊ chorymi terminalnie. Choü tytuł –
Problemy etyczno-zawodowe psychologa klinicznego pracującego z chorymi terminalnie –
mógłby sugerowaü, iĪ autor bĊdzie siĊ jedynie koncertował na dylematach etycznych tej grupy zawodowej, to juĪ wstĊpna analiza treĞci wskazuje, Īe tak nie jest. Prezentowane rozwaĪania są szczególnie aktualne nie tylko dla całego personelu medycznego, wspoma-gającego funkcjonowanie chorych terminalnie, lecz równieĪ dla innych osób mających kontakt z tego typu chorymi.
Artykuły zawarte w drugiej czĊĞci publikacji, pt. „Badania i praktyka”, są prezentacją konkretnych badaĔ empirycznych, w których analizowana jest postawa wobec Ğmierci oraz sposób myĞlenia o niej. Opisane zostały takĪe wyniki badaĔ empirycznych, wskazu-jących na relacje miĊdzy doĞwiadczaniem Ğmierci a innymi zmiennymi psychologiczny-mi, takimi jak religijnoĞü, style myĞlenia religijnego, narcyzm, poczucie bezpieczeĔstwa, empatia. Umieszczone są tu równieĪ artykuły opisujące rozwój ruchu hospicyjnego w Pol-sce oraz wskazujące na specyficzne cechy osób zaangaĪowanych w opiekĊ hospicyjno-paliatywną.
Artykuł o. Mirosława Bartosa (Poczucie bezpieczeĔstwa a postawa młodzieĪy wobec
Ğmierci) traktuje o związkach zachodzących miĊdzy poziomem poczucia bezpieczeĔstwa
a postawami młodzieĪy wobec Ğmierci. Poczucie bezpieczeĔstwa charakteryzowane jest na potrzeby tej pracy jako wypadkowa trzech wymiarów: poczucia bliskoĞci, poczucia stabilnoĞci oraz poczucia zaufania do siebie. Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazują na istnienie istotnych powiązaĔ poczucia bezpieczeĔstwa badanej młodzieĪy z zaledwie jednym wymiarem postawy wobec Ğmierci, a mianowicie z grozą – jako czynnikiem po-wodującym uĞwiadomienie sobie lĊku wobec Ğmierci.
Ojciec Jan Bielecki, w rozwaĪaniach pt. LĊk przed Ğmiercią, poczucie sensu Īycia,
em-patia i poczucie zadowolenia u pracowników opieki paliatywnej, próbuje wyodrĊbniü
cechy, które są charakterystyczne dla osób zatrudnionych w opiece paliatywno-hospicyj-nej. Na podstawie badaĔ empirycznych dokonuje interesującego porównania tych osób z przedstawicielami innych zawodów, dziĊki czemu dochodzi do wniosku, iĪ praca z oso-bami terminalnie chorymi, umierającymi, wiąĪe siĊ ze specyficznym sposobem myĞlenia i funkcjonowania.
W artykule ks. Franciszka Głoda pt. Postawy katechizowanej młodzieĪy wobec
cier-pienia i lĊku analizie został poddany sposób myĞlenia młodzieĪy. Opisywane badania, co
podkreĞla sam autor, nie są rozbudowane pod wzglĊdem statystycznym, ale mają jedynie charakter sondaĪowy i wskazują na pewne tendencje w postrzeganiu cierpienia i Ğmierci. Pozwalają jednak stwierdziü, iĪ badana młodzieĪ postrzega Ğmierü przede wszystkim jako coĞ naturalnego, wzbudzającego strach, a takĪe odległego. Cierpienie jest natomiast opi-sywane jako uszlachetnienie, jako coĞ nieuniknionego, budzącego strach i współczucie.
Kolejny artykuł, w którym ujmowane jest odniesienie dzieci i młodzieĪy do Ğmierci, to praca ks. Romualda Jaworskiego i Piotra ĝwierszcza, zatytułowana Stosunek dzieci i
mło-dzieĪy do Ğmierci. Analizy opisane przez autorów oparte są na danych zgromadzonych
dziĊki skonstruowanej i opisanej przez nich ciekawej metodzie kwestionariuszowej. Po-zwala ona na ujĊcie stosunku wobec Ğmierci w kilku wymiarach: stosunek do Ğmierci w ogólnoĞci, stosunek do własnej Ğmierci, stosunek do Ğmierci osób bliskich, stosunek do Ğmierci osób obcych, stosunek do Ğmierci widzianej na ekranie oraz stosunek do Ğmierci zwierząt. Badacze silnie akcentują praktyczny aspekt zaprojektowanych i przeprowadzo-nych przez siebie badaĔ. Podają oni bowiem konkretne wskazówki o charakterze pedago-gicznym, adresowane zwłaszcza do osób mających kontakt z młodzieĪą (rodziców, na-uczycieli, psychologów, duszpasterzy i katechetów), wspomagających rozwój właĞciwego myĞlenia na temat Ğmierci.
Ciekawym artykułem tej czĊĞci publikacji jest praca ks. Bronisława Grulikowskiego i ks. Leszka JaĪdĪewskiego pt. ReligijnoĞü w sytuacji zagroĪenia Ğmiercią – analiza
prze-Īyü Kaszubów zmuszonych do słuĪby w Wermachcie. Opisane są tutaj nie tyle relacje
miĊ-dzy postawą wobec Ğmierci i religijnoĞcią, ile funkcjonowanie religijne w konkretnej sytuacji zagroĪenia Īycia, zagroĪenia Ğmiercią u Kaszubów zmuszanych do słuĪby w Wermachcie. Analizy tu prowadzone zasługują na uwagĊ nie tylko z powodu porusza-nego tematu. Interesujący jest takĪe sposób ich prowadzenia. Nie są to bowiem badania o charakterze iloĞciowym, ale bardziej o charakterze jakoĞciowym. Materiał badawczy stanowią tutaj dane zebrane od 60 Kaszubów (są to informacje z ankiet, dokumenty, pa-miątki z okresu II wojny Ğwiatowej), zmuszanych do słuĪby w Wermachcie. Analizy prowadzone w tym artykule obejmują szerszy kontekst historyczny, uwzglĊdniający in-formacje pochodzące z róĪnych obszarów wiedzy.
Temporalny wymiar religijnoĞci – to artykuł ks. Marka Jarosza, który róĪni siĊ
zasad-niczo od pozostałych artykułów zawartych w publikacji. Nie ma w nim bowiem bezpo-Ğredniego odniesienia człowieka do Ğmierci. Przedmiotem prowadzonych przez autora rozwaĪaĔ jest religijnoĞü, ujmowana ze szczególnym wyakcentowaniem jej komponentu temporalnego. Prowadzone przez Autora wnioskowanie teoretyczne (nawiązujące do literatury przedmiotu) pozwala mu na stwierdzenie, iĪ typologia orientacji temporalnych moĪe znajdowaü swoje odbicie w odniesieniu do przedmiotu religijnego w postaci religij-noĞci zaktualizowanej i niezaktualizowanej. W dalszej czĊĞci pracy ks. Jarosz próbuje empirycznie zweryfikowaü tezĊ o niedojrzałoĞci religijnoĞci niezaktualizowanej, o dojrza-łoĞci religijnoĞci zaktualizowanej. Stara siĊ równieĪ wyodrĊbniü specyficzne powiązania cech osobowoĞci z tymi dwoma rodzajami religijnoĞci.
Artykuł ks. Jerzego Szymołona pt. Narcyzm a postawa wobec Ğmierci to na pierwszy rzut oka poszukiwanie wzajemnych relacji miĊdzy zmiennymi, które wydają siĊ psycho-logicznie bardzo odległe. Autor jednak w sposób jasny i czytelny wskazuje konkretne argumenty, pozwalające na analizĊ relacji miĊdzy narcyzmem a postawą wobec Ğmierci ujmowaną Skalą Postaw wobec ĝmierci J. Makselona. Walorem prezentowanych badaĔ jest równieĪ sposób rozumienia zarówno samego narcyzmu, jak i postaw wobec Ğmierci. Zjawiska te są bowiem ujmowane wielowymiarowo; w ramach narcyzmu analizowane są takie szczegółowe wymiary, jak podziw, przywództwo, próĪnoĞü, samowystarczalnoĞü. Natomiast w ramach postaw wobec Ğmierci – takie dymensje, jak koniecznoĞü, central-noĞü, tajemniczoĞü, wartoĞü, groza, tragiczcentral-noĞü, destrukcyjcentral-noĞü, absurdalnoĞü. Opracowa-na przez Autora matryca korelacji miĊdzy tymi zmiennymi pozwala Opracowa-na odkrycie i opis wielu ciekawych zaleĪnoĞci wskazujących, iĪ specyficzne dymensje narcyzmu wiąĪą siĊ z innymi odniesieniami do Ğmierci oraz przemijania.
Artykuł Hanny Klimaszewskiej i ks. Cezarego Opalacha pt. Wolontariat hospicyjny –
analiza psychologiczna na przykładzie lubelskiego hospicjum dla dzieci zmierza do
okre-Ğlenia specyficznych cech osób angaĪujących siĊ w wolontariat hospicyjny. Autorzy w swojej pracy obszernie charakteryzują specyfikĊ wolontariatu, odnosząc siĊ do rozwoju tej formy pomocy w Polsce oraz specyficznych aktów prawnych traktujących na temat wolontariatu. Po ukazaniu tła historyczno-prawnego rozpoczyna siĊ właĞciwa czĊĞü roz-waĪaĔ, w których szczegółowej analizie poddane są cechy osobowoĞciowe, religijne oraz rodzinne, które mogą sprawiaü, Īe osoby decydują siĊ na wolontariat hospicyjny. Bada-czom udaje siĊ wyodrĊbniü kilka cech, które – jak twierdzą – są związane z pracą w cha-rakterze wolontariusza. Uzyskane wyniki wskazują równieĪ na obszary, w których
wolon-tariusze powinni byü wspierani, tak aby chcieli siĊ jeszcze pełniej i dojrzalej angaĪowaü w prace na rzecz innych.
NastĊpny artykuł, napisany przez JolantĊ StokłosĊ, pt. Rozwój ruchu hospicyjnego
w Polsce równieĪ dotyczy pracy hospicyjnej. OdróĪnia siĊ on od innych artykułów tym,
Īe nie stanowi prezentacji badaĔ empirycznych, ale jest próbą opisu historii opieki hospi-cyjnej, ze szczególnym uwzglĊdnieniem jej rozwoju w Polsce. Autorka charakteryzuje początki ruchu hospicyjnego w Polsce, opisując kolejne etapy jego rozwoju, przyczynia-jące siĊ do wzrostu placówek hospicyjnych. Na koniec swoich rozwaĪaĔ próbuje odnieĞü siĊ do kwestii przydatnoĞci hospicjów i potrzeby ich dalszego rozwoju.
W dwóch ostatnich artykułach zawarte w opisywanej publikacji ujmowane są relacje postaw wobec Ğmierci ze zmiennymi, które ogólnie moĪna by nazwaü religijnoĞcią. W pierwszym z nich (Religijne style poznawcze a postawy wobec Ğmierci) Jacek ĝliwak okreĞla wzajemne relacje miĊdzy stylami myĞlenia religijnego (ortodoksja, relatywizm historyczny, krytyka zewnĊtrzna), wyodrĊbnionymi przez Dirka Hutsebauta i zoperacjo-nalizowanymi w metodzie Post-Critical Belief Scale, a postawami wobec Ğmierci, ujmo-wanymi Skalą Postaw wobec ĝmierci (podobnie jak w opisywanym wczeĞniej artykule ks. J. Szymołona). Walorem badaĔ zaprezentowanych przez ĝliwaka jest to, iĪ są to jedne z pierwszych badaĔ, w których wykorzystywana jest metoda Post-Critical Belief Scale. Zastosowanie tej metody wskazuje bowiem na nieco inny przedmiot badaĔ, a mianowicie na myĞlenie religijne, a nie – jak było dotychczas w Polsce – na religijnoĞü. Drugi artykuł – ReligijnoĞü a postawa wobec Ğmierci u osób przewlekle chorych – autorstwa ks. Maria-na Wandrasza jest próbą okreĞlenia specyficznych relacji miĊdzy Maria-natĊĪeniem poszczegól-nych wymiarów postawy religijnej a okreĞlonego rodzaju wymiarami postawy wobec Ğmierci. Autor prowadzi ciekawe rozwaĪania dotyczące wzajemnych relacji miĊdzy anali-zowanymi zmiennymi. Szkoda jednak, Īe powiązania te nie są udokumentowane w posta-ci konkretnych wartoĞposta-ci liczbowych.
Podsumowując, na publikacjĊ pod redakcją ks. Józefa Malselona warto zwróciü uwa-gĊ, gdyĪ przybliĪa ona stosunkowo słabo reprezentowaną w polskiej literaturze psycholo-gicznej tematykĊ Ğmierci, umierania, Īałoby. Prezentuje najbardziej istotne elementy wie-dzy z zakresu tanatopsychologii (koncepcje, teorie, główne obszary badaĔ). Zawiera rów-nieĪ wiele praktycznych wskazówek wynikających z teorii oraz z prowadzonych badaĔ empirycznych, które mogą byü z powodzeniem zastosowane w pracy hospicyjno-palia-tywnej oraz w pracy duszpasterskiej i pedagogicznej, wspomagającej kształtowanie doj-rzałych postaw wobec Ğmierci. Jest równieĪ pozycją, która moĪe dotrzeü do szerszej gru-py odbiorców, nie tylko psychologów, za sprawą prostego, jednoznacznego, pozbawione-go przesadnej iloĞci naukowych terminów i okreĞleĔ jĊzyka.
Michał Wiechetek Katedra Psychologii Społecznej i Psychologii Religii KUL
