Widok Przykład metodologii badań nad językiem jako nośnikiem statusu

P

r

z

y

k

ł

a

d

m

e

t

o

d

o

l

o

g

i

i

b

a

d

a

ń

n

a

d

j

ę

z

y

k

i

e

m

j

a

k

o

n

o

ś

n

i

k

i

e

m

s

t

a

t

u

s

u

Example of methodology of language

as a status bearer research

Victoria Kamasa

InstytutJęzykoznawstwa,Uniwersytetim.AdamaMickiewicza ul.Międzychodzka5,60-371Poznań

vkamasa@wp.pl Abstract

This article presents an example of methodology that can be used to research the connection between language and social status. The methodology which is presented below was used in the research related to the influence of gender of a profession name on the social status of women who use this name. The article starts with a presentation of a theory, which was helpfulinoperationalizationoftheterm“socialstatus”,thenitshowsthemethodthatwasused to collect the needed data and in the end, it describes the factors that influenced the choice of the profession names and the respondents.

1

W

s

t

ę

p

Celembadań,doktórychzostałazastosowanaopisanaponiżejmetodologia,byłostwierdzenie wpływu,jakimarodzajgramatycznynazwyzawodunastatusspołecznykobiety,którasię tąnazwąposługuje.Wśródzagadnieńbadawczychznalazłasięmiędzyinnymizależnośćmiędzy przypisywanymstatusemapoziomemsfeminizowaniabądźzmaskulinizowaniazawodu, końcówkąmorfologicznąużytądostworzeniażeńskiejnazwyzawodu,atakżewybranymicechami społecznodemograficznymiosóbbadanych. Przeprowadzonebadaniamiałycharakterpogłębionegowywiadujakościowego. Respondentomprezentowanebyływizytówkizimienieminazwiskiemoraznazwązawodu. Wizytówkiprezentowanebyływparach,wktórychnajednejzwizytówekbyłanazwazawodu wrodzajumęskim,zaśnadrugiejtasamanazwawrodzajużeńskim.

W pierwszej fazie badania, respondenci proszeni byli o opisanie swobodnych skojarzeń dotyczącychosoby,doktórejprezentowanawizytówkanależy.Proszonoichrównież oskoncentrowaniesięnacechachcharakteru,zdolnościachiumiejętnościachkażdejzosób. Drugafazabadaniapolegałanaopisywaniuprzezosobybadaneichwyobrażeńna temat interakcji pomiędzyosobami(którychdaneznajdująsięnawizytówkach)wsytuacji,wktórejwspólnie rozwiązująonezadaniezaprezentowanewcześniejrespondentom. Natakikształtbadańwpłynęłam.in.koncepcjateoretyczna,któraużytazostałajako operacjonalizacjapojęciastatusu.Teorią,którawciekawyidośćoryginalnysposób konceptualizujepojęciestatususpołecznegojestteoriastanówoczekiwańopracowanaprzez S T IG A T IO N E S

L

ING U IS T IC A E

,

V O L

.

XIII;

P

O Z N A Ń

,

D

E C E M B E R

2006

JosephaBergeraijegowspółpracowników.Ujejpodstawległypytaniazwiązane z funkcjonowaniemsformowanejadhocgrupyzadaniowej.Zastanawianosięmiędzyinnymi: jaktosiędzieje,żewtakiejgrupiebardzoszybkopojawiająsięnierówności,dlaczegoobiektywnie równewynikiróżnychosóbocenianesąnierówno,atakże,cosprawia,żewgrupiejedneosoby mająwiększywpływnapodejmowanąprzezgrupędecyzję,ainnemniejszy.Wodpowiedzi nateiinnepytaniapowstałteoretycznymodelinterakcjitwarzą-w-twarzpozwalający przewidywaćróżnicestatusówpojawiającesiępodczastychinterakcjinapodstawieznajomości statusówpoczątkowych(initial status), zadania (task) orazwarunkówinterakcji (interaction conditions). Ponieważwspomnianateoriaobejmujedośćszerokizakreszagadnień,przedprzedstawieniem użytejwniejkonceptualizacjipojęciastatusu,metodbadawczych,orazichaplikacjiwbadaniach nadwpływemrodzajugramatycznegonazwyzawodunastatusspołeczny,istotnewydajesię przedstawienieźródełtejteoriioraznajważniejszychkoncepcjiwniejzawartych.

2

Ź

r

ó

d

ł

a

t

e

o

r

i

i

s

t

a

n

ó

w

o

c

z

e

k

i

w

a

ń

Teoriastanówoczekiwańwywodzisięztrzechpodstawowychźródeł.Jejszerokimzapleczem teoretycznymjest,obecnywsocjologiiodpoczątkówXXwieku,paradygmatinterakcjonizmu symbolicznego.Głównącechątegoparadygmatu,jakpiszeSzacka,jestzainteresowanie„światem społecznymjakoświatemtworzonymiwyposażanymwzaznaczeniawprocesieinterakcji międzyjednostkowych.(…)Społeczeństwojestproceseminterakcjisymbolicznych,dziękiktórym dochodzidokoordynacjidziałańwielujednostek”(Szacka2003).Zapleczeempirycznedla tejteoriistanowiąlicznebadaniaprowadzonenadmałymigrupamiwlatach50i60XXwieku, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. Wcentrumichzainteresowańbyłproblem powstawaniaiistnienianierówności,zarównowgrupachformowanychadhoc,jakitychmających jużjakąśhistorię.Badaniadotyczyłyrównieżgrup,którychuczestnicyróżniąsiępodwzględem płci,wieku,wykształceniaiinnychcechprzenoszącychstatusspołeczny,jakigrup,wktórych różnicete niewystępują.Zainspirowałyoneszerokiprogrambadawczydotyczącystanów oczekiwań.Jegopierwotnymzadaniembyłowyjaśnienieodkryć,którychdokonanopodczas wspomnianychbadańempirycznych.Stanowionrównocześnietrzecieźródłoteoriistanów oczekiwań,wtymteoriielementarnejsytuacjistatusowej(Berger1977).

3

P

o

d

s

t

a

w

o

w

e

p

o

j

ę

c

i

a

t

e

o

r

i

i

s

t

a

n

ó

w

o

c

z

e

k

i

w

a

ń

WkonceptualizacjipojęciastatusuwteoriiBergeraużytezostałypojęciawprowadzoneprzeztego autoradojęzykasocjologiiispecyficznedlajegokoncepcji.Dlategoteż,bymówićoaplikacji teoriistanówoczekiwańdobadań,koniecznejestzdefiniowanieiomówienietychpojęć.

3

.

1

S

t

a

n

y

o

c

z

e

k

i

w

a

ń

(

e

x

p

e

c

t

a

t

i

o

n

s

t

a

t

e

s

)

Przezstanoczekiwańrozumianesąprzypuszczeniaczynioneprzezjednegozaktorówspołecznych natematjegosamegoorazjegopartnerainterakcyjnego,wjakiejśprzyszłejsytuacji.W teorii Bergerastanyoczekiwańmającharakterrelacyjny.Każdyaktorspołeczny1 ma dwa punkty odniesienia w elementarnej sytuacji statusowej. Pierwszym z nichjestonsam,drugimzaśdrugi aktorwystępującywdanejsytuacji.Takwięcniemówimynaprzykładostanachoczekiwańwobec kobiet,aleostanachoczekiwańwobeckobietwrelacjachzmężczyznami. 1 Termin„aktorspołeczny”używanyjestwteoriachzwiązanychzparadygmateminterakcjonizmusymbolicznegodla określeniadziałającejjednostki.

3.2 Elementarna sytuacja statusowa

Jednym z podstawowychpojęćteoriistanówoczekiwańjestelementarnasytuacjastatusowa. Ma ona trzy cechy definicyjne:

1. Występujejedyniedwóchaktorówspołecznych. 2. Aktorówtychróżnicujetylkojednacechastatusowa2 (status characteristic). 3. Aktoromspołecznympowierzonotylkojednozadanie,któreniejesttradycyjniekojarzone zróżnicującąwdanejsytuacjicechąstatusową. Wsytuacjitakiejprocesorganizacjistatusów(status-organizing process) składasięzczterech etapów.Etapytesąkonstruktamiteoretycznymiwyróżnialnymijedynieanalitycznie.Niesąone anibezpośrednioobserwowalne,aniniejestmożliweempirycznerozdzielenieichwczasie interakcji. Kolejne etapy to:

1. Aktywacja (activation) – ma miejsce jeszcze przed poznaniem zadania; jednostka przypisuje swojemuprzyszłemupartnerowiinterakcyjnemucechy,zdolnościiumiejętności związanezzewnętrznymicechamistatusowymi. Przykład:p(jednostkabadana)sądzi,żedrugajednostka(q)mawyższeniżonazdolności intelektualnenapodstawiewiedzy,żequczęszczaładoprestiżowejszkoły. Tegoetapudotyczyłapierwszaczęśćwywiadów.Osobabadanaproszonabyłaoprzypisanie dwómosobom(prezentowanymzapomocąwizytówekzimienieminazwiskiemoraznazwą zawoduwdwóchrodzajachgramatycznych),cech,zdolnościiumiejętności.Napodstawie uzyskanychwynikówstworzonezostałycharakterystykiosóbposługującychsięposzczególnymi badanyminazwami.Następniecharakterystykiteporównanezostałyztreściąstereotypówpłci, atakżezanalizowanepodkątemnacechowaniaemocjonalnego. Dobadanychzawodównależałmiędzyinnymizawódpołożnej/położnego.Wtymprzypadku analizadanychdotyczącychetapuaktywacjidałanastępująceefekty:panipołożna jak wchodzi do szpitalatorozmawiazmatkamiizkobietamiwciąży3

. Jest zaangażowanawpracy i solidnie

wykonujeswojeobowiązki. Naswójzawódzdecydowałasięświadomie ijużprzezjego wykonywanie chcewjakiśtamsposóbsłużyćpomocą,przynosićulgęwcierpieniukobietom. Jestwięcosobąbardzotroskliwą,wyrozumiałą,życzliwą,pomocnąi uczynną.Innymisłowy,czuje

jakąśmisjęzwiązaną[zeswoimzawodem].

Opiekujesięczłonkamiswojejrodzinyi przejmujesiętym,cosiędzieje. Zarównowpracy, jak i w domu jest ciepła,pogodna,uśmiechnięta.Dotegobywatakżespokojna i wewnętrznie ustabilizowana. Jestosobą,którarozsiewatakieciepłowokółsiebie,ajeślisiędoniejprzyjdzie wniedzielętomazawszejakieśtamciasto. Panipołożny możeokazaćsięginekologiemzaspiracjąnapedofila. Jej kompetencja zawodowajestdość wysoka – maoczywiściewszystkiemożliwefakultetyporobionezpołożnictwa, atakże posiadadużąwiedzęidużedoświadczenie.Ajednakmimotomożliwe,żetaknaprawdę topewnienieumienawetodebraćporodu.Dopacjentekzwykłazwracaćsięnaprzykładmówiąc: „niekrzyczbabo,boniepierwszarodzisz”. A zatem nienadajesiędopacjentai traktuje go przedmiotowo. Wpracyipozaniąjest niedopasowanadorzeczywistości,maskłonnośćbyrobićwszystko po swojemu i to niezawszezgodniezprzyjętymiregułamigry. Do tego jest zarozumiała,bardzo

zdystansowanaizupełnienieemocjonalna,atakżeobcesowa, arogancka. Jest zapewne takim męskimtypem,abyćmożenawetczujesięniezidentyfikowanazpłcią.Innymisłowy:baba wstrętna,acowięcejistniejepodejrzenie,żenależałobyjąubezwłasnowolnić.

Podsumowując: panipołożnatoosobaprzedewszystkimciepła,opiekuńcza,świadomauczuć innych,atakżeczułaizdolnadopoświęceniadlainnych.Panipołożnyjestniezbytwrażliwa i ukrywa emocje. Zatem, o ile wprzypadkupanipołożnejdośćwyraźniewidocznesącechy

2 Docechstatusowychwnaszejkulturzezaliczyćmożnanaprzykładwiek,płeć,wykształcenie.Pojęcietoszczegółowo jestomówioneponiżej. 3 Kursywązaznaczonocytatyzwypowiedziosóbbadanych.

typowej kobiety4,panipołożnywzbudzaprzedewszystkimnegatywneemocjeinegatywne skojarzenia.Dużosłabiejwidocznesąwjejopisachcechytypowedlastereotypowychmężczyzn. Określeniepołożnyużywanewstosunkudokobietybudziłowśródrespondentówwiele kontrowersji: przecieżtoniepopolsku lub cośsiętejpanipomyliło, atakżedlamnietrochę

dziwactwo.Częśćznichniebyłasobienawetwstaniewyobrazićtakiejosoby– forma,która

wogóle nie przemawia do mnie.

Wartojednakzauważyć,żezjednejstronywyżejwymienionesformułowanianiedotyczą bezpośredniostatusuobunazw,azdrugiej– towłaśniewprzypadkupanipołożnypojawiająsię takiecechyzwiązanezprestiżem,jakdużawiedzaczyukończeniekilkufakultetów.Azatem– pomimo,żenazwatabudzitaksilnenegatywneskojarzenia,połączonezostajązniąrównieżcechy potocznieuznawanezaprestiżowe.

2. Odniesienie (relevance) – ma miejsce po poznaniu zadania; jednostka nie ma bezpośrednichprzesłanek,bywnioskowaćoswojejrelatywnejmożliwościwykonaniadanego zadania.Pomimotoformułujeonapewneoczekiwanianatematsiebieiswojegopartnera interakcyjnego,któresąopartenaschemaciepowstałymwpierwszymetapie. Przykład: zadaniemdowykonaniajestzaimprowizowaniewspólnejopowieścinatemat jednegozobrazkówztestuTAT;poczekuje,żeqwykonatozadanielepiejniżonsam,ponieważ qprzewyższagointelektualnie. Drugaczęśćwywiadudotyczłategoetapu.Respondenciproszenibyliowyobrażeniesobie sytuacji,wktórejprzedstawioneimwcześniejosobymająwspólniewykonaćzadaniegrupowe. Następnymetapembyłopisdomniemanychinterakcjizachodzącychpomiędzytymiosobami. 3. Przydzielenie (assignment) – jednostka zaczyna wierzyć(lubzachowywaćsiętak,jakby wierzyła),żepoczynioneprzezniąnapoprzednichetapachprzypuszczeniasązgodnezestanem faktycznym.

Przykład:pwierzy,żeqmawiększąniżonwyobraźnię,żewidziwięcejnakarcieTAT. 4. Decyzja (decision) – schemat oczekiwańzostajezamienionywfaktycznedziałanie.

Przykład: ponieważpwierzy,żeqjestlepszywtymzadaniu,częstopytaqoopinię,czyni mniejsugestii,opieraswojąocenęosugestieqetc. Wprzypadku,gdyzadaniejestbezpośredniozwiązanezumiejętnościamitradycyjnie przypisywanymidanejceszestatusowej(różniącejobuaktorów),aktywacjajestwystarczająca, abystworzyćodpowiednischematoczekiwańibezpośrednioponiejnastępujepoziomdecyzji. Elementarnasytuacjastatusowajestwięcsytuacją, wktórejwystępujemożliwienajmniejsza liczbazmiennychmogącychmiećwpływnastatusinasposóbzachowaniajednostekpodczas rozwiązywaniaprzydzielonegozadania(Berger1977).

3

.

3

S

z

e

r

o

k

a

i

w

ą

s

k

a

c

e

c

h

a

s

t

a

t

u

s

o

w

a

5

(diffuse and specific status characteristic)

Punktemwyjściadladefiniowaniazarównoszerokiejjakiwąskiejcechystatusowejsątrzy podstawowezałożenia:

1. Różnejednostkiróżniedefiniująpoziomdanejcechystatusowej.

Przykład: WjednymzestanówwBrazyliirozróżniasię8kolorówskóry,wwiększościStanów Zjednoczonych tylko dwa.

2. Różnejednostkiróżnieoceniajątensampoziomdanejcechystatusowej.

Przykład:podeszływiekwwielukulturachAfrykijesttraktowanyzszacunkiem,natomiast w kulturze euroatlantyckiej bywa uznawany za oznakęniedołężności.

3. Różnejednostkikojarząróżneznaczeniaztymsamympoziomemdanejcechystatusowej. Przykład:czarnykolorskórymożeoznaczaćniższość/upośledzeniewUSA,aniemażadnego znaczenia w Nigerii. Zzałożeńtychwynika,żeabymówićoznaczeniujakiejścechystatusowej,koniecznejest odwołaniesiędoperspektywykonkretnegoaktora,doznaczenia,jakiecechatamadlaniego. 4 Wykazcechcharakterystycznychdlastereotypowychkobietistereotypowychmężczyznza:Brannon,L.2002. Psychologia rodzaju.Gdańsk:GWP. 5

Każdyaktorwchodzącwokreślonąsytuacjęspołeczną(atakżetworzącpewnewłasne oczekiwaniaprzedwejściemwnią)opisujeosobybiorącewniejudziałwkategoriachzestawu pewnychcechstatusowych(np.płeć,wykształcenie,zawód,wiek).Każdaztychcechstatusowych możewystępowaćprzynajmniejwdwóchstanach(states) (np.kobieta,mężczyzna;wykształcenie podstawowe, wyższeitp.).Każdyzestanówmożebyćwartościowany(np.wyższewykształcenie jestocenianielepiejniżpodstawowe).Wtymmiejscupojawiasięwspomnianezróżnicowanie zarównoindywidualnejakikulturowe.Zpewnymiztakichcechłącząsiębowiemstany oczekiwań,zaśinnecechysąichpozbawione– dlategoteżmożnamówićocechachznaczących lubnieznaczącychspołecznie. Abypewnacechastatusowazostałauznanazaszeroką(dladanegoaktorawdanejsytuacji społecznej)spełnionemuszązostaćtrzywarunki: 1. Cechatawystępujeprzynajmniejwdwóchstanach,któreaktorodmiennieocenia. 2. Aktorwiążeogólneoczekiwaniazkażdymztychstanów. 3. Aktorwiążezkażdymztychstanówstatusuodrębnezespołyoczekiwań codookreślonychzdolnościlubcech(Kojder1998– 2005). Szerokącechęstatusowąnależyodróżnićodwąskiejcechystatusowej(specific characteristic). Zacechęwąskąuznanazostanietakacecha,którajestznaczącatylkowpewnychkonkretnych imożliwychdookreśleniasytuacjach(wiążącychsięnajczęściejzrozwiązywaniemkonkretnych problemów).Przykłademwąskiejcechystatusowejsązdolnościmatematyczne,któremają znaczenietylkoprzyrozwiązywaniuproblemówzwiązanychzmatematyką.Cechąszeroką nazwanazostaniezaśtakacecha,którejstanysąocenianeikojarzonezróżnymicechamiwąskimi, jakigeneralnymistanamioczekiwań(Berger1977).

3.4 Sytuacja zadania zbiorowego (collective-task situation)

Narozkładstatusówwdanejsytuacjiwpływanietylkodobóraktorów,aleteżsamasytuacja. Stany oczekiwańpojawiająsięprzeważniewsytuacji,którąBergernazywasytuacjązadania zbiorowego.Zadaniazbiorowemajązazwyczajczterypodstawowecechywspólne: 1. Istniejąprzynajmniejdwamożliwewyniki. 2. Wkładposzczególnychczłonkówgrupywrozwiązywaniezadaniawpływanawynik ( task). 3. Członkowiewierzą,żeistniejąwynikilepszeigrosze,żewystępujegradacjamożliwych wyników( oceniane, valued). 4. Wynikjestwynikiemzbiorowym,wkładposzczególnychczłonkówgrupyjestwjakiś sposóbsumowanydojednego, wspólnegowyniku;podejmowaniedecyzjiodziałaniach macharaktergrupowy,akażdemuzaktorówzależynasukcesiegrupy( zbiorowe, collective).

3

.

5

.

O

b

s

e

r

w

o

w

a

l

n

y

p

o

r

z

ą

d

e

k

w

ł

a

d

z

y

i

p

r

e

s

t

i

ż

u

(

o

b

s

e

r

v

a

b

l

e

p

o

w

e

r

a

n

d

p

r

e

s

t

i

g

e

o

r

d

e

r

)

Napodstawiebadańprowadzonychnadgrupamirozwiązującymizbiorowe,ocenianezadania, wyróżniono4podstawowetypyzachowańzwiązanychztymprocesem: 1. Możliwościuczestnictwawdyskusjiozadaniulubproblemie,nadktórympracujegrupa (action opportunities) – możliwościdziałaniastwarzanejednemuzaktorówspołecznychprzez innegoaktora;zaliczyćtumożnamiędzyinnymi:pytania,pytającespojrzenia,oferowanie możliwościwniesieniawkładuwrozwiązaniezadaniagrupowego.

2. Faktycznepróbyprzedstawieniagotowegorozwiązaniaproblemu (performance outputs) – próbywniesieniawkładuwukończeniezadaniatakiejak:dostarczanieinformacji,sugestii,opinii. 3. Ocenyprezentowanychpomysłów(reward actions) – komunikowaneocenyosób lubichdziałańtakiejak:otwartazgodazjakąśztez, pochwała,dyskusjanadczyimśpomysłem. 4. Przyjęcielubodrzuceniewpływu– zmianaocenylubopiniipodwpływemniezgody drugiegozaktorów.6 Wyżejwymienionetypyzachowańuznaćnależyzaefektleżącejuichpodstawstruktury wzajemnychoczekiwań.Samastrukturaniejestdostępnaempirycznie,jednakmożemywyraźnie 6

obserwowaćjejprzejawy.Dlategoteżmożnamówićoobserwowalnymporządkuwładzy iprestiżu.Natejpodstawiemożnateżokreślićpozycjędanegoaktorawobserwowalnymporządku władzyiprestiżu: imwyższeprawdopodobieństwo(wporównaniuzinnymaktorem) otrzymywaniamożliwościdodziałania,pozytywnejocenydziałań,podejmowaniadziałań zmierzającychdouzyskaniawynikuiwreszcieimmniejszapodatnośćnawpływ– tymwyższa pozycja w obserwowalnymporządkuwładzyiprestiżu(Berger1977). Wopisanympowyżejdrugimetapiebadania,któryodnosiłsiędoetapuodniesieniawprocesie organizacjistatusów,szczególnynaciskpołożonyzostałwłaśnienaoczekiwaniadotycząceczterech aspektówobserwowalnegoporządkuwładzyiprestiżu.Analiziewtejczęścipoddanezostały różnice,jakiewystępująwtymporządkuzewzględunarodzajgramatycznynazwyzawodu.

4 Standardowa procedura eksperymentalna stosowana

w

b

a

d

a

n

i

a

c

h

n

a

d

s

t

a

n

a

m

i

o

c

z

e

k

i

w

a

ń

W swoich badaniachnadprocesemkształtowaniasięidziałaniastanówoczekiwańBergerstosował ściśleokreślonąprocedurę,dziękiktórejmożliwebyłoporównywaniewynikówuzyskiwanych wróżnychwarunkachiprzezróżnychbadaczy.Ponieważproceduratastanowiłaźródłoinspiracji dlaproceduryzastosowanejwewspomnianychbadaniach,istotnewydajesięomówienie jej przebiegu. Dwieosobyorównymstatusiezostajązamkniętewdwóchsąsiadującychpomieszczeniach. Badaniniewidząsięnawzajem,awszelkieinformacjenaswój tematuzyskujązapośrednictwem badacza.Wtensposóbbadaczmożemanipulowaćinformacjamizarównonatematwąskich, jakiszerokichcechstatusowych.Zewzględunazamierzeniabadańdotyczącychwpływurodzaju gramatycznegonazwyzawodunastatusspołecznyistotnajestjedyniemanipulacjaszerokącechą statusową.Przebiegaonawnastępującysposób:dobadańzostajewybranacecha,która maprzynajmniejtrzypoziomy(np.wspołecznościakademickiej:magister,doktor,profesor),obie badaneosobymajątensam,środkowypoziomdanejcechy.Manipulacjapoleganaudzieleniu imobuinformacjitypu:„Widzę,żejedenzwasjestdoktorem,adrugiprofesorem/magistrem”. Celemeksperymentujestobserwacjazmianstanówoczekiwańwzależnościodrelacji statusowych, jakiezachodząwdanejparze. Badanimająrozwiązaćzadanie,którejestdwuznaczne,binarneipoleganapodejmowaniu decyzji.Jestonorównież,takjaktotylkomożliwe,odległeodcodziennychdoświadczeń badanych.Zadanieskładasięzseriiidentycznychdecyzji – podzadań(trials),któreoznaczają koniecznośćwyborujednegozdwóchalternatywnychrozwiązań.Każdybadanypoczątkowo podejmujedecyzjęsam.Następnieinformacjanatematjegodecyzjizostajeprzezbadacza przekazanadrugiemubadanemu.Późniejbadanipodejmująostatecznądecyzję. Tylkoostatecznadecyzjajestistotnadlakońcowegowyniku.Badanymniejestdostarczana żadnainformacjazwrotnanatematostatecznejdecyzjidrugiegobadanego,aniżadnaopinia badaczanatematpodjętejprzeznichdecyzji.Niemażadnychobiektywnychkryteriów, przypomocyktórychmożnabyocenićprawidłowośćdokonywanychprzezbadanychwyborów– niemaprawidłowychinieprawidłowychodpowiedzi.Jednakbadanisąinformowani,żejedna z alternatyw jest lepsza od drugiej.Badanisąrównieżzachęcani,abypodejmowaćostateczną decyzjęwsposóbzorientowanynagrupę(collectively oriented).Badaczinformujeich,żepierwszy wybórniemaznaczeniaisłużyjedyniewymianiewstępnychinformacjimiędzybadanymi na temat tego, jakiwybórjestichzdaniemprawidłowy.Mówiimsiętakże,żeniepowinnisię wahaćzezmianąpierwotnegowyborunapodstawieinformacjiowyborzepartnera. Wynikieksperymentuopierająsięnapomiarzeakceptacjilubodrzuceniawpływudrugiego z badanych wprzypadku,gdypierwotnedecyzjesąsprzeczne(lubgdybadaniposiadają odbadaczainformacje,żeichpierwotnewyborybyłysprzeczne).Wtensposóbzmierzonyzostaje jedenzaspektówobserwowalnejstrukturywładzyiprestiżu.Wszystkiepozostałejegoaspekty sąkontrolowaneprzezbadacza(Berger1977). Wspomnianajużwyżejdrugafazabadaniazainspirowanazostałatąprocedurąbadawczą. Badanymosobomprezentowanebyłozadanie,wcharakterzepodobnedozadań,którychużywał Berger,awięcposiadającedwarówniedobrerozwiązania,atakżeniezwiązanewżadensposób

zumiejętnościami,czycechamiprzypisywanymipotocznieposzczególnymzawodom.Następnie respondenciinformowanibyli,żeosoby,którychwizytówkiwidzą,mająrozwiązaćprzedstawione zadanie. Sytuacja,wktórejmiaływykonywaćzadaniemiaławszelkiecechytego,coBerger nazywałsytuacjązadaniazbiorowego– awięcprzedstawionenawizytówkachosobywiedziały, żetylkojednozmożliwychrozwiązańjestwłaściwe,atakże,żeistotnejestznalezieniewłaściwej odpowiedzi,niezaśto,któraznichostateczniewybierzewłaściwąodpowiedź.Dodatkowo respondencibyliinformowani,żeobieosobysązmotywowanedoznalezieniadobrego rozwiązania,atakże,żeprzedspotkaniemkażdaznichrozwiązywałato zadanie indywidualnie izdecydowałysięnadwieprzeciwneopcje.Następnieproszonoichoswobodnyopisswoich wyobrażeńnatematinterakcjipomiędzyosobami,którychdaneznajdująsięnawizytówkach.

5

A

p

l

i

k

a

c

j

a

t

e

o

r

i

i

s

t

a

n

ó

w

o

c

z

e

k

i

w

a

ń

d

o

b

a

d

a

ń

w

ł

a

s

n

y

ch

Pierwszazopisanychpowyżejczęśćwywiadudałamożliwośćudzieleniaodpowiedzinapytanie, czyrespondenciwiążąodmienneoczekiwaniadotycząceokreślonychzdolnościlubcechzkażdym zestanówstatusu(jakostanstatusurozumianyjestturodzajgramatyczny nazwy zawodu osoby prezentowanejwbadaniu).Tymsamymumożliwiłotoodpowiedźnapytanie,czyrodzaj gramatycznynazwyzawodumożezostaćuznanyzaszerokącechęstatusową.Częśćdruga pokazała,jakrodzajgramatycznyróżnicujeprestiż.Pozwoliłatakżeudzielićodpowiedzinapytanie okierunekzależnościmiędzyrodzajemgramatycznymzawoduaprzypisywanymdanejosobie prestiżem.Porównaniewypowiedzibadanychosóbdotyczącychposzczególnychparzawodów umożliwiłopokazaniewpływu,jakinaprzypisywanyprestiżmakońcówkamorfologicznanazwy zawoduorazpoziomzfeminizowanialubzmaskulinizowaniadanegozawodu.Zaśporównanie wypowiedziposzczególnychrespondentówpozwoliłoustalićwpływzmiennych socjodemograficznychnapowyższezagadnienie.

6

J

a

k

o

ś

ciowy wywiad badawczy

Innymdylematemocharakterzemetodologicznym,przedktórymstajekażdy,ktochcebadać rzeczywistośćspołecznąjestwybórodpowiedniejmetodybadawczej.Zjednejstronymusiona zapewniaćzebraniemateriału,którybędzietakdokładnie,jaktotylkomożliwe,oddawałstan badanegowycinkarzeczywistości.Zdrugiej– musibyćrealizowalnawwarunkachiprzyużyciu środków,którewdanymmomencieposiadabadacz.Jednakwybórmetodybadawczej, awszczególnościrozstrzygnięciemiędzymetodamijakościowymiailościowymi,wiążesięteż zokreślonymiimplikacjaminaturyfilozoficznej.Dlategoteżkolejnymistotnymczynnikiem,który powinienmiećwpływnawybórmetodysąosobisteprzekonaniabadacza,bądźteżparadygmat związanyzkoncepcjąteoretyczną,naktórejopierasięwswoichbadaniach.Zatemwybierając sposóbbadańnależyuwzględnićwieleczynników,takichjakmożliwośćdotarciadoprawdy przy jego pomocy, warunki techniczno-organizacyjne,plusyiminusydanejmetodywkontekście konkretnegotematubadań,atakżeimplikacjefilozoficzne,którewybórtenzasobąpociąga. Metodąbadawczą,któraużytazostaławbadaniachnadprzenoszeniemstatususpołecznego przezrodzajgramatycznynazwyzawodubyłjakościowy,zogniskowanywywiadbadawczy. Jednakprzedprzejściemdouzasadnieniategowyboruiprzydatnościwyżejwymienionejmetody wprowadzonychbadaniach,zasadnewydajesięprzyjrzeniesięfilozoficznemukontekstowibadań jakościowych,atakżedokładnezdefiniowaniesamegopojęcia.

7 Fi

l

o

z

o

f

i

c

z

n

y

k

o

n

t

e

k

s

t

b

a

d

a

ń

j

a

k

o

ś

c

i

o

w

y

c

h

Jakościowebadaniawnaukachspołecznych,wtymjakościowywywiadbadawczy,mająswoje korzeniewczterechkierunkachfilozoficznegomyślenia– myśliponowoczesnej,hermeneutyce, fenomenologii i dialektyce (Kvale 2004).

Myślponowoczesnacharakteryzujesiębrakiemwiarywuniwersalnesystemymyśli, załamaniemuniwersalnychnarracjiuzasadniających,oraznaciskiemnakontekstlokalny, najęzykowo-społecznąkonstrukcjęświata.Pojęciewiedzyjakozwierciadłarzeczywistości

zastąpionezostajepojęciemspołecznejkonstrukcjirzeczywistości.Wiedzarozumianajestjako pewnakonstrukcjacharakteryzującasięzwiązkiemzrozmowąijęzykiem,narracyjnością, zależnościąodkontekstuorazrelacyjnąnaturąjejtworzenia.Wartopodkreślićdużeznaczenie, jakieprzypisujesięjęzykowiwmyśleniuponowoczesnym.Tojęzykkonstruujeiustanawia rzeczywistość,akażdyjęzykkonstruujerzeczywistośćnaswójwłasnysposób.Jestonzarówno narzędziemprowadzeniabadań(wtymwywiadujakościowego)jakiprzedmiotempóźniejszej interpretacji. Hermeneutykajestnaukąointerpretacjitekstów,którejcelemjestuzyskanietrafnego ipowszechnegozrozumieniasensutekstu.Jestzatemważnazdwóchpowodów– po pierwsze objaśniadialogtworzącytekstwywiadu,podrugiezaśrozjaśniapóźniejszyprocesinterpretacji wytworzonychtekstów.Przebieginterpretacjiwhermeneutyceobrazujekołohermeneutyczne. Rozumienietekstuodbywasięprzezustaleniesensuposzczególnychczęściwoparciu o przewidywaniadotyczącecałościowegosensutekstu,zaśbliższeustaleniesensuposzczególnych częścizmieniaprzewidywanypierwotniesenscałości,cozkoleiwpływanasensposzczególnych części,etc. Wopisiefenomenologicznymprzyjmujesię,żejedynąważnąrzeczywistościąjest rzeczywistośćspostrzeganaprzezludzi.Ważnejestzarównoto,copojawiasięwświadomości podmiotu,jakiisposób,wjakisiętopojawia.Opistenjestpróbąszczegółowegoprzedstawienia treściistrukturyświadomościpodmiotu,uchwyceniajakościowegozróżnicowaniaichprzeżyć irozjaśnieniaichsensów.Metodafenomenologicznazwiązanajestzopisem,poszukiwaniem esencjiiredukcjąfenomenologiczną.Jestwięcraczejopisemniżwyjaśnianiemczyanalizą,który przechodziodposzczególnych,oddzielnychfenomenówdoichwspólnejesencji,zwieszającprzy tymwszelkieuprzedzeniabądźwcześniejszesądy. Dialektykajestbadaniemwewnętrznychsprzeczności,któresąuznawanezasiłęnapędową wszelkiejzmiany.Akcentpadawniej,nato,conoweicosięrozwija.Zewzględunaprzyjętą koncepcjęświataspołecznego,któryrozwijasięprzezsprzeczności,istotnestajesięodkrycie nowychtendencjirozwojowych.Ponieważświatspołecznypodlega nieustannym zmianom irozwojowi,wiedzajestnieodłączniezwiązanazdziałaniem. Widaćzatem,żeźródłafilozoficzne,naktórychopierająsięjakościowemetodybadawcze sąbardzozróżnicowane.Jednakwszystkieoneprowadządopostawieniadanychocharakterze jakościowymponadteocharakterzeilościowym.Atakżedoprzekonania,żeopisswoichstanów świadomościprzezsamychbadanychlepiejoddajepewneaspektyrzeczywistości,niżwybór jednej,zgóryprzygotowanychprzezbadacza,odpowiedzi.Jednązmetod,którapozwala nazebraniedanychocharakterzejakościowymjestwłaśniepogłębiony,zogniskowanywywiad badawczy.

8

D

e

f

i

n

i

c

j

e

j

a

k

o

ś

c

i

o

w

e

g

o

w

y

w

i

a

d

u

b

a

d

a

w

c

z

e

g

o

Takjakzróżnicowanesąźródłafilozoficznepodejściajakościowego,takrównieżdefinicje wywiadujakościowegoróżniąsięodsiebie.Jednezwracająuwagęnato,codziejesiępodczas wywiadu,naefekty,któresądziękiniemuuzyskiwane.Innedostarczająopisuczystotechnicznego, dotyczącegosposobuprzeprowadzaniatakiegowywiadu,atakżestopnia jego ustrukturowania. Istniejąteżpodejścia,wktórychużywasięniecoinnegonazewnictwa,atakżewprowadza rozróżnienienawywiadzogniskowanyiwywiadnieukierunkowany– obabędąceodmianami jakościowegowywiadubadawczego.Otokilkaprzykładowychdefinicji tej metody badawczej:

Jakościowywywiadbadawczyjestmiejscem,gdziedokonujesiękonstrukcjawiedzy

(podejścieponowoczesne)(Kvale 2004)

„Wywiadzogniskowany– rodzajwywiaduosobistego,wktórymporuszasiętematyistotne z punktu widzenia hipotezybadawczej,arespondentomzostawiasiędużymarginesswobody wwyrażaniuswoichpoglądów”(Nachmias2001)

 „Jakościowywywiadbadawczyjestrozmowąoświecieprzeżywanymprzezczłowieka, gdziedyskursustnyzostajedalejprzekształconynatekst,adalej poddawany jest interpretacji”(Kvale2004)

Jakościowywywiadbadawczyjestdziałaniembadawczym,którego„celemjestuzyskanie szczegółowychinformacjiodjednegorespondenta,bezwpływuosóbtrzecich(…) manieustrukturalizowanąformęipozostawiapełnąswobodęwypowiedzirespondentowi” (Nikodemska-Wołowik1999) „Wywiadjakościowyjestinterakcjąmiędzyprowadzącymwywiadarespondentem. Prowadzącymawnimogólnyplanbadania,leczniejesttokonkretnyzestawpytań,które należyzadaćzużyciemkonkretnychsłówiwustalonymporządku(…)jestwzasadzie rozmową,którejprowadzącynadajeogólnykierunekikładzieszczególnynacisknapewne tematyporuszaneprzezrespondenta”(Babbie2003)

„Wywiadnieukierunkowany– najmniej ustrukturowana forma wywiadu,wktórejbadacz niekierujesięwcześniejustalonymplanem,atakżeniezadajepytańwustalonejkolejności. Badaczmożeswobodniewybieraćobszarybadaniaizadawaćspecyficznepytaniawtrakcie wywiadu”(Nachmias2001) „Jakościowywywiadbadawczyjest działaniembadawczym,któregocelemjestuzyskanie opisówświataprzeżywanegoosóbudzielającychwywiaduwodniesieniudointerpretacji sensówopisywanychfenomenów”(Kvale 2004) Wbadaniachnadrodzajemgramatycznymnazwyzawodujakonośnikiemstatususpołecznego jakościowywywiadbadawczybyłrozumianyjakointerakcjamiędzybadaczemarespondentem, którejcelemjestuzyskanieopisówświataprzeżywanegoosóbbadanych.Jeślichodziostrukturę, zbliżonybyłdotego,coNachmiascharakteryzuje,jakowywiad zogniskowany. Wskazuje on na 4 cechy takiego wywiadu:

1. „Odbywasięzudziałemtychrespondentów,októrychwiadomo,żemająokreślone doświadczenia.

2. Odwołujesiędosytuacji,którebyłyanalizowaneprzedrozpoczęciemwywiadu.

3. Przeprowadzany jest zgodnie z planem,któryokreślatematyistotnezpunktuwidzenia hipotezy badawczej. 4. Skupiasięnatychdoświadczeniachbadanychosób,któredotycząbadanejsytuacji” (Nachmias 2001) Zatembadaneosobywybranezostaływsposóbcelowy,zaśwtrakciebadaniarejestrowana byłaswobodnaodpowiedźrespondentównapytaniazadawanejednakwkolejnościokreślonej wcześniejprzezbadacza.

9

U

z

a

s

a

d

n

i

e

n

i

e

u

ż

y

c

i

a

j

a

k

o

ś

c

i

o

w

e

g

o

w

y

w

i

a

d

u

b

a

d

a

w

c

z

e

g

o

w

b

a

d

a

n

i

a

c

h

n

a

d

r

o

d

z

a

j

e

m

g

r

a

m

a

t

y

c

z

n

y

m

n

a

z

w

y

z

a

w

o

d

u

j

a

k

o

n

o

ś

n

i

k

i

e

m

s

t

a

t

u

s

u

s

p

o

ł

e

c

z

n

e

go

Zaużyciemjakościowegowywiadubadawczegowewspomnianychbadaniachprzemawiaprzede wszystkimfakt,żekoncepcjateoretyczna,naktórejbyłyoneoparte,odnosisiędozjawisk zachodzącewświadomościbadanegopodmiotu.JakpiszeJacekSzmatka:„(…)owe[społeczne ikulturowe,uwarunkowanesytuacyjnie]układyodniesienianabierająznaczeniadopiero wpercepcjiaktorów.To,wcooniwierząlubcouznajązaprawdziwewodniesieniudosytuacji, możeokazaćsięważniejszeodobiektywnychcharakterystykniespójnejsytuacji”(Kojder1998– 2005).Pogłębionywywiadjakościowyzachowujewiększą(niżnaprzykładywywiad kwestionariuszowy)wrażliwośćnazjawiskazwiązanezpercepcjączyświadomościąbadanych. Analizaswobodnejwypowiedziosobybadanejdokładnie oddajesposóbjejpercepcjiito, co nabiera w niej wagi.

Celembadańbyłopokazaniewpływujęzykanazjawiskospozasferyjęzykowej,jakimjest przypisywaniestatususpołecznego.Narzędziajakościowepozwalajązjednejstronyznacznie bardziej skoncentrowaćsięnajęzyku,jakiegoużywabadanaosoba,zdrugiejzaśpozwalają minimalizowaćwpływjęzykabadaczanaodpowiedzirespondenta.Zatemanalizaswobodnej odpowiedzirespondentapozwalanaprzykładwychwycićużywaneprzezbadanąosobęsłowa o nacechowaniuemocjonalnymlubpewnekonstrukcjeświadcząceoafektywnymstosunku doprzedmiotubadania.Zaśdziękiformiebadań,jakąjestswobodnarozmowamożliwejest doprecyzowanieiewentualnewyjaśnienienieporozumień,któremogąwynikaćzesposobu formułowaniapytań.Jeślizaśbadaczdostrzega,żeodpowiedźrespondentawistotnysposób

odbiegaodpotrzebbadania,mamożliwośćponownegosformułowaniapytaniaitymsamym uzyskania potrzebnych mu danych.

Badanezjawiskowymagadokładnegoprzyjrzeniasiępercepcjibadanych,jakrównież zrezygnowaniazezdroworozsądkowychprzekonańistereotypowegosposobumyślenia. JakzauważaKvale:„wywiad[jakościowy],którywykraczającpozapowierzchniowąwarstwę zjawiska,wchodzigłębiej,aniżelizdroworozsądkowerozumieniei pobudza proces refleksji odnośniefenomenówpoddanychbadaniu”(Kvale2004).Dlategoteżznajdujeonzastosowanie wtychbadaniach.Dziękiskoncentrowaniusięnaswobodnychskojarzeniachbadanychosób zbodźcem,którymjestnazwazawodu,możliwejestdotarciedotego,cofaktyczniedziejesię wichświadomości. „Jakościowebadanieprzeżyćpodmiotówjestpodstawąbardziejabstrakcyjnych,naukowych badańświataspołecznego”(Kvale2004).Badaniatemiałycharaktereksploracyjny,niebyłyone weryfikacjąpewnegozbioruhipotez,ajedyniepróbąprzyjrzeniasiępewnemuzjawisku występującemuwświeciespołecznym.Tymsamymmogęonestanowićpodstawędodalszych badańdotyczącychkwestiibardziejszczegółowychlubbadańnaszersząskalędającychpodstawę do formułowaniauogólnień.

1

0

D

o

b

ó

r

n

a

z

w

z

a

w

o

d

ó

w

Ostatnimidwomaczynnikami,którewpłynęłynakształtbadańnadrodzajemgramatycznymjako nośnikiemstatususpołecznegosą:sposób,wjakidobranezostałynazwyzawodówpoddanych badaniuorazsposóbdoborurespondentów.Innymisłowy– dobórzmiennych,którychwpływ nabadanezagadnieniebyłpoddawanyanalizie. Zamierzeniembadań,jakwspomnianonapoczątku,byłostwierdzenie,jakiwpływ napostrzeganieipozycjękobietymarodzajgramatycznynazwyzawodu,którajestprzeznią używana.Czyjesttak,żeużywanienazwżeńskichwiążesięz„odczuwaniemżeńskiejprofesji jakogorszejbądźmniejpoważnej”(Jadacka2005)?Jeżelitak,toczydziejesiętakwprzypadku wszystkichzawodówiwszystkichformżeńskich?Jeżelinie,tocoróżnicujeto„odczuwanie”? Poszukiwanieodpowiedzinatepytaniawymagałosformułowaniajakichśhipotezdotyczących tego,comożebyćwspomnianymjużczynnikiemróżnicującym.Byłotokonieczne,abynadać badaniomempirycznymokreślonykierunek,ograniczyćposzukiwaniezależnościdokilku zmiennych,któremożnaobjąćjednymbadaniem.Jakotakiezmiennewybranezostałykońcówki morfologiczneużywanedotworzenianazwżeńskich,stopieńfeminizacjibądźmaskulinizacji danego zawodu oraz pewne cechyrespondentów.

Jakożewjęzykupolskimnazwyżeńskietworzonesązapomocąkilkuróżnychformantów, możnaprzypuszczać,żebędąonemiaływpływnapostrzeganiedanejnazwy.Przypuszczenie toopierasięzjednejstronynaopisanymwliteraturze7 zjawiskusymbolizmudźwiękowego. Skorojesttak,żeokreślonegłoskiwywołująuodbiorcówpewneskojarzeniazwiązanezkształtem, wielkością,barwączysmakiem,toprzypuszczaćmożnarównież,żesekwencjegłosek wposzczególnychformantachmogąmiećwpływnaodbiórcałegosłowa.Zdrugiejstrony interesującewydajesięrównieżpytanie,czyzachodzijakakolwiekinterakcjamiędzyróżnymi znaczeniamiprzenoszonymiprzezjedenformant.Pytanietodotyczyszczególnieformantu-ka, któryużywanyjestnietylkodotworzeniażeńskichnazwzawodów,aletakżetotworzenia żeńskichformdeminutywnych(Grzegorczykowa1984).Jeśliwięczachodziinterakcjamiędzy różnymiznaczeniamiprzenoszonymiprzeztensamformant– nazwyżeńskieutworzone przy pomocy formantu -ka powinny byćpostrzeganejakomniejpoważne,czyteżmniejprestiżowe odpozostałych.

7

Porównajnaprzykład:.Nuckolls,J.B1999.The case for sound symbolism. Annnual Reviews; Gordon, M., Heath, J.

1998. Sex, Sound Symbolism, and Sociolinguistics. Current Anthropology Vol. 39; Yorkston, E., Menon, G. 2004.

Wydawnictwanormatywnewlatachsiedemdziesiątychzalecałystosowanienazwżeńskich wprzypadku,kiedysąonedobrzeutrwaloneifunkcjonująoddawnawjęzyku.8 Można przypuszczać,żedziejesiętakszczególniewprzypadkuzawodów,którewwiększości sąwykonywaneprzezkobiety.Nasuwasięwięcpytanie,nailestopieńfeminizacjidanegozawodu mawpływnapostrzeganieżeńskiejformyjegonazwy.Możnaprzypuszczać,żewprzypadku zawodówwykonywanychwwiększościprzezkobiety,formamęskabędziebudzićzdziwienie, amożenawetnegatywneemocjelubobieformy(męskaiżeńska)będąpostrzeganejakopodobne, niosącepodobneskojarzeniaitymsamymnieróżniącesięnacechowaniemstatusem. Z kolei formy żeńskieodnazwzawodówwykonywanychgłównieprzezmężczyznmogąwydawaćsię nienaturalneczynawetśmieszne,atymsamymnacechowanenegatywniejeślichodziokategorię prestiżu.

10.1 Feminizacja i maskulinizacja

Jakowskaźnikfeminizacjiimaskulinizacjiwtychbadaniachwybranyzostałudziałkobietwśród osóbpracującychwdanymzawodzie.DanychnatentematdostarczaopracowanieGłównego UrzęduStatystycznego:„Kobietyimężczyźninarynkupracy”9_{.Wynikiprezentujeponiższy} wykres: źródło:www.stat.gov.pl Wbadaniachzasfeminizowaneuznanotegrupyzawodowe,wktórychudziałkobiet przekracza60%.Sąto: 1. Ochrona zdrowia iopiekaspołeczna 2. Edukacja 3. Pośrednictwofinansowe 4. Hotele i restauracje. 8

Porównaj:Satkiewicz, H., Buttler, D., Kurkowska H. 1973. Kulturajęzykapolskiego. Warszawa: PWN.

9

Zagrupyzmaskulinizowaneuznanote,wktórychudziałkobietnieprzekracza40%, a mianowicie: 1. Budownictwo 2. Górnictwoikopalnictwo 3. Transport,gospodarkamaszynowaiłączność 4. Wytwarzanieizaopatrywaniewenergię,gaziwodę 5. Operatorzyorazmonterzymaszyniurządzeń 6. Przetwórstwoprzemysłowe. Zaneutralnepodwzględempłciuznanotegrupy,wktórychudziałkobietjestwiększy niż40%,nieprzekraczajednak60%.Natejpodstawiezaliczono tu: 1. Administracjępubliczną,obronęnarodową,obowiązkoweubezpieczeniaspołeczne 2. Handel i naprawy 3. Obsługęnieruchomościifirm;naukę 4. Pozostałądziałalnośćusługowąkomunalną,społecznąiindywidualną. Dlauzyskaniapełniejszegoobrazuużytodanychdotyczącychudziałukobiet wposzczególnychgrupachzawodowych10_{.Przedstawiajeponiższywykres:} źródło:www.stat.gov.pl Równieżwtymprzypadkuzasfeminizowaneuznanezostałytegrupyzawodowe,wktórych udziałkobietprzekracza60%,awięc: 1. Pracownicy biurowi 2. Specjaliści 3. Technicyiśrednipersonel 4. Pracownicyusługosobistych,sprzedawcy.

Podobnie, do zmaskulinizowanych grup zawodowych zaliczonezostałyte,wktórychudział kobiet nie przekracza 40%, czyli:

1. Robotnicyprzemysłowiirzemieślnicy 2. Operatorzyimonterzymaszyniurządzeń 3. Parlamentarzyści,wyżsiurzędnicyikierownicy. Jakoneutralnepodwzględempłcizakwalifikowanogrupy,wktórychudziałkobietjest większyniż40%,alenieprzekracza60%,azatem: 1. Rolnicy,ogrodnicy,leśnicyirybacy 2. Pracownicy przy pracach prostych.

10

Dokładnalistazawodówzaliczającychsiędoposzczególnychgrupzawodowych– patrz:„Klasyfikacjazawodówi

specjalności”wprowadzonaRozporządzeniemMinistraPracyiPolitykiSpołecznejzdnia10grudnia2002r.;źródło:

Wybórzawodówmieszczącychsięwwyżejokreślonychkategoriachpozwoliłnazbadanie zależnościmiędzypostrzeganiemżeńskiejnazwytychzawodówaprocentowymudziałemkobiet wśródosóbjewykonujących.Innymisłowyumożliwiłotookreślenieczyistniejezależność międzystopniemsfeminizowaniabądźzmaskulinizowaniazawoduapostrzeganiemżeńskiejformy jego nazwy.

10.2 K

o

ń

c

ó

w

k

i

m

o

r

f

o

l

o

g

i

c

z

n

e

Spośródsufiksówużywanychdotworzenianazwżeńskichodnazwmęskichwjęzykupolskim wybranezostałyte,któreużywanesąprzytworzeniunazwzawodów,awięc: - ka - yni - ina - owa

oraz zmiana paradygmatu.

Użyciewbadaniunazwzawodówtworzonychprzypomocywszystkichformantów występującychwtejfunkcji(tworzenieżeńskichnazwzawodówodnazwmęskich)pozwoliło nacałościowezbadanieproblemu,atakżestwarzałomożliwośćwykryciazależnościmiędzy końcówkąmorfologicznąapostrzeganiemosobyposługującejsiężeńskąformąnazwyzawodu utworzonąprzyjejpomocy.

1

0

.

3

W

y

b

r

a

n

e

n

a

z

w

y

z

a

w

o

d

ó

w

Zależnośćwybranychdobadanianazwzawodówodopisanychpowyżejzmiennychprzedstawia poniższatabela: ZAWÓD

SFEMINIZOWANY NEUTRALNY ZMASKULINIZOWANY

K O Ń C Ó W K A M O R FOL O G ICZ N A -ka nauczyciel / nauczycielka fryzjer / fryzjerka monter / monterka -yni wychowawca / wychowawczyni dozorca / dozorczyni zegarmistrz / zegarmistrzyni -ina _sstarosta / _{tarościna s}s_ęęd_dz_zi_ia_na/ -owa krawiec / krawcowa -a księgowy/ księgowa położny/ położna woźny/ woźna

1

1

D

o

b

ó

r

p

r

ó

b

y

Ostatnimczynnikiem,którynadałkształtmetodologicznybadaniomnadwpływemrodzaju gramatycznegonazwyzawodunastatusspołecznybyłdobórpróbybadawczej.Miałaonaz założeniacharakterniereprezentatywny.Celembadańbyłonaszkicowaniepewnegozjawiska, pokazaniejegowielościizłożoności,niezaśszczegółowaanalizastatystyczna,któramoże prowadzićdouogólnieńnacałąpopulację.S.Kvalewswojejksiążcezaleca:„jeślicelembadania jestzyskanieogólnejwiedzy,należykoncentrowaćsięnakilku(…)studiachprzypadku”(Kvale 2004).Idączatymzaleceniem,dobadańwybranoosobybędącereprezentantamipewnych kategorii,różniącychsięzewzględunacechy,któreuznane zostałyzaistotnewtymbadaniu.

1

1

.

1

M

e

t

o

d

a

d

o

b

o

r

u

p

r

ó

b

y

Dobórpróbyodbywałsięwdwóchetapach.Wpierwszym,miałoncharakterdoborukwotowego, któryEarlBabbiedefiniujejakostworzeniepewnejtabelilubmacierzyopisującejcechybadanych osóbistotnezewzględunacelebadania(Babbie2003).Dobórtakiumożliwiawybórrespondentów będącychprzedstawicielamiokreślonych,różniącychsięodsiebiekategorii,którepóźniejmają zostaćporównanewprocesieanalizy.Jednak,ponieważwybranecechystanowiątylkowycinek całościowejcharakterystykibadanejpopulacji,dobórnatejpodstawieniemaznamion reprezentatywności. Wdrugimetapiedokażdegozpólstworzonejjużtabelizostałdobranyjedenrespondent. DobórtenmożnanazwaćzaNachmiasempróbąokolicznościową,którądefiniujeonnastępująco: „[jest]topróba,którątworząosobyłatwodostępne.Profesorowiecollege’umogąwybrać studentówzeswoichgrup;badaczmożewybraćpierwsze200osób,którespotkanaulicyiktóre wyrażązgodęnaprzeprowadzeniewywiadu”(Nachmias2001).Wprzypadkutychbadań empirycznychwybranezostałypierwszeosobyodpowiadającecechomwybranejkategorii,które wyraziłyzgodęnaudziałwbadaniach.Równieżtenetapdoborupróbyniezapewnia jejreprezentatywności,nacozwracauwagęBabbie:„[stosująctęmetodę]trzebazachowaćwielką ostrożnośćwuogólnianiuwnioskówztakuzyskanychdanych”(Babbie2003).Ostrożność tazostałazachowanaprzyprzeprowadzaniuanalizy,awszczególnysposóbprzywyciąganiu wniosków. JednakwartozwrócićuwagęnaprzytoczoneprzezKvaledwaargumentyprzemawiająceza możliwościąuzyskaniaistotnychidającychsięgeneralizowaćnawiększegrupy(nienależymylić tegozreprezentatywnymi)wynikówzbadańopartychoniewielkąpróbę:„Podwzględem ilościowymkażdyzprzypadkówzawierałogromnąilośćobserwacjipojedynczejosoby. Podwzględemjakościowym,koncentracjanapojedynczymprzypadkudajemożliwość szczegółowegozbadania(…)konkretnegozachowania”(Kvale2004).Takwięcspecyfika wywiadupogłębionegozapewniamożliwośćzebraniaznaczniewiększejliczbydanych,niż wprzypadkuwywiadukwestionariuszowegoprzeprowadzanegonawiększychpróbach.Tym samymdajemożliwośćuzyskaniaznaczniebardziejszczegółowegoiodpowiadającego rzeczywistościobrazusytuacji,niżmatomiejscewprzypadkubadańocharakterzeankietowym. Dziękistałejinterakcjibadanegozbadającymmożliwejesttakżeuzyskaniedanychbardziej pogłębionych,atakżebardziejsprecyzowanych,którerozumianesąwtensamsposób przez badanegoibadającego.Podsumowując– mimobrakumożliwościprzeprowadzeniastatystycznych generalizacjinacałąpopulację,zastosowanywtychbadaniachdobórpróbyzapewniałmożliwość uzyskania wiarygodnych i istotnych danych na temat badanego problemu.

1

1

.

2

.

C

e

c

h

y

r

e

s

p

o

n

d

e

n

t

ó

w

Dobadańwybranezostałykobietyróżniącesiępodwzględemwiekuorazstopniasfeminizowania bądźzmaskulinizowaniawykonywanegoprzezniezawodu. Wybórosóbjednejpłcipodyktowanybyłzałożeniem,żepłećbardzosilniewpływa na kwestie związanezestatusemprzypisywanyminnymosobom.Zewzględunaformębadania,wktórej respondenciproszenibyliowyrażanieswoichprzypuszczeńdotyczącychcechkolejnychosób (będącychreprezentantamibadanychzawodów),możnaprzypuszczać, żewynikiuzyskane odmężczyznbyłybynieporównywalneztymiuzyskanymiodkobietimusiałybybyćanalizowane osobno.Ponieważcelembadańbyłookreśleniewpływuzmiennychinnychniżpłeć,zasadne wydajesiębadanieosóbjednejpłci.Wprocedurzeeksperymentalnej,którastosowanabyłaprzez Bergerainaktórejwzorowanebyłybadania,osobypoddanebadaniuróżniłysiętylkojedną zszerokichcechstatusowych,doktórychniewątpliwienależypłeć.Ponieważbadaniupodlegało zróżnicowaniepostrzeganiakobiet posługującychsięnazwązawoduwrodzajumęskim lubżeńskim,jakorespondentówwybranorównieżkobiety. Przemiany polityczno-społeczne,któredokonałyicałyczasdokonująsięwPolscedotyczą równieżpozycjiipostrzeganiakobiet.Awansspołecznykobiet, zajmowanie przez nie coraz częściejicorazwyższychstanowisk,atakżepodejmowaniezawodówuznawanychzatypowo

męskieczyteżwręczzarezerwowanychdlamężczyzn,tozjawiskanasilającesięprzezostatnie dziesięciolecia.Zmieniasięrównieżwizerunekkobiet,szczególnietenprezentowany wpowszechniedostępnymmedium,jakimjesttelewizja.11 Możnaprzypuszczać,żezmianytemają wpływnietylkonapostrzeganiekobietprzezosobydorosłe,aletakżenasocjalizacjędzieci,do którychobecniedocierazupełnieinnyprzekazkulturowy,niżnaprzykład20lattemu.Powstaje pytanie,nailezmianytemająwpływnapostrzeganieżeńskichnazwzawodów.Dlategoteż zaistotnązmiennąwtychbadaniachuznanowiekrespondentek.Ustalono4grupywiekowe, wprzedziałachcodziesięćlat,poczynającodwiekulat20,akończącnaosobach,którenie ukończyły60rokużycia.Porównaniewypowiedzirespondentekwposzczególnychkategoriach wiekowych,pozwoliłoustalić,nailesłusznesąprzypuszczenia,owpływiezmieniającej się sytuacjispołecznejiwarunkówsocjalizacjinapostrzeganieżeńskichnazwzawodów. Zadrugiczynnik,którymożewsposóbistotnywpływaćnapostawyosóbbadanychuznane zostałośrodowiskozawodowerespondentek,akonkretniejstopieńsfeminizowaniabądź zmaskulinizowaniazawodu,którywykonują.Jakożejęzykjestzjawiskiemkonstruowanym społecznie,dużywpływnato,jakieznaczeniezostajeprzypisaneposzczególnympojęciomma środowiskospołeczne,wktórymsięprzebywa.Wydajesięwięc,żedoświadczeniakobiet,także związanezrodzajemgramatycznymnazwyzawodu,będąróżnićsię,zewzględunaliczbękobiet pracującychwwykonywanymprzezniezawodzie.Wskaźnikimaskulinizacjiifeminizacjiprzyjęto takiesame,jakwprzypadkudoborunazwzawodówdobadania.Porównaniewynikówuzyskanych odkobiet,będącychprzedstawicielkamiposzczególnychgrupzawodowychdałomożliwość stwierdzenia,nailezałożeniaowpływieśrodowiskazawodowegonapostrzeganieżeńskichnazw zawodówjestsłuszne. Zestawienie opisanychpowyżejcech,atymsamymcałąpróbęprzedstawiaponiższatabela. Wposzczególnychkomórkachumieszczonokodyrespondentek,którymiposługiwanosiępodczas badańianalizy. Z A W Ó D WIEK (w latach) 20 – 29 30 – 39 40 – 49 50 – 59 sfeminizowany DF TF CF PF neutralny DN TN CN PN zmaskulinizowany DM TM CM PM

12 Podsumowanie

Sposóbwjakirozstrzygasięposzczególnedylematymetodologiczne– od operacjonalizacji kluczowychpojęć,przezdobórmetoditechnikbadania,ażpowybórzmiennych,których wpływ będzieanalizowany– maniewątpliwywpływnakształtbadań.Zaproponowanapowyżejkoncepcja jestjednymzmożliwychsposobówbadaniazależnościmiędzyjęzykiemastatusemspołecznym. Prowadzoneprzypomocyopisanejtutajmetodologiibadaniadałyciekawe,alerównież zaskakująceefekty,codowodzi,żepozwoliłaonawyjśćpozazdroworozdsądkoweschamaty myśleniapotocznego.Dajeonarównieżmożliwośćprzeprowadzeniekolejnychbadań,których wynikibędąmogłyzostaćporównaneztymi,któreuzyskanezostaływewspomnianychbadaniach. Wydajesię,żemetodologiatamożebyćrównieżinspirującadlaosób,którechcązajmowaćsię badaniemzwiązkówmiędzystatusemspołecznymajęzykiemnainnychpłaszczyznach. 11 Porównajnp.„Wizerunekkobietimężczyznwmediach– analizatreści.Raportzbadań”,Warszawa2005.

Bibliografia:

Babbie, E. 2003. Badaniaspołecznew praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Berger, J., Fisek, M. H., Norman, R.Z., Zelditch M. 1977. Status characteristics and social interaction. An Expextation –

States Approach. NowyJork:Elsevier;tłumaczenieautorki.

Grzegorczykowa, R., Laskowski,R.,Wróbel,H.(red.)1984.Gramatykawspółczesnajęzykapolskiego.

Morfologia.Warszawa: PWD.

Jadacka, H. 2005. Kulturajęzykapolskiego.Fleksja,słowotwórstwo,składnia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

Kojder, A. (red. nauk) 1998 – 2005. Encyklopedia socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Kvale, S. 2004. InterViews.Wprowadzeniedojakościowegowywiadubadawczego. Białystok:TransHumana.

Nachmias, D., Frankfurt-Nachmias Ch. 2001. Metodybadawczewnaukachspołecznych. Poznań:WydawnictwoZyskiS-ka.

Nikodemska-Wołowik,A.M.1999.Jakościowebadaniamarketingowe. Warszawa: Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne.

Satkiewicz, H., Buttler, D., Kurkowska, H. 1973. Kulturajęzykapolskiego. Warszawa: PWN.

Szacka, B. 2003. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Tuner, J.H. 2004. Struktura teorii socjologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Źródłainternetowe:

www.stat.gov.pl www.zus.pl