Oszczędności gospodarstw domowych w świetle teorii wyboru i użyteczności

Pełen tekst

(1)Dariusz. Fat~da. Kated,a Analizy Rynku I Badań MD,ketlngoW)lch. Oszczędności. gospodarstw domowych w świetle teorii wyboru i użyteczności I. OS%cz:~d:za"Je ;ako bleiącą J prsys:dą. wybór ptJmi,dsy. konsumpcją. Najważniejszymi czynnikomi wplywaj11cymi na poziom o,zczędnoki zarówno w poszczególnych gospodarstwach domowych, jak i w skali całej gospodarki są: dochód i stopa procentowa. Czynniki te mogą być zastosowane przy rozważaniu teorii wyboru gospodarstwa domowego Oszczędności i konsumpcję możemy potrnktownć jako dwa szczególnego rodzaju dobra, względem których podmiot dokonuje wyboru. Proporcje wyboru utworzą krzywe oboj<;tności, których ksztalt określi wiele czynników, zarówno zewnętrznych w stosunku do gospodarstwa domowego,jak i zależnych od niego samego. Krzywe te nie mogą jednak rozciągać się (jak w przypadku dwóch normalnych dóbr) w obie strony, gdyż minimalny, konieczny poziom konsumpcji KI) (rys. l) ogranicza możliwość zastąpienia jej przez oszczędności. Wyższy dochód pozwala na przejście na wyższą krzywą obojętności, wyższa zaś stopa procentowa może skłonić do przesunLęcia się Ila krzywej obojętllOści w kierunku OSL oszczędności. Z kolei spadek cen przy nie zmienionej konsumpcji pozwnla na przejście na wyższą krzywą obojętności, przynosząc wyższe oszczędności. Wzrost cen natomiast przy statym dochodzie i konsumpcji powoduje obniżenie oszczęd ności poprzez spadek na niższą krzywą obojętności. Wniosek ten zgodny jest z obowiązującymi w literaturze kanonami, wecllug których wzrost inflacji ogólnie przyczynia się do spadku oszczędności. Wplyw inflacji na oszcz~dności jest problemem złożonym z uwagi na szerokie oddziaływanie zjawiska inflacji na całą gospodarkę . Oprócz wplywów ilościowych zachodzą w tym wypadku zjawiska podlegające także analizie jakościowej . Jak pokazują doświadczenia wielu państw, stan wysokiej inflacji wiąże.

(2) I. Dariusz Fafula. Oszczędności. linia ograniczenia dochodowego. krzywe obojt;tności. K,. Konsumpcja. Rys. I. Równowaga konsumenta w punkcie K,. w teorii wyboru: konsumpcja - oszczędności Źródło:. opracowanie własne.. się często Z wydarzeniami o podlożu spolecznym i politycznym. Mag» to być wojny, rewolucje, niepokoje społeczne, zmiany ustrojowe , nieprzemyślana polityka pieniężna rządu, kryzysy ekonomiczne, klęski żywiołowe . W sytuacjach tych wzrost plac nie nadąża za poziomem wzrostu cen, spada więc dochód realny, a zatem - także oszczędności. Choć w większości teorii ekonomicznych rOzpatruje się realne stopy procentowe, to w wypadku wysokiej inflacji kategoria ta zatraca swoje normalne oddzialywanie. W okresie niezakłóconego inflacją funkcjonowania gospodarki wzrost realnych stóp procentowych skłania do wzrostu oszczędności. Wysokiej inflacji towarzyszy zazwyczaj brak zaufania ludności do rządu i instytucji bankowych, spada też wiara w powodzenie reform. Wówczas, nawet jeśli realna stopa procentowa rośnie, wskutek wymienionych zmian sJlołeczno-politycznych społecze,istwo nie zwiększa oszczęclności, wręcz przeciwnie "gorący pieniądz" skłania do ich zmniejszenia i wydania na wszelkiego rodzaju dobra. Jeśli realny spadek dochodów utrzymuje się przez pewien czas i spada wiara w rychłe odwrócenie tendencji., ludność stara się zapewnić sobie środki utrzymania w przyszłości. O ile będzie to możliwe przy spadajqcych dochodach, wzrosnąć może skłonność do oszczędzania rozumiana jednak wówczas inaczej niż w warunkach zaufania do pieniądza. Źródłem tezauryzacji może stać się wówczas obca mocniejsza waluta lub nabywanie dóbr, które zapewnić mają konsumpcję w przyszłości. Tego rodzaju "oszczędzanie" zatraca funkcję środka pomnażania dóbr poprzez inwestycje i może być jedynie traktowane jako odroczenie konsumpcji '. Nabywanie dóbr inwestycyjnych przez przedsiębiorstwa ma w warunkach wysokiej inflacji także charakter ucieczki od pieniądza. Dobra te I. Por. Elementami! zagadnicnia ekonomii, red. R, Milewski. PWN. Warszawa 1997, s. 26&..

(3) Os~c~ędllości. I. gospodarstw domowych .... nie są wtedy zazwyczaj efektywnie wykorzystywane, gdyż ich zakup nie wynika bezpośrednio z realnych potrzeb. Kolejnym ważnym czynnikiem są podatki. Obciążenia te zarówno od dochodów osobistych, jak i od zysków przedsiębiorstw wpływają na dochody gospodarstw domowych. Wyższe podatki oznaczają zmniejszenie dochodu, a co za tym idzie zmniejszenie oszczędności . Spadek podatków pozwała na poczynienie większych oszczędności, załeżność jest więc odwrotnie proporcjonałna, przy założeniu oczywiście "ceteris paribus". Spadek podatków może jeszcze za pomocą innych mechanizmów wpłynąć na wzrost oszczędności, mianowicie Il)oże powodować zwiększenie opłacalności dzialalności gospodarczej lub zwiększe nie ilości możliwych do zrealizowania projektów. Zachęca to poprzez mechanizm zwiększenia popytu na inwestycje oraz wzrostu stopy procentowej do zwiększania oszczędności. Obniżenie podatków łączy się także ze spadkiem cen, a więc i kosztów uu·zymania. Zapewnienie takiego samego poziomu życia wymaga wówczas mniejszych nakładów, a więc możliwe jest przeznaczenie większych kwot na oszczędzanie. Niższe podatki związane z polityką pallstwa oznaczają często przerzucanie na gospodarstwa Gomowe konieczności prywatnego finansowania części usług, które przy wysokich podatkach mogło zapewnić państwo. Gospodarstwa domowe przewidując konieczność zwiększenia konsumpcji z tym związanej w przyszłości (szkoła dła dorastających dzieci, opieka zdrowotna na starość), decydują się na zwiększenie poziomu oszczędzania. Zmiana podatków wpływa znacząco na oszczędzanie. Tylko badania statystyczne mogą potwierdzić omawiane zależności lub nie wykryte jeszcze interakcje z innymi czynnikami. Przykładem nie wyjaśnionych clo tej pOły do końca zależności może być sytuacja w Stanach Zjednoczonych. W kraju tym po redukcji podatków w 1981 r., wprowadzonej przez ówczesnego prezydenta R. Reagana stopa oszczędności' uległa obniżeniu z 7,8% w 1981 r. do 3,2% w 1987 r. Wyjaśnienia przyczyny takiej sytuacji M. Belka' upatruje w procesach zachodzących na giełdach papierów wartościowych. Lata osiemdziesiąte - aż do października ł987 1'., kiedy to nastąpiło załamanie kursów - przyniosly znaczną aprecjację papierów wartościowych. Szacuje się, iź nastąpił wówczas wzmst "papierowego" bogactwa o ok. 1,5 do 2 bln USD. Posiadacze akcji, a także podmioty pośrednio zyskujące na wzroście cen poczuli się zapewne bogatsi, co zaowocowało zwiększeniem pozioIDU konsumpcji", w tym szczególnie dóbr trwałego użytku. Finansowanie zakupów odbywalo się nie tylko poprzez zmniejszanie oszczędności pieniężnych, łecz 2 Stopa os z czędności WyIiCZOIli\. zostaln .inko relacja. pomię.dzy ~Umi) oszcl(fdności i\. dochodami. po opodarkowcltliu; o~7.czędności stnnowią różllic~ pomi~dzy dochodami po opodatKowaniu n wydat·. kami konsumpcyjnymi i kosztem obsługi zadłużenia gospodarslw domowych. Zob.: Economic Report, Washington t989,s. 338. 3 Por. M. Belka, ReagllllOlIlika - sUKces cz)' pornżka. Wydnwniclwo PAN, Wroclnw-Wnr M. szawa-Kraków 1991, s. 159 i nast. 4. Zjawisko to znane pod. nazwą. efektów znsobowych badane. było. przez G. Habcrlera,. A,C. Pigoll, D. Pntkina; por. E. Kwiatkowski,Neoklnsycvra teoda zatrudnienia, Tradycja i wspóJczeslwśc} .. Warszawn 1988 ..

(4) I. Dari"sz Far"ta. także poprzez kredyt zaciągany pod zastaw aktywów finansowych. Skala tego zjawiska mogla zakłócić normalny związek pomiędzy stopą podatkową, dochodem i oszczędnościami. Potwierdzeniem takiego wyjaśnienia może być wzrost stopy oszczędności w USA już w 19881'., przy spadku cen akcji i ograniczeniu wydatków konsumpcyjnych. Omówione wyżej czynniki mogą mieć wymiar ilościowy, co powoduje, iż możliwe staje się obliczenie wskaźnika elastyczności oszczędności względem każdego z czynników,jako względnej zmiany oszczędności (lub skłonności do oszczędzania) do względnej zmiany wartości danego czynnika. Poziom życia jest nieodlącznie związany z poziomem rozwoju technicznego. Ten z kolei zapewnia wzrost wydajności pracy, co prowadzi do możliwości zwiększenia oszczędności. Nowoczesne dobra powstałe w wyniku zastosowania nowych technologii podnoszą poziom życia. Z punktu widzenia gospodarstw domowych o stałych dochodach presja na zwiększenie konsumpcji, wynikająca z obecności na rynku nowych dóbr, prowadzi raczej do obniżenia skłonności do oszczędzania. Problem sprowadza się więc do wzrostu dochodu i zmian otoczenia gospodarstwa domowego. Jeśli nowe technologie zapewnią wzrost wydajności pracy i dochodów większy niż uzyskało najbliższe otoczenie, przyczyni się to do wzrostu oszczędności gospodarstwa domowego. Jeśli jednak te same zmiany będą przebiegać szybciej w innych gospodarstwach domowych, presja na dotrzymanie kroku spowoduje spadek skłonności do oszczędzania w rozpatrywanym gospodm·stwie. Podobną rolę może odegrać reklama dóbr i usług. Przy stałych pozostałych czynnikach reklama informując o postępie technicznym, zwiększa motywację do zakupów i konsumpcji, powoduje więc ogólnie zmniejszanie oszczędności. W skali makro reklama upowszechniając jednak innowacje, może prowadzić do zwiększenia wydajności pracy i przyrostu oszczędności. Z poziomem życia i rozwojem technicznym wiąże poziom rozwoju gospodarczego danego państwa. W krajach ubogich i rozwijających się, produkt narodowy jest niewielki i prawie w całości przeznaczany przez nisko zarabiającą ludność na zakupy dóbr pierwszej potrzeby. Oszczędności są więc niewielkie, co stanowi poważną przeszkodę w akumulacji kapitału i rozwoju gospodarczym, i bez pomocy z zewnątrz trudno jest tę sytuację zmienić. Istotną przeszkodę stanowi też nierównomierny podział dochodu narodowego. W krajach rozwijających się, takich jak np. Meksyk czy Brazylia ok. 10% najbogatszych rodzin otrzymuje 40-50% dochodu narodowego. Robotnicy nie są w stanie zapewnić państwu środków na rozwój z oszczędności z powodu niskich dochodów, natomiast te najbogatsze rodziny, które mogą oszczędzać, lokują oszczęd ności w zagranicznych aktywach finansowych w obawie przed konfiskatą krajowego majątku przez kolejny rząd lub ogólną niestabilną sytuacją polityczną we własnym kraju. Sklonność do oszczędzania podłega z pewnością wahaniom sezonowym. Nie chodzi w tym wypadku o zmiany związane z cyklem życia rodziny, lecz o zjawiska dotyczące funkcjonowania rynku jako całości. Powszechnie znany jest.

(5) OszczędnDści. gospodarstw domowych .. .. I. wzrost zakupów. a Co za tym idzie obrotów w handlu w okresie przedświątecz nym. Wiąże się to zarówno z istniejąq trndycją.j"k i intensywnymi dzialaniami promocyjnymi. W okresie tym spada sklonność do oszczędzania z bieżącego dochodu. a także bezwzględny poziom skumulowanych oszczędności. Kolejnym wydarzeniem zmieniającym poziom oszczędzania sq urlopy letnie. choć ostatnio także coraz częściej zimowe. Dotyczy to przede wszystkim gospodarstw o średnich i wyższych od przeciętnej dochodach . Gromadzą one często oszczędności przez caly rok. tak aby przeznaczyć je na spędzenie najbliższych wakacji. Osoby o niskich dochodach. których nie stać na wyjazdy wakacyjne lub nawet szczególną formę aktywności wakacyjnej w miejscu zamieszkania . nie ulegają raczej całorocznemu cyklowi oszczędzania . Z kolei osoby o bardzo wysokich dochodach. kilkakrotnie przewyższających średnią, są w stanie sfinansować sobie i rodzinie wakacje z bieżącego dochodu. Niektóre cykle oszczędzania w obrębie jednego roku obejmować mogą wszelkiego rodzaju wydatki na prezenty związane z rocznicami (np. ślubu), a także urodziny i imieniny . Istotny wpływ na stan oszczędności mają zapewne także wydatki związane z sezonowymi zakupami odzieży i obuwia oraz koniecznością ogrzewania mieszkań . Oprócz czynników zewnęlrznych w stosunku do gospodarstwa domowego ważną rolę w procesie oS2cz~dzania spełniaj" także cechy tych podmiotów. Cechy te warunkowane są nie tylko obiektywnymi prawami psychologii i socjologii .lecz także czynnikami wynikającymi poniekąd z oddzialywall środowiska i warunków ekonomicznych. Największy wplyw na oszczędności gospodarstwa domowego ma faza (cykl) rozwojowa rodziny. W literaturze przedmiotu dotyczącej wzorców konsumpcji znaleźć można podziały obejmujące od trzech ogólniejszych do dziesięciu szczegółowych faz rozwojowych rodziny. Najodpowiedniejszy dla omawianego zagadnienia wydaje się podział na SZeść okresów': 1) malżeństwo od chwili zawarcia związku do urodzenia pierwszego dziecka. W okresie tym dochody gospodarstwa domowego są niewielkie, gdyż jedno z małżonków może jeszcze nie pracować lub jeśli pracują oboje, sianowi to poc zą tek "kariery" zawodowej. Własne oszczędności są więc w skaJ i bezwzględnej niewielkie, jednak skłonność do oszczędzania jest wtedy w wielu wypadkach duża. co wiąże się z planowaniem zakupów dóbr trwałych i poszerzenia rodziny; 2) malżeństwo z dziećmi w wieku przed szkolnym . Pojawienie się nowych wydatków związanych z wychowywaniem dzieci mOże zmniejszyć poziom oszczędności, choć równocześnie wzrost dochodów związany z pokonywaniem szczebli zawodowych może zwiększyć skłonność do oszczędzania. Zależy ona także w dużej mierze od tego, czy kobieta nie pracuje, zajmując się wychowaniem dzieci. czy pozostaje aktywna zawodowo;. 5. L. Rudnicki. Zn(:howanill k.c)I1,wmeJllOlI' na rynkl/, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. 1996.s .~U.

(6) I. Dariusz Fatlda. 3) malżeństwo z dziećmi w wieku szkolnym. W tej fazie kobieta powraca najczęściej do aktywności zawodowej, powiększając całkowite dochody. Bezwzględna wartość oszczędności może być wówczas duża, choć wydatki zwią zane z rozwojem dzieci mogą obniżać skłonność do oszczędzania; 4) małżeństwo z dorastającymi dziećmi. Wysokie dochody obydwu małżon ków będących często u "szczytu" kariery zawodowej zapewniają możliwość wysokich oszczędności. W zależności jednak od liczebności rodziny i stylu życia mogą one także w tym okresie ulegać stopniowemu zmniejszeniu; 5) małżeństwo z dorosłymi dziećmi pozostającymi we wspólnym gospodarstwie domowym. W okresie tym zUl'Obki pracujących niekiedy już dzieci powięk szają łączne dochody rodziny. Oszczędności nagromadzone w poprzednich okresach na posag dla dzieci mogą przybrać wówczas duże rozmiary, a skłonność do oszczędzania z bieżącego dochodu wciąż rosnąć w związku z wcześniejszym zaspokojeniem popytu na dobra trwałego użytku ; 6) samotnie mieszkające starsze małżeństwo po założeniu własnych gospodarstw domowych przez dorosłe dzieci. Obniżają się wówczas dochody w związku z przejściem na emerytl1l'ę lub rentę i wyłączeniu zarobków dzieci, oszczędności ulegają znacznemu zmniejsz.eniu. Skłonność do oszczędzania zależy od stylu życia i chęci lub konieczności wspierania samodzielnych dzieci . Jeśli dzieci nie potrzebują takiego wsparcia, starsi małżonkowie mogą realizować swoje marzenia, np. o zwiedzaniu świata (co bardzo popularne jest w rozwiniętych krajach zachodnich, a przyjmuje się pomału także w naszym kraju). Oszczędności występują wówczas tylko w cyklu rocznym lub kwartalnym, ałe przeciętna całoroczna skłonność do oszczędzania jest niska.. 2. Model poziomu aktywów gospodarstwa domowego Z oszczędnościami i cykłem życia rodziny związane jest także pojęcie aktywów gospodarstwa domowego. Kategoria ta mająca swoje źródło w teorii dochodu permanentnego M. Friedmana i teorii cyklu życia F. Modiglianiego', stosowana jest z pewną niekonsekwencją. Ogólnie do aktywów zaliczane zostają takie środki, które przynoszą swemu właścicielowi dochód zależny od swoistej stopy procentowej: depozyty bankowe, obligacje, akcje oraz fundusze emerytalne i powiernicze. Wówczas wzrost wartości aktywów w kolejnych okresach można zapisać ogólnym wzorem:. A, + I = A, + rA, + Y, - Ct' gdzie: A - aktywa, r - stopa procentowa od aktywów, (j F. Modigliani, R.E. Brumbcrg, Utility Allalysis mul th e COIISllmptioll FUIJct;oJJ.' Alllllterpretetion ofCross-Sectioll Data {w:] Posl-Keyllcsiall Ecollomics. pod red. K.K. Kurihary, Rut-. gers University Pre" , Cambridge 1987. s.388 i nast..

(7) Oszczędno"ci. I. gospodarstw domowych",. y - dochód z pracy, C - konsumpcja, t - indeks wskazujący numer okresu,. W niektórych jednak miejscach we wspomnianych teoriach do aktywów zalicza się także np, dom mieszkalny, samochód. Wartość takiego majątku z pewnością ulega zmianie, nie przynosi on jednak dochodu zależnego od stopy procentowej, Dom nie przeznaczony na dzialalność gospodarczą, lecz na zamieszkiwanie w nim rodziny jest przedmiotem konsumpcji, nie może być wobec tego zaliczony do aktywów wedlug wcześniejszej definicji. Niekonsekwencja ta wynika ze sposobu traktowania kredytów konsumpcyjnych. Jeśli w pewnym okresie wydatki na dobra konsumpcyjne przewyższają dochód i finansowane są z kredytu, to przyjmuje się, iż powstają wówczas ujemne oszczędności. Jeśli pomniejszają aktywa gospodarstwa domowego, to własność domu zakupionego z owego kredytu należałoby włączyć w poczet zwiększenia aktywów. Różnica pomiędzy w3\tością nabytego domu, a zaciągniętym na jego zakup kredytem stanowiłaby aktywa netto, Kredyt wymaga zapłaty odsetek załeżnych w wysokim stopniu od stopy procentowej, może więc stanowić ujemne aktywa i zostać włą czony do powyższego wzoru, Rozwiązaniem może być zastosowanie pojęcia majątku lub bogactwa (także używanego w teorii, o czym już wcześniej wspomniano) szerszego od aktywów gospodarstwa domowego, Wówczas takie dobra konsumpcyjne, jak dom i samochód, powiększają majątek, lecz nie zwiększają aktywów, kredyt zaś traktowany może być nadał jako ujemne aktywa. Na podstawie teorii dochodu permanentnego można przyjąć, iż konsumpcja jest w dużej mierze ustabilizowana, a jej poziom jest ustalany na podstawie pewnej średniej z dochodów z wcześniejszych okresów i antycypacji przyszłego dochodu, Wówczas aktywa gospodarstwa domowego w cyklu życia rodziny można przedstawić za pomocą pewnej ścieżki (rys. 2).. Aktywa w zł 200000 150000 100000 500 000 OT--~"'-. -50000 +2=-=5:----+c=-=5:----t-:-:---ł-;60:;:----ł 75. 3. 45. Wiek. Rys , 2, Przykładowy wykres wartości aktywów gospodarstwa domowego w zależności od wieku głowy rodziny Żródło:. opracowanie. własne..

(8) I. Dariusz Fatula. Ujemne aktywa do pewnego okresu wynikają z zaciągania pożyczek przez mlode malżeństwa nie osiągające jeszcze wystarczających dochodów na zakup domu, mieszkania, samochodu, czy innych dóbr trwałego użytku. W później szym okresie następnje spłata zaciągniętych pożyczek ze wzrastającego dochodu i zwiększanie aktywów w postaci depozytów bankowych, obligacji, akcji oraz funduszy emerytalnych i powierniczych. Po zakOlIczeniu aktywności zawodowej wartość aktywów ulega spadkowi wskutek ich zamiany na powiększenie bieżącej emerytl1l'y. Posiadane aktywa wpływają zapewne na wielkość bieżących oszczędności. Brak empirycznych badań na ten temat w Polsce nie pozwala na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Można jednak przeprowadzić teoretyczne rozważania na podstawie teorii konsumpcji ukierunkowanej na przyszlość, poddanej próbie statystycznej w Stanach Zjednoczonych przez A. Ando oraz F. Modiglianiego'. Przyjmują oni, iż konsumpcja zależy od dwóch czynników: bieżą cego dochodu z pracy oraz całkowitych aktywów:. C, = blY, + b2A" gdzie:. C - konsumpcja,. y - dochód z pracy, A - aktywa, b l , h2 t-. współczynniki,. indeks wskazujący numer okresu.. A. Ando i F. Modigliani na podstawie badań empirycznych konsumpcji obliczyli, iż w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej współczynnik hl miał wartość ok. 0,7 ,h2 zaś ok. 0,06. Jeżeli bieżące oszczędności będące różnicą dochodu i konsumpcji oznaczymy jako 0" wówczas:. o, = Y, - C" 0, = Y, - b l Y, - b2A" gdzie:. 0, -. oszczędności, pozostałe. oznaczenia jak poprzednio.. Przyjmując, iż bieŻljCe oszczędności powiększają wyłącznie aktywa gospodarstwa domowego, to zgodnie z poprzednimi wzorami na przyrost aktywów:. At + I = At + rAt + Yt - C" At + I = A, + rA, + 0". 1 A. Ando, F. Modigliani, The Lifc·Cycle Hypothesis ofSaving: Agregalc lmplicatiollllluf Tests. Amcrican Economic Review, t. 53, marzec 1963, s. 55-84 ,.

(9) Oszczędności. I. gospodarstw domowych .... A, + 1= A, + rA, + Y,- hl Y, - h2Al' A,+ 1= Yp - bl) +AP + r-b 2)· Przeprowadzenie symu lacji z zastosowaniem powyższych wzorów na aktywa i oszczędności ukazuje zmiany tych wielkości w czasie. Dla przykladu przy założeniu iż dochód w pierwszym roku wynosi 10000 zł i wzrasta przez pierwsze 10 lat o 10% rocznie, a przez kolejne 25 lat o 5% rocznie , stopa zysku z aktywów rwynosi 4%, a współczynniki hl oraz h2 odpowiednio 0,7 i 0,06 (jak w badaniach A. Ando i F . Modiglianiego) otrzymujemy wykres jak na rys . 3.. 350000. 6000. 300000. 5000. 250000 4000. ol. ~. ~ 200000. :ił. 3000. ,;;. 'O. o. ""og. g. 'O. Il'. 150000. l;l. 2000. 100 000. o. 1000. 50000. o. I. O 3 5. 7. 9 II 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 Czas. --.-. dochód ____ aktywa. -*"-'. oszczędności. Rys . 3. Wykres dochodu, aktywów i o szczędności w czasie na podstawie funkcji konsumpcji Ando-Modiglianiego i przyjętych zalożeń Żr6dlo: opracowanie własne. Kształt linii oszczędności zależy w dużym stopniu od wartości wspomnianych parametrów jak wzrost dochodu, stopa zysku z aktywów oraz współ czynników hl i hz. Założenie przeznaczania całości oszczędności na przyrost aktywów w calym okresie życia wydaje się nierealne. Część oszczędności lokowana początkowo w aktywach przynoszących dochód zostaje przeznaczana na zakupy dóbr trwałego użytku, powiększając tym samym majątek gospodarstwa domowego, który.

(10) I. Dariusz FalUla. jednak nie przynosi już dochodu, w przeciwieństwie do aktywów. Częstotliwość i skala zakupów zależna jest od wielu czynników, takich jak wielkość dochodu, oprocentowanie aktywów oraz cech gospodarstwa domowego . Zachowując poprzednio przyjęte wielkości, można symulować sytuację, w której np. co 5 lat 75% aktywów przeznaczana jest na zakupy dóbr trwałego użytku. Wówczas wielkości aktywów i oszczędności kształtują się jak na rys. 4.. 120000 16000 100000. .. 14000 12000. 80000. ~. 10 000 :~ o. ~'"' 60000 >.. 'O. c. 'O. 8000. o. .c. ~. ;j ~. g. 6000. 40000 CI. o. 4000 20000 2000 0Il'++-t-t-t-+-t-t-1t-1 I I I I [. 1 3. 5 7. r r. I I I I J f I I I I I I I. r. I I. O. 9 II 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 Czas. ___ dochód __ aktywa. ~ os zczędno~ci. Rys. 4. Wykres dochodu, aktywów i oszczędności w czasie na podstawie funkcji konsumpcji Ando-Modiglianiego przy założeniu przeznaczania co 5 lat części aktywów na zakupy dóbr trwałego użytku Żródlo: opracowanie własne.. Okresowy spadek aktywów wywołany przeznaczeniem ich części na zakupy dóbr trwałego użytku powoduje podniesienie poziomu oszczędności z bieżą cego dochodu. Jednak wraz z ponownym wzrostem aktywów oszczędności stabilizują się łub nawet nieznacznie spadają. W praktyce ksztalt krzywej aktywów i oszczędności gospodarstwa domowego jest zapewne jeszcze bardziej skomplikowany. Istotne mogą być przewidywania co do koniunktury w gospodarce i własnego dochodu w przyszłości. Rozważania teoretyczne pozwalają tylko przybliżyć oddziaływania różnych czynników, nie są jednak w stanie uwzględnić wszystkich, z powodu pojawia-.

(11) OszczędllOści. gospodarstw domowych .... I. nia się nowych i zanikania niektórych w wyniku rozwoju gospodarczego i społecznego.. Pewnym uproszczeniem może być także przyjmowanie, za teorią dochodu permanentnego, łatwego dostępu do kredytów. Część konsumentów pomimo spodziewanego w przyszłości wysokiego dochodu nie może obecnie zwiększyć konsumpcji kosztem oszczędności, gdyż ich nie posiada, a kredyt jest dla nich trudno dostępny. W literaturze konsumenci tacy określani są jako posiadający ograniczoną płynność'. Wówczas lepszym wydaje się model dochodu Keynesa, według którego konsumpcja i oszczędności zależą od dochodu w danym momencie, niezależnie czy jest to dochód stały, czy przejściowy. Kolejnym ważnym czynnikiem decydującym o oszczędzaniu jest struktura gospodarstwa domowego, a przede wszystkim jego liczebność. W ostatnim okresie zwiększa się udział gospodarstw o liczbie do czterech osób. Wiele młodych ludzi, szczególnie z wyższym wykształceniem i dochodach mieszka samotnie, co sprzyja angażowaniu się w większym wymiarze czasowym w życie zawodowe niż rodzinne. Wpływa to na ogólny wzrost skłonności do oszczędzania. Problem ten wiąże się także z rolą członków rodziny w podejmowaniu decyzji. Mężczyznom przypisuje się na podstawie prowadzonych badań większą rolę w decydowaniu o zakupie drogich artykułów. Oni też zapewne częściej podejmują decyzję o odkładaniu oszczędności na ten cel. Wykształcenie i zawód pozostaje w ścisłym związku z wieloma innymi czynnikami, jak: dochód, styl i środowisko życia, struktura rodziny. Wpływ każdej z tych zmiennych na oszczędności przy założeniu "ceteris paribus" wydaje się więc trudny do uchwycenia bez przeprowadzenia szczegółowych badań. Można sądzić, że rodziny o takim samym dochodzie, ale z wyższym wykształceniem, więcej środków przeznaczają na właściwe odżywianie, opiekę zdrowotną, kulturę i wypoczynek, niż rodziny o niskim wykształceniu człon ków. Powodowałoby to niższe oszczędności. Wyższe wykształcenie sprzyja wyższym dochodom , łepszemu planowaniu i zapobiegliwości oraz umiejętno ści lokowania oszczędności. Tak więc wpływ wykształcenia na skłonność do oszczędzania zależy od przewagi jednych lub drugich skłonności. Podobne uwagi dotYCZ!l takich cech, jak zawód i pochodzenie społeczne.. 3. Ryzyko i uiyteczność dochodu lako czynniki decydujce o sposobie lokowania oszczędności Jedną z ważnych cech charakteryzujących członków gospodarstwa domodecydujących o oszczędzaniu jest postawa wobec ryzyka. Oszczędzanie związane jest zawsze z pewną doz!) ryzyka, która niejednokrotnie polega nR. wego. H F. Hayashi, Testsjor Liql/idiry COlIslrai/lls: A Cfi/icał SI/fl/ey mul Some New Observatiolls, [w:} Advclllces hl Ecollol1letrics, pod red. T. Bcwlcy, Cambridge Univcrsity Prcss, Cambridge. 1987.s.9I-l20..

(12) I. Dariusz Fatula. nieosiągnięciu oczekiwanego przyrostu wartości lub nawet zmniejszeniu czy utracie całej oszczędzanej kwoty. Różnorodność zachowaJ\ ludzkich w stosunku do ryzyka można podzielić na trzy grupy'; - niechęć do ryzyka charakteryzuje jednostki unikające lub minimalizujące. ryzyko, - neutralność wobec ryzyka - osoby z tej grupy zwracają większą uwagę na oczekiwaną wartość wyplat, a nie na ich rozrzut, - poszukiwanie ryzyka cechuje jednostki wybierające wartości ryzykowne przed pewnymi. W wyniku prowadzonych badań stwierdzono, że większość zachowań cechuje niechęć do ryzyka, choć spotkać można zachowania odpowiadające wszystkim trzem postawom. Przykładem tego może być sytuacja, w której wię cej osób wybiera możliwość otrzymania określonej kwoty z prawdopodobień stwem równym l, niż kwoty znacznie wyższej, lecz z mniejszym prawdopodobieństwem, pomimo iż wartość oczekiwana (prawdopodobieństwo razy kwota) drugiej możliwości jest także znacznie wyższa. Wiąże się to z tzw. paradoksem St. PetersbUl'g i postaciami Nicholasa i Daniela Bernoułli. Paradoks polega na tym, iż większość osób zrezygnuje tylko z niewielkiej kwoty (w znaczeniu prawdopodobieństwa równego l, a nie jakiejś), na rzecz uczestniczenia w loterii, polegającej na tym, że otrzymuje się 2N zł, gdzie N oznacza numer rzutu monetą, przy którym po raz pierwszy wypadnie orzeł. Łatwo wykazać, że wartość oczekiwana wygranej w takiej loterii jest nieskończona. Dla wyjaśnienia tego paradoksu D. Bernoulli zaproponował jako kryterium wyboru oczekiwaną użyteczność pieniężną. Użyteczność ta jest wartością niemianowaną i wynika z deklaracji pewnej kwoty, którą dana osoba jest w stanie wyłożyć, aby ją powiększyć lub pomniejszyć do zadanych kwot, przy zadanych w obydwu wypadkach prawdopodobieństwach, Inne wyjaśnienia kategorii użyteczności są przedstawione w fonnie przykładu w dalszej części artykułu. Rozwinięcia teorii zachowań uwzględniających kategorię użyteczności dokonali J. von Numann i O, Morgenstern iO • Samo pojęcie użyteczności, choć nie zdefiniowane ściśle, używane było już przez klasyków. Wiązali oni użyteczność z wartością dóbr pochodzącą z pracy i ich zdolnością do zaspokajania potrzeb, Do sprecyzowania pojęcia użyteczności jako satysfakcji odczuwanej przez jednostkę z konsumpcji dobra lub usługi doszło w ramach kienmlm subiektywistycznego szkoły austriackiej (C. Menger, F. Wieser, E. Bohm-Bawerk). Użyteczność krmicowa wprowadzona przez F. Wiesern dała podstawy do sformułowania przez W.S, Jevonsa prawa malejącej użyteczności krańcowej. Opiera się ona na spostrzeżeniach fizjologii, iż siła reakcji na dany bodziec słabnie z każdym kolej-. 9 J. Kultys, Ryzyko,niepewlloJć i kOl/flikt 1V ,kia/nlHoJci gospodarczej. AE w Krakowie. KrakólY 1995, s. 19. 10 J. von Numann, O. Morgenslcm, T/wory ofGamcs (Ind Ecollomic Behavior, Princeton UniverSity Pross, 1947..

(13) Oszczędnośc i. I. gospodarstw domowych .... nym powtórzeniem tego bodźca. Odnosząc użyteczność krańcową oszczędności do ryzyka z nimi związanego, można przypisać wspomnianym trzem postawom wobec ryzyka malejącą, stałą bądź ros nącą użyteczność krańcową (rys. 5).. użylccznoS ć. użytec zność. użyteczność. U. U. U. __. 1!~~~l ~ U(2M) U(~ : UrM) ~--. I. ' :'. M. 2M. "'----<-;--,~-I... UrM) M. a) awersja do ryzyka. Rys. 5.. U(2M). '. ,, ,. Ilość pieniędzy. 2M. b) neutralność wobec ryzyka. a użyteczn ość dla. Źródło: J.L. Pappas, M. Hirschey . MO/wgerial. M. 2M. c) poszukiwanie. różnych. postaw wobec ryzyka Ecollomics, IRWIN, Chicago ł9 85, s. 696.. We wszystkich trzech przypadkach funkcja użyteczności ma nachylenie dodatnie, a użyteczność krańcowa mierzona tym nachyleniem w pierwszym przypadku (rys. 5 a) jest malejąca , w drugim (rys. 5 b) stała, w trzecim (rys. 5 c) zaś rosnąca. Łatwo też zauważyć, że. w pierwszym przypadku U(2M) < 2 U(M), w drugim U(2M) = 2U(M), w trzecim U(2M) > 2U(M). Na tej podstawie można sądzić, iż osoba z awersją do ryzyka nie podejmie gry polegającej na szansie podwojenia posiadanej kwoty z prawdopodobiet1stwem 0,5 i możliwości utraty owej kwoty z takim samym prawdopodobieństwem. Rozważając postawę wobec lyzyka osób decydujących o oszczędzaniu, można każdej kwocie (czy procentowi) przyrostu bądź spadku wartości oszczędzanych przypi sać pewne prawdopodobieństwo. Sprowadza się to do idei gry (w tym wypadku będzie to lokowanie oszczędno ści), w której wystąpić mogą wypłaty Wj z prawdopodobieństwami Pj' Znając postać funkcji użyteczności i obierając arbitralnie punkt początkowy można wskazać tzw. pewny ekwiwalent gry, czyli maksymalną kwotę jaką dana osoba jest skłonna zapłacić za uczestnictwo w takiej grze. Jeśli do użyteczności wyniku takiej gry dołączymy użyteczność posiadanego majątku , to otrzymamy odpowiedź na pytanie, jak jego wielkość wpływa na chęć ponoszenia ryzyka. Pewny ekwiwałent gry otrzymać można, rozwiązując równanie: U(M + e) =. ". L /.,. U(M + Wj)Pj,.

(14) I. Dariusz. Fafuła. gdzie: U - funkcja użyteczności, M - wartość majątku, e - ~ewny ekwiwalent gry, IVi - możliwe wyplaty, Pi - prawdopodobieństwa wyplat. Jak jui wspomninno, wi«kszość jednostek cechuje niecnęć do ryzyka, można o malejącej użyteczności krańcowej. Wlasności te ma stosowana przez D. Bernoulliego funkcja logarytmiczna, która odpowiada także w przybliżeniu sile fizjologicznych reakcji na powtarzające się bodźce. Dla uzyskania odpowiedzi na pytanie, jak wielkość majątku wplywa na chęć ponoszenia ryzyka przy danej postawie wobec niego, można wykonać następujący przykład z dwoma wartościami majątku M I = 50 000 zl, M 2 = 100000 zł. W obu przypadkacb W, = ID ODO zl, W2 =S ODO zl,p, =P2 = 0,5. I)M, 50000z1 log(50 000 + e) =log(50 000 + 10000) 0,5 + log(50 000 + 5 000) 0,5 = = 2,389 + 2,3702 = 4.759 uwzględniając wlasności funkcji logarytmicznej podstawiamy 50000 + e '" 50 OOOx z tego: log(50 OOOx) = 4,759x = 1,149 e = 50 000 . 1,149 - 50 000 = 7445,63 2) MI = 100000 zl 10g(100 000 + e)" 10g(l00 000 + 10 000) 0,5 + 10g(100 000 + 5000) 0,5" 5,0313 100000 + e" 100 OOOx z tego: log(100 OOOx) " 5 ,0313x " 1,D75 e= 100000 '1,075-100000=7470,93 więc zastosować funkcję. =. 4.. Zakończenie. Celem rntykułu bylo ukazanie wplywu na oszczędzanie takich czynników, jak: dochód, stopa procentowa, inflacja, obciążenia podatkowe, poziom i cykl życia rodziny, jej struktura i skłonność do ponoszenia ryzyka. Wynik obliczeń stanowić może natomiast konkluzje rozważań na temat oszczędności w świetle teorii wyboru i użyteczności. Z obliczeń wynika, że osoby o większym majątku są skłonne zmyzykować większą kwotę przy takich samych pozostałych wrn·lInkach. Jeśli więc odniesiemy ryzyko do danych warunków oszczędzania , to według powyższej teorii użyteczności osoby mniej majętne będą także mniej oszczędza ly w stosunku do osób o większym majątku. Stąd wniosek, że w warunkach niepewności 7.większanie oszczędności wiąże się z większym ryzykiem, którego osoby te nie chcą ponosić .. Pomiar i wyznaczanie funkcji użyteczności występuje w teorii ekonomii na skalach porządkowej i przedziałowej, odpowiednio dla użyteczności porząd kowej i kardynalnej. Użyteczność porządkowa pllzwala na uszeregowanie pewnych wyborów według preferencji konsumenta, bez możliwości porównania.

(15) Oszczędności. gospodarstw domowych .... I. różnic. w preferencjach poszczególnych możliwości. Użyteczność kardynalna natomiast stosowana w warunkach ryzyka i niepewności posiadając arbitralnie wybrane punkty zerowe, pozwala już na porównywanie rÓŻnic np. pomiędzy dwoma parami wyborów. Dla wyznaczenia funkcji użyteczności zastosować można tzw. znormalizowaną grę hazardową, której procedurę podali J. von Neumann i O. Morgenstern. Polega ona na zadaniu pytania osobie, dIn której wyznaczamy funkcję użyteczności, ile jest w stanie zapłacić za udział w grze (polegającej np . na kupnie akcji), w której z równymi prawdopodobicllstwami 0,5 może powiększyć wkład do 1000 zl (w przypadku hossy) lub pomniejszyć wkład do 500 zl (w przypadku bessy). Następnie przyjmujemy arbitralnie uży teczność najmniejszej i największej wartości pieniężnej np. jako O i 100, czyli U(500) =O, U(1000) = 100. Otrzymując odpowiedź: np. 600 zł, przypisujemy jej użyteczność równą 50, gdy ż : O,5U(500) + O,5U(1000) = 0,5· O + 0,5 . 100 = 50, co odpowiada użyteczności gry, czyli podanej kwocie 600 zł, U(600) = 50. Następnie zadajemy takie samo pytanie dla kwot 500 zł i 600 zl, a odpowiedzi przypisujemy u żyteczność równą 25 . Można tak postępować dla kolejnych kwot (np. 600 zł i 1000 zl, wówczas odpowiedzi przypiszemy użyteczno ść równą 75), otrzymując calą krzywą użyteczności dla podanego przedzialu kwot. Znajomość zachOWalI podmiotów wobec ryzyka, które nieodlącznie towarzyszy oszczędnościom, i porównanie użyteczności obecnych i przyszłych zasobów, dla których czynione są oszczędności, może dać podstawy do prognozowania wielkości oszczędności i sposobu ich lokowania przy określonych parametrach występujących w otoczeniu rynkowym. LIteratura. Ando A., Modigliani P., Tlle Life-Cycle HYPolhesis oj SQI'ing: Agregate Implicalioll alld Tests, "AlTIcrican Eeonamie Review" t. 53, marzec 1963. Belka M., Reaganomika - slikces czy porażka, Zaklad Narodowy im. OssaliIiskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław-Kraków ł991. Ecol1omie Reporl, Washinglon 1989. Elementarne zagadnienia ekonomii, pod. red. R. Milewskiego, PWN. Warszawn 1997. Hayashi F" Tes/sfor Liquidity COlls/rain/s: A CrWcal SI/rve)' and Same New Observatiolls [w:] Advallees ill Eeollomelrics, T. Bewley (red.), Cambridge Universily Press, Cambridge 1987. Kultys J ., Ryzyko, lIiepewl/ość i kOI/fliki IV dzia/a/I/ości gospodarczej, AE w Krakowie, Kraków 1995. Kwiatkowski E., Neoklasyczna teoria zatrudnienia: tradycja i wspótc'l..esno,~ć. Warszawa ł988.. Modiglinni F., Brumberg R.E., Utilily AIIII/ysis mld Ihe COlIsumplioll FIlIleliolI: AIl Illlerpretatlioll ojCroJs-Sectiol1 Data [w:J Post-Ke)'lIcsiclfI EcoJlomics, pod red. K .K. Kuri~ hary, Rutgcrs University Press, Cambridge 1987..

(16) I. Dariusz F Glula. Numano von J., Morgenstem O., Theory ofGames and Ecoflomic Behavior , Princeton University Press, 1947.. Rudnicki L., Zachowania konsumelltów na ry"ku. Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1996.. Households' Savings In !he lIgh! ol !he Theory ol Choice and Beneflt. In the first part of the artic1e the author discus ses inlerest rales and ineame .as faetars determining savings in the context of the conSllmer choice theory hetween lhe current and. future consumption. Arnong factors detel'mining the level and form of snvings inflation, taxes and living standard have been quoted. Next, the author discusses the family life cycle. ar. rmd the seasonality accumulating sa vings, The above considerations and the F. Modigliani theory of life cycle was applied to buiId a model describing the leve l of assets and savings over the period of a (ew dozen years oC lhe functioning of a household. In lhe final part of the article problems perta in ing to risk and benefits are deaH with. Investing savings is always associated with some risk and benefits obtained from an income gained [rom interest rates ar yield from investments. Il has been observed that on the basis of J . von Neuman and O. Morgenstern benefits theory it is possible to determine the function ofusefulness of varialIs farms af bank depasits assuming the probabIe yield ar lass (e.g. on the stock exchange)..

(17)