Obszary sporne w stosunkach handlowych między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europejską

Pełen tekst

(1)Agnieszka Hajdukiewicz Katedra Handlu Zagranicznego. Obszary sporne w stosunkach handlowych między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europejską Zmiany, które dokonały się w międzynarodowych stosunkach handlowych w ostatnich dekadach, wpłynęły również na bilateralne relacje między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europej ską. Rosnąca konkurencja międzynarodowa, a zwłaszc za walka o rynki zbytu między głównymi uczestnikami handlu świa towego, spowodowała, że zwiększyła się także li czba konfliktów i obszarów spornych między partnerami wymiany. W stosunkach handlowych między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europejską nasilenie sytuacji konfliktowych przypada na lata 80. i 90., a więc na tzw. okres posthegemoniczny, charakteryzujący się wyrównaniem potencjalów gospodarczych obu partnerów i związaną z tym utratą bezwzględnej dominacji przez Stany Zjednoczone. Spostrzeżenie to potwierdza analiza, którą objęto główne przypadki tych konfliktów w łatach 1962-1995 (tabela I). Ogólnie można stwierdzić, że konflikty te, mimo okresowego pogorszenia, nie spowodowaly w długim okresie istotnych zmian w stosunkach dwustronnych. Jednocześnie można określić co najmniej trzy typy sporów, które mogły stać się źródłem poważnego kryzysu, gdyby nie podjęte środki regulacyjne. Do typowych problemów spornych nałeżały': - sektorowe spory handlowe, spowodowane sy tuacją w danym sektorze, - spory dotyczące stosowania subsydiów eksportowych w rolnictwie, - dzialania eliminujące korzyści z koncesji przyznanych w czasie rtmd negocjacji wielostronnych. Jak wynika z tabeli 1, większość konfliktów w handlu między USA i krajami UE przypada na lata 80. i 90. Tylko 2 z 19 konfliktów miały miejsce I K. Fcathcrstonc, R.H. Ginsberg, Tlre Ulli/ell St(/(es flnd Ih e E/fropeulI Unioll ;/1 'he 1990s: Pill'tllerS in 7h ,llsiliall . Macmillan 1996, s. 167 ..

(2) I!.a Tabela l. Największe konflikty handlowe. pomiędzy. Stanami Zjednoczonymi a. Un ią Europejską. w latach 1962-1995. Rozwiązanie. Rok. Przedmiot. fOZpO-. Okres. częcia. Skarżący. bez grożby odwetu. lub akcji. odwetowej Dywany i szklo z USA. Subsydiowanie drobiu w UE Import stali z UE do USA. Radziecki rurociąg gazu ziemnego Subsydiowanie owoców w puszkach w UE Subsydiowanie eksporru mąki pszennej w UE Subsydiowanie makaronów w UE Preferencje celne w imporcie cytrusów w UE Ograniczenie imporru stali z UE przez USA Wine Equity Act w USA. Subsydiowanie Airbusa w UE Przyjęcie Porrugalii do UE Przyjęcie Hiszpanij do UE Zakaz importu mięsa w UE Subsydiowanie owoców w puszkach w UE Subsydiowanie nasion oleistych w UE Restl}'kcje wobec importu jablek w UE. Kwoty telewizyjne w UE Preferencje celne w imporcie bananów w UE. 1962 1963 1969 1981 1981 1981 1982 1982 1982 1985 1986 1986 1986 1987 1988 1988 1988 1989 1993. hegemoniczny hegemoniczny schyłek hegemonii schyłek hegemonii schyłek hegemonii schyłek hegemonii schyłek hegemonii schyłek hegemonii schyłek hegemonii schyłek hegemonii posthegemoniczny. posthegemoniczny posthegemonicllIY posthegemoniczny posthegemonicmy posthegemoniczny posthegemoniczny posthegemoniczny posthegemoniczny. konfliktu. wysunięcie. podjęcie. konflikt. grożby. akcji. nie roz-. (ostrzeżeni a). odwetowej. strzygnięr.y. i. x x. UE USA USA USA USA USA USA USA UE UE USA USA USA USA USA USA USA USA USA. x x. x. x x x x. x. x x x x. I. x. ---. Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Featherstone, R.H. Grinsberg, op. cit., s. 169.. x x x x. ,;-. ". ~. ,. i:r ::t: <2.. Oc. ". "<ii;.. ". fj'.

(3) Obszary sporne w stosunkach hand/owych.". I. w okresie hegemonii Stanów Zjednoczonych w międzynarodowych stosunkach gospodarczych, 8 w okresie schyłku hegemonii USA oraz 9 w okresie posthegemonicznym. Niewielką początkowo liczbę sporów należy przypisać ówczesnej dominującej pozycji USA w światowym handlu, polityce "zimnej wojny" oraz polityce wsparcia politycznego i ekonomicznego udzielanego przez USA rodzącej się integracji europejskiej. Wzrost liczby sporów następował wraz ze zmniejszaniem hegemonii USA i zwiększaniem współzależności gospodarczych między obydwoma partnerami. Z tabeli l wynika również, że do sporów dochodziło w przeważającej więk szości wypadków (84%) z inicjatywy Stanów Zjednoczonych, które najczęściej były stroną oskarżającą w GATT. Unia Europejska wystąpiła z oskarżeniem jedynie w 3 przypadkach (na 19 skarg). Fakt większej aktywności USA w inicjowaniu sporów można tłumaczyć zmianą polityki handlowej w okresie schyłku hegemonii, która wyrażała się w dążeniu do ścisłego przestrzegania (niekiedy zbyt rygorystycznego) zasady wzajemności w handlu i symetrii koncesji handlowych. Przedmiotem większości sporów było rolnictwo. Dotyczyło ono 13 spośród 19 przypadków. Ich podłożem była stosowana przez WE wspólna polityka handlowa, która charakteryzowała się wysokim stopniem interwencjonizmu osiąganym m.in. w wyniku stosowania opłat wyrównawczych, subsydiów eksportowych oraz aktywnej polityki rolnej. Obawy, że polityka ta zagrozi interesom producentów rolnych w USA zwiększyła aktywność Stanów Zjednoczonych jako inicjatora dysput handlowych w obszarze rolnictwa. W odróżnieniu od stosunków USA - Japonia i UE - Japonia, do konfliktów w stosunkach USAUE rzadko dochodziło w przemysłach zaawansowanej technologii. Przedmiotem sporów nie związanych z rolnictwem była dwukrotnie produkcja stali, a więc przemysł tradycyjny oraz w jednym wypadku embargo na dostawy części do budowy radzieckiego gazociągu naftowego, ogłoszone przez USA ze względów politycznych. Stopniowo jednak rywalizacja obejmuje również obszary nowych technologii, o czym świadczy konflikt w przemyśle lotniczym (przypadek Airbusa) oraz kontrowersje, które mogą przerodzić się w otwarty konflikt w sektorze telekomunikacji i sprzętu informatycznego. Szczególny charakter ma także spór w obszarze przemysłu audiowizualnego. Jest to bowiem z jednej strony typowy spór sektorowy, którego tłem jest dominacja producentów filmowych USA, a zarazem jest to również spór o zachowanie tożsamości kulturowej, określany nawet jako tzw. wojna kulturowa. Tabela l zawiera również dane na temat sposobów rozwiązywania sporów. I tak trzy z nich rozwiązano bez uciekania się do groźby akcji odwetowej lub rzeczywistego podjęcia takiej akcji. Dotyczyło to importu stali z WE do USA (1969-1974), subsydiowania owoców w puszkach przez WE (1981-1985) oraz tzw. Wine Equity Act (1985-1986) wprowadzonego przez USA w celu zwięk szenia konkurencyjności rodzimego przemysłu winiarskiego. Wszystkie trzy spory rozstrzygnięto za pomocą środków pokojowych w okresie schyłku hegemonii USA. Jeden konflikt rozwiązano po ogłoszeniu groźby podjęcia działań.

(4) I. Agnieszka Hajdukiewicz. odwetowych w drugiej połowi e lat 80. Dotyczył on ponownie subsydiów dla producentów owoców w puszkach. Połowę sporów zakończono jednak dopiero po podjęciu akcji odwetowej przez jedną ze stron. Dominacj a takiego sposobu rozstrzygania sporów w latach 80. potwierdza fakt zaostrzenia rywałizacji w stosunkach USA - WE w wyniku w zras tającej współzalezności gospodarczej w okresie posthegemonicznym. Istniała też grupa sporów , które zostały zazegnane jedynie tymczasowo łub w ogóle nie zostały rozwiązane, a dotyczące ich sprzeczności interesów ujawniły się ponownie w czasie multilateralnych negocjacji liberalizacji handlu w ramach Rundy Urugwajskiej i stanowiły element tego porozumienia. Dotyczyło to m.in. subsydiowania nasion oleistych oraz mąki pszennej przez WE. Niektóre konflikty rozgrywają się obecnie, jak np. konflikt "bananowy" czy druga faza konfliktu na tle zakazu importu do UE mięsa wyprodukowanego przy użyciu hormonów. Dla zilustrowania źródeł i motywów konfliktów handlowych w stosunkach między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europejską wybrano relatywnie nowe obszary sporne w rolnictwie, tj. spór na tle zakazu importu mięsa wyprodukowanego za pomocą hormonów oraz konflikt "bananowy", jak również wieloletni konflikt w sektorze zaawansowanym technologicznie - spór o Airbusa oraz konflikt z pogranicza kultury i ekonomii w przemyśle audiowizualnym. Konflikt dotyczący wprowadzenia przez Unię zakazu importu mięsa zawierającego hormony stanowi przykład poj awienia się nowych problemów w stosunkach USA - UE na tle wprowadzania nowych ostrzejszych przepisów sanitarnych i fitosanitarnych. Są one konsekwencją wzrostu św iadomości sanitarnej konsumentów oraz popularności tzw. zdrowego stylu życia'. W grudniu 1985 r. Unia Europejska, pod wpływem presji konsumentów obawiających się efektów zdrowotnych stosowania hormonów, zdecydowała się wprowadzić zakaz uży wania hormonów anabolicznych w produkcji zwierzęcej. Początkowo zakaz dotyczył wyłącznie stosowania hormonów w produkcji kraj owej , a w 1989 l'. objął on również mięso importowane do UE. Dla Stanów Zjednoczonych ograniczenie to oznaczało poważne straty w eksporcie wołowiny, zwłaszcza gorszych gatunków. Większość mięsa eksportowanego z USA do UE pochodziła bowiem z produkcji zwierzęcej opartej na wykorzystywaniu hormonów. Wartość sprzedaży mięsa, którą objął zakaz, sięgała 100 mln USD w 19881'.' Stany Zjednoczone uznały akcję UE za przejaw stosowania nieuczciwych praktyk handlowych . Powoływały się przy tym na brak dowodów naukowych pozwalających stwierdzić, że hormony wzrostu stwarzają jakiekolwiek zagrożenie dla zdrowia konsumentów. Unia uzasadniala wprowadzenie zakazu obowiązkiem zapewnienia bezpieczeństwa obywateli w zakresie ochrony zdrowia, podkreślając jednocześnie, że zakaz dotyczył zarówno produktów krajowych, jak i importowanych, nie miał więc charakteru dyskryminacyjnego. 2 T. Joslin . Agricllltum/ Trade Issues ill TYlU/ sof/amie Trcu!e Re/aliolls, "World Economy" 1993, ,. 566. 3 K. Fcathcrstone, R.H. Ginsberg, op. cit" s, 190..

(5) Obszary 'parne w stosunkach handlowych .... I. Z powodu dużych strat w eksporcie, Stany Zjednoczone podjęły działania odwetowe. Polegały one na wprowadzeniu 200% cła na szeroki asortyment impOltu z UE o wartości ok. 100 mln USD. Cła nałożono m.in. na pewne gatunk.i mięsa, pomidory oraz napoje. W rezultacie modyfikacji wprowadzonej przez przedstawiciela handlowego USA (United States Trade Representative - USTR) , wartość towarów objętych odwetem obniżono ze 100 do 92,4 mln USD. Jednak wysiłki na rzecz rozwiązania konfliktu w ramach GATT nie przyniosły efektów. W odpowiedzi na akcję odwetową Stanów Zjednoczonych Unia opracowała listę produktów (o wartości 96 mln USD), które miały być objęte akcją kontrodwetową, jednak wstrzymała się z jej wprowadzeniem. W dniu 3 V 1989 r. w ramach grupy zadaniowej, powołanej w celu rozwiązywania technicznych problemów handlu mięsem, uzgodniono, że eksperci z UE dokonają inspekcji hodowli eksportowych w USA, w celu stwierdzenia, czy nie stosowano w niej hormonów. Grupa zadaniowa nie rozwiązała jednak kwestii eksportu z USA mięsa gorszego gatunku zawierającego hormony, które stanowiło dotychczas aż 70% całkowitego eksportu mięsa na rynek Unii. W grudniu 1989 r. Kongres USA uchwalił nowe przepisy prawne, na mocy których bazy militarne USA w Europie zostaty zobligowane do zakupu woło winy produkowanej w USA (wielkość rynku wołowiny dla wojska w UE szacowano na ok. 55 mln USD). Eksport wołowiny do UE został dofinansowany za pomocą subsydiów rządowych w celu pokrycia kosztów transportu oraz róż nic między ceną w Unii a ceną amerykańską. Strona Unii zakwestionowała legalność tych działań, stosowanych w ramach środków odwetowych,jednak przedstawiciele USA zaprzeczyli występowaniu związku nowych przepisów z konfliktem w sprawie wykorzystywania hormonów w produkcji zwierzęcej. Zakaz importu wołowiny wyprodukowanej przy użyciu hormonu wzrostu nadal obowiązuje (stan na 1998 1'.)4. W maju 1996 r. Stany Zjednoczone wszczęły formalną procedurę rozstrzygania sporów WTO, kwestionując legalność przepisów Unii w tym zakresie. Organ apelacyjny WTO podtrzymał orzeczenie w tej sprawie wydane przez panel rozstrzygający, w świetle którego akcja UE została uznana za niezgodną z porozumieniem WTO w zakresie środ ków sanitarnych i fitosanitarnych. Rozstrzygnięcie to zobowiązuje Unię do zapewnienia zgodności ze zobowiązaniami, które zaciągnęła w ramach WTO, a zatem do zniesienia zakazu importu. W uzasadnieniu powolano się na brak dowodów, które wskazywałyby, że istnieje ryzyko zdrowotne związane ze spożywaniem wołowiny wyprodukowanej przy użyciu hormonu wzrostu. Uznano natomiast istnienie podstaw naukowych stwierdzenia, że konsumpcja takiego mięsa jest bezpieczna dla zdrowia. Jeśli Unia zastosuje się do orzeczenia przyjętego podczas panelu WTO, można w najbliższej przyszłości oczekiwać zakOlIczenia konfliktu. Trzeba jednak liczyć się z coraz częstszym występowaniem podobnych konfliktów na tle standardów żywienia. Wynika to ze sprzeczności między rzeczywistą lub 4 The. USTR Report on Foreign Traue Barricrs, Washington 1998, s. 104..

(6) I. Agnieszka Hajdukiewicz. wymuszoną na skutek presji lobby konsumenckiego i środowiskowego potrzebą ochrony zdrowia i bezpieczeństwa a dążeniem do większej liberalizacji i deregulacji handlu. Powyższy konflikt ujawnił ponadto, że zaostrzone przepisy dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa są często postrzegane przez partnerów handlowych jako forma protekcjonizmu handlowego. Przez caly czas trwania konfliktu Stany Zjednoczone oskarżaly Unię Europejską o ukryty protekcjonizm, mający chronić interesy europejskich hodowców bydla. Jednocześnie utrzymywały, że nie ma żadnych dowodów naukowych na to, iż amerykaIlskie warunki produkcji (stosowanie hormonów, warunki sanitarne) mają negatywny wpływ na zdrowie konsumentów. Ostatnio pojawił się nowy problem tego rodzaju. Dotyczy on wykorzystania hormonu BST (bovi/le soma/o/ropi/le) jako stymulanty wzrostu u bydla', BST jest naturalnym hormonem występującym u bydla, a badania naukowe wykazały, że podawanie dodatkowej dawki BST zwiększa mleczność bydła o 15-25%. Mimo to środek ten nie zostal zaakceptowany w UE. Głównym argumentem jest tutaj, podobnie jak poprzednio, argument zdrowotny, co nie wyklucza istnienia przesłanek ekonomicznych zakazu jego stosowania. Produkcja na obecnym poziomie zaspokaja zapotrzebowanie na mleko w UE, a dalszy jej wzrost zwięk szałby koszty budżetowe wsparcia polityki rolnej, a więc kryterium ekonomiczne również nie skłania do stosowania nowej technologii. Nawet w Stanach Zjednoczonych, które są głównym zwolennikiem stosowania BST, istnialy opory przeciwko wprowadzaniu nowej technologii w stanach Minnesota i Wisconsin. Obawiano się tam jednak nie tyle zwiększenia obciążeń dla budżetu, ile powstania sytuacji, w której z nowej technologii skorzystają przede wszystkim więksi hodowcy, doprowadzając do strat małych i średnich gospodarstw. Jak widać, stosowanie tych preparatów wywołuje wiele wątpliwości. Interesującym problemem do rozstrzygnięcia w przyszlości może być kwestia wykorzystania środka PST (porci!!e soma/otropine), który jest odpowiednikiem EST stosowanym w hodowli trzody chlewnej". W tym wypadku można bowiem oczekiwać mniejszego oporu lobby konsumentów w związku z tym, że efektem stosowania PST, oprócz zwiększenia wagi trzody chlewnej, jcst obniżenie zawartości tłuszczu w mięsie, co zwiększa jego walory zdrowotne. Produkcja PST nie została jeszcze rozwinięta na skalę komercyjną i nie wiadomo,jaką opinię zyska u konsumentów w Unii Europejskiej. Podłożem kolejnego konfliktu w stosunkach USA - UE, tzw. wojny bananowej, są preferencje w dostępie do jednolitego rynku, które Unia Europejska przyznala kilku slabo rozwiniętym krajom - producentom bananów z rejonu Karaibów. Wywoluje to sprzeciwy krajów Ameryki Łaciliskiej, tj. Kolumbii, Gwatemali, Nikaragui i Wenezueli oraz Stanów Zjednoczonych, które oskarżają UE o dyskryminacyjne traktowanie, sprzeczne z regułami WTO'. Na. 'T. loslin , op. cil ., s. 567. 61biclem, s. 568. , Bal/ona War Escalates as Washington lssues Slll1ctiollS List, "Europe Wcckly" 1998, nr 58..

(7) Obszary 'porne w stosunkach hand/owych .... I. dwóch kolejno zwoływanych na ich wniosek panelach GATT (1993, 1994) stwierdzono, że przepisy UE dotyczące importu bananów naruszają zasady GATT. Jednak UE nie zastosowała się do rekomendacji GATT, a wręcz zwięk szyła zakres preferencji. Według USA w nowym systemie importu bananów, wprowadzonym przez Unię w 1993 l'. W ramach tworzenia jednolitego rynku w miejsce indywidualnych przepisów krajów członkowskich UE, znalazły się elementy dyskryminacji, które naraziły na poważne straty również przedsiębiorstwa USA. Paradoksalnie nie chodzi tutaj o producentów owoców, ponieważ w Stanach Zjednoczonych nie uprawia się (z wyjątkiem Hawajów) i nie eksportuje bananów. Jednak 3/4 udziałów w uznawanym za największy na świecie rynku bananów Unii Europejskiej (o wartości 4,5 mld ecu rocznie) znajduje się w posiadaniu wielkich międzynarodowych koncernów amerykal\skich, tj. Chiquita and Dole, które kontrolują uprawy bananów w Ameryce ŁaciI\skiej. Istnieją podejrzenia, że zaangażowanie się Stanów Zjednoczonych w konflikt było spowodowane presją polityczną wywieraną przez te przedsiębiorstwa, dysponujące dużymi wpływami w Partii Demokratycznej, na Kongres i administrację USA. Po odrzuceniu przez UE żądania zreformowania systemu importu w sposób zgodny z regułami WTO, w lutym 1996 1'. pięć krajów złożyło skargę przeciwko UE na forum WTO. Oskarżającymi były: Ekwador, Gwatemala, Honduras, Meksyk i USA. W raporcie panelu powołanego do przeglądu systemu importowego bananów UE, wydanym w dniu 22 V 1996 r., stwierdzono naruszenie podstawowych zasad WTO. Unia Europejska zobowiązała się zastosować do rekomendacji i opinii raportu WTO, poprzez modyfikację systemu importu bananów "w rozsądnym okresie", który arbitralnie został określony na 25 VIII 1997 r. -1 I 1999 r. W dniu 14 I 1998 r. Komisja Europejska przyjęła propozycję zmiany reżimu importu bananów. Jednak Stany Zjednoczone uznały, że nowe rozwiązanie w dalszym ciągu zawiera kilka elementów niezgodnych z zasadami uczciwego i niedyskryminacyjnego handlu. W listopadzie 1998 r. USA ogłosiły, że planują wprowadzenie 100% ceł odwetowych na wiele produktów pochodzf)cych z UE w wypadku, jeśli Unia nie zmieni swojej polityki importu bananów, która, zdaniem USA, "ma na celu ochronę producentów w dawnych karaibskich koloniach Wielkiej Brytanii i Francji", Lista towarów objętych stawką odwetową obejmuje m.in, wino, zabawki, odkurzacze, ciasta, ser, świeczki, płyny po goleniu, pióra, swetry, kartki okolicznościowe, maszyny do szycia, obrusy, walizki. Lista ta wydaje się wymierzona głównie przeciwko produktom z Francji, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Portugalii, ponieważ kraje te są głównymi zwolennikami istnieją cego w UE systemu importu bananów. Strona Unii Europejskiej twierdzi, że zgodnie z ostatnim orzeczeniem WTO dokonała zmian w systemie importu bananów i w związku z tym Stany Zjednoczone, podobnie jak żadne inne pm\stwo, nie mają prawa unilateralnie orzekać o niezgodności z reguł~mi WTO, Zgodnie z zasadami multilateralnymi.

(8) USA powinny ponownie oskarżyć UE, jeśli uważają, że mają ku temu podstawy, a ostateczna decyzja powinna zapaść w WTO. Prezydent Komisji Jacques Santer ostrzegł, że w wypadku wprowadzenia przez USA sankcji, Unia podejmie kroki przewidziane w ramach procedury rozstrzygania sporów WTO. Przedstawione powyżej dwa przypadki sporów w rolnictwie są przejawem szerszej walki konkurencyjnej w tym sektorze, której celem jest zdobycie więk szych udziałów rynkowych. Zaostrzenie tej walki nastąpiło w drugiej połowie lat 80. wraz z pewnym pogorszeniem wyników w eksporcie USA - tradycyjnie największego eksportera produktów rolnych. Wówczas Stany Zjednoczone nasiliły krytykę wspólnej polityki rolnej CAP, oskarżając ją o zakłócenia w handlu rolnym, ze względu na jej wysoki poziom protekcjonizmu. Ostatecznie doprowadziło to do reformy CAP w 1992 L, jednak nie wyeliminowalo wszystkich problemów spornych, czego dowodem są omówione konflikty. Specyfika konfliktu w obszarze produkcji filmowej i telewizyjnej polega z kolei na tym, że reprezentowane w tym sporze interesy stron wykraczaly poza tradycyjnie pojmowane względy polityki handlowej. Argumentami na rzecz protekcjonizmu handlowego staly się w nim takie kwestie, jak ochrona wartości kulturowych i tożsamości narodowej. Konflikt ten powstał wokól dominującej pozycji konkurencyjnej USA, zarówno w produkcji filmów kinowych, jak i programów telewizyjnych, która spowodowala ekspansję wyrobów amelykańskiego przemysłu filmowo-telewizyjnego na rynek europejski. Kraje europejskie podjęły wiele środków ochrony przed importem produkcji filmowych z USA, co motywowały koniecznością piełęgnowania europejskich wartości kulturowych. Z kolei Stany Zjednoczone uznawały te akcje za przejaw protekcjonizmu handlowego i domagały się ich usunięcia na forum Rundy Urugwajskiej GATT. Aby wyjaśnić pod loże konfliktu, trzeba przytoczyć kilka informacji na temat sytuacji konkurencyjnej w przemyśle audiowizualnym. Dane liczbowe wskazują na zdecydowaną dominację USA'. Połowa światowego importu programów telewizyjnych pochodzi z USA, a ok. 80% dochodów z projekcji kinowych przypada na produkcje amerykm\skie. Podczas gdy w stosunku do filmów europejskich zanotowano w Europie poważny spadek oglądalności (z 474 mln widzów w 1980 L do 120 mln widzów w 1990 L), to poziom oglądalności filmów amerykańskich w tym okresie pozostal prawie nie zmieniony, z widownią liczącą ok. 420 mln widzów w 1990 L Dzięki temu amerykańscy producenci filmowi zdecydowanie zwiększyli swój udział w rynku UE. Filmy amerykai\skie posiadają udzialy rzędu 70-80% w rynkach krajów UE (z wyjątkiem Francji i Szwecji), podczas gdy filmy krajowe zdobywają na ogól mniej niż 15% rynku. U schyłku lat 60. europejskie filmy kinowe stanowiły 7-8% rynku amerykańskiego. Obecnie ich udział wynosi zaledwie 3% (w tym ok. 2% dzięki produkcji brytyjskiej). Ważnym powodem tak wysokiego udziału w rynku filmów amerykar\skich jest to, że wiele z nich przyciąga największą widownię. W 1992 L z dziesięciu najs J. Kmse, The EC· US Tracie COl/fiicr ovcr Film n/ld Televisioll SoftlVare, "lntcrcconomics" NovembcrlDcccmbcr 1994, s. 284.. I.

(9) Obszary sporne w sfosunkach hal/d/olVych .. .. I. bardziej popularnych filmów w Niemczech i we Włos zec h dziewięć było amerykm\skich, we Francji - pięć, a w USA - dziesięć. Rośnie też dochodowość amerykańskich filmów kinowych w Europie. W okresie 1987-1994 dochody producentów filmów amerykańskich wzrastały o 3-4% rocznie . Tymczasem dochody pochodzące z produkcji europejskich filmów kinowych w latach 1988-1991 spadaly średnio o 10% rocznie . Do sukcesu konkurencyjnego produkcji amelykm\skich przyczyniŁo się wiele czynników. Wśród nich wymienia się tradycyjne nastawienie na sukces mierzony liczbą widzów, wskutek czego filmy amerykm\skie mają charakter komercyjny, nadają się do ogólnoświatowej dystrybucji i są przeznaczone dla możli wie szerokiej publiczności. To odróżnia je od produkcji europejskich, które prezentują tradycyjnie inne podejście do filmu, traktowanego jako artystyczny wyraz talentu twórczego autora, a nie tylko produkt przeznaczony na sprzedaż. Ważnym elementem przewagi konkurencyjnej produkcji hollywoodzkich jest dostępność w USA kapitału wysokiego ryzyka na fi nansowanie produkcji filmowej oraz koncentracja produkcji filmowej w Los Angeles. Największe studia amerykańskie wprowadziły pionowo zintegrowany system działalności, pozwalający zredukować ryzyko zwią zane z wiełkimi filmowymi inwestycjami poprzez kontrolę ich dystrybucji i rozpowszechniania. Czynnikiem sprzyjającym w branży, w której napotyka s ię s ilną barierę kulturową i językową na rynkach zagranicznych, jest również duży rynek wewnętrzny USA i powszechna znajomość języka angielskiego. Posiadanie tego typu przewagi umożliwiło osiągnięcie dużej efektywności produkcji i marketingu oraz pozwolilo na realizację strategii niskich cen na rynkach zagranicznych, która utrudnia producentom emopejskim konkll\'owanie z tanim amerykańskim importem. Konieczność ochrony emopejskiego przemysłu audiowizualnego uzasadniana jest przez UE głównie za pomoc'l argumentów kulturowych . Główna linia obrony koncentruje się na potrzebie dążenia do zachowania tożsamości kulturalnej i dziedzictwa krajów Unii. Nie brak również opinii, że należy ograniczać import o charakterze rozrywkowym ze względu na to, że znaczna jego część lo produkty pośledniego gatunku. Chodzi oczywiście również o ochronę dochodów krajowych producentów, aktorów i innych osób zaangażowanych w proces tworzenia kulImy, co ma znaczenie ekonomiczne, ale również przyczynia się do rozwoju kułtury europejskiej. Metodą obrony przed importem jest ustanawianie środków połityki handło wej, wśród których główną rolę odgrywają kwoty telewizyjne i subsydia. Najwięcej kontrowersji wywołuje stosowanie kwot telewi zyj nych wprowadzonych na mocy Dyrektywy Rady Europy z 3 X 1989 1'., W ramach realizacji programu "Telewizja bez granic". Określają one minimalną proporcję czasu antenowego, która musi być przeznaczana na przedstawianie programów produkcji krajowej. W świetle nowej dyrektywy, która była najbardziej popierana przez Francję, stacje tełewizyjne w krajach czlonkowskich miały obowi'lzek za rezerwo-.

(10) I. Agnieszka HajdukielVicz. wać ponad połowę czasu antenowego na przedstawianie programów produkcji europejskiej. Ponieważ czas przeznaczony na prezentację wiadomości, sport, gry, reportaże, usługi reklamowe i teletekstowe został wyłączony z ogólnego czasu transmisji, kwota ta odnosiła się przede wszystkim do filmów i seriali. Do końca 1993 r. wszystkie kraje członkowskie UE wydały przepisy wprowadzające w życie postanowienia dyrektywy nadawczej. Wywołało to protesty ze strony amerykańskiego przemysłu filmowo-telewizyjnego, dla którego Europa stanowi najważniejszy rynek eksportowy. Do konfrontacji interesów stron doszło również podczas negocjacji Rundy Urugwajskiej. Stany Zjednoczone dążyły do objęcia regułami "Ogólnego porozumienia w sprawie handlu usługami GATS" również usług audiowizualnych. To spowodowałoby, że kwota programowa obowiązująca w UE stałaby się w świetle przepisów GATT nielegalna i musiałaby być zniesiona. Unia Europejska stała na stanowisku, że usługi związane z kulturą, a do takich zaliczyła usługi audiowizualne, powinny być specjalnie traktowane, m.in. poprzez ich wyłączenie spod postanowień GATS. Aby osłabić opór Stanów Zjednoczonych, UE zobowiązała się do niepodnoszenia kwoty programowej ponad obowiązujący poziom. Ostatecznie sektor audiowizualny został formalnie włączony do porozumienia GATS,jednak "Akt końcowy" zawiera dodatkowe uregulowania dotyczące usług audiowizualnych, dzięki czemu zyskują one wyjątkowy status. Stanowi on m.in. w odniesieniu do usług audiowizualnych, że': - klauzula największego uprzywilejowania nie będzie miała do nich zastosowania, - zobowiązania w zakresie dostępu do rynku oraz traktowania narodowego nie będą miały skutku, - strony zachowują prawo do dalszego regulowania i subsydiowania produkcji audiowizualnej, a zobowiązują się jedynie do jawności i prowadzenia konsultacji w sytuacji poniesienia szkody przez członka GATS. Pozwala to Unii Europejskiej na kontynuację polityki wspierania europejskiego przemysłu produkcji filmowej i telewizyjnej. Nowa polityka przemysłowa w tym sektorze, wprowadzana od 1995 r., przewiduje m.in. zwiększenie restrykcyjności kwot telewizyjnych oraz zaostrzenie kontroli przestrzegania kwot. Specjalne fundusze przeznaczono w niej na rozwój paneuropejskiej sieci dystrybucji oraz na prowadzenie marketingn o zasięgu paneuropejskim. Działania te nie sprzyjają zakończeniu konfliktu między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europejską. Część tych działań,jak np. rozwijanie europejskiej sieci dystrybucyjnej, jest w pełni uzasadniona i nie budzi większych kontrowersji. G1ównym problemem pozostaje nadal stosowanie kwot programowych i rozbieżności w ocenie ich roli dla ochrony europejskich wartości kulturowych. Przeciwnicy kwot twierdzą, że produkcja europejska nie gwarantuje lepszej wartości kulturalnej programów. Ponadto argumentują, że kwoty oddziałują na 9. J. Kruse, op. cit., s, 291..

(11) Obszary sporne w stosunkach hand/owych .... I. podaż programów, ale nie na ich rzeczywistą konsumpcję, która w dalszym ciągu zależy od wyboru konsumenta. Uważają oni ponadto , że ochrona zapewniana przemysiowi europejskiemu za pomocą kwot i subsydiów ma wręcz negatywny skutek dla konkurencyjności tego przemysłu, ponieważ osłabia dążenie producentów do zwiększania efektywności działania oraz, ze względu na rozproszenie instytucji wspierających, utrudnia koncentrację produkcji i tworzenie. odpowiedniej infrastruktury dla rozwoju przemysiu audiowizualnego. Zwolennicy kwot uważają natomiast, że jest to wprawdzie niedoskonaly, ale jednak pożądany sposób selekcji programów i wpływania na gusty konsumentów. Ich zdaniem kwoty powinny dotyczyć najlepszego programu antenowego, co uniemożliwiloby emitowanie produkcji europejskich w porach niskiej oglą dalnośc i, a przez to zwiększy loby skuteczność tego instrumentu . Argumentują oni ponadto, że kwoty zwiększają popyt na krajową produk cję , przyczyniaj ąc się do zwiększenia dochodów producentów, aktorów i twórców kultury w Europie. Zwolennikiem przydzielania kwot jest zwlaszcza Francja, która sama ustalila ich wysokość na poziomie wyższym niż wymagane w dyrektywie. We Francji 60% czasu antenowego jest przeznaczone na produkcje europejskie i 40% na produkcje francuskie. Co więcej, kwoty te odnoszą s ię zarówno do emisji całodobowej, jak i do najlepszego czasu antenowego. Zwlaszcza to ostatnie rozwiązanie stwarza poważne ograniczenie dla produkcji ame rykańskiej. Francja w ten sposób zamierza przeciw staw ić się "amerykm\skiej kulturowej inwazji". Wyraził to przewodniczący francuskiej Najwyższej Rady Telewizji , Herve Bourges, w wystąpieniu na forum grupy roboczej wysokiego szczebla na temat mediów europejskich: "przemy si audiowizualny nie jest jedynie przemyslem: jest on również nośnikiem idei, przedstawia pewną wizję świata i jest przede wszystkim środ kiem przekazu utworów i koncepcji wlaściwych danemu społeczeństwu"'"' Dlatego też opowiada się on za szczególną ochroną i wsparciem tego sektora. Sprzeczności tych stanowisk pozostają podlożem nie rozwiązanego konfliktu między Stanami Zjednoczonymi a Unią Europejską. Należy nawet liczyć się z jego zaostrzeniem, ze względu na bardziej zdecydowane stanowisko Niemiec, po objęciu urzędu kanclerza przez Gerharda Schroedera,jak i innych państw UE w kwestii obrony tożsamości kulturowej . Wyrażone to zostalo w czasie spotkania, które odbylo się w dniach 23-25 X 1998 l'. w Beaune (we Francji), z udziałem producentów filmowych i polityków europejskich. Stwierdzono tam m.in., że "konieczne jest połączenie krajowych systemów subsydiowania w celu stworzenia europejskiego systemu wsparcia produkcji kinowej"". Ostatnim przyk ładem konfliktów w stosunkach handlowych międ zy USA i Unią Europej ską może być wieloletni spór w przemyśle lotniczym, który odzwierciedla sprzeczne interesy stron w obszarze nowoczesnej technologii.. 10. M. Hcyduk , Seklor mulimvimalJl)' HI El/ropie, "Wspólnoly Europejskie" 1998, nr 5 (81),. '.40. II. M. Bortin,Europe is Taking Aim at Hollywood, "Thc Plain Dealer" 1998 Novcmbcr4, s. 4..

(12) I. Agnieszka Hajdllkiewicz. Sukces europejskiego konsorcjum Airbus, które w ciągu 20 lat z niewielkiego przedsiębiorstwa stało się drugim po firmie Boeing producentem samolotów handlowych na świecie, został osiągnięty w wyniku du żej bezpośredni ej pomocy rządowej, która do 1990 r. przekroczyła 13,5 mld USDI2. Airbus to konsorcjum publiczno-prywatne, którego współwłaścicielami są Aerospatiale z Francji, Deutsche Airbus z Niemiec, British Aerospace z Wielkiej Brytanii oraz Construcciones Aeron auticas z Hiszpanii. Subsydiowanie Airbusa by lo realizacją tej linii polityki europejskiej, która wskazywala na konieczność większego zaangażowania krajów Unii i podjęcia wspólnego wysiłku w celu rozwijania produkcji w sektorach zaawansowanych technologii. Najważniej szym celem tej polityki, w odniesieniu do europejskiego przemysłu lotniczego , było zwiększenie udzialu rynkowego, przełamani e monopolu producentów amerykaI\skich i zmniejszenie luki technologicznej dzielącej producentów europejskich od amerykańskich. Nie liczono w tych d ziałaniach na osiągnięcie sukcesu finansowego, ponieważ sektor lotniczy nie jest sektorem zyskownym i w długim okresie tylko firmie Boeing udaje się uniknąć strat na operacjach handlowych na tym rynku . Stany Zjednoczone uznały pomoc rządową dla Airbusa za naruszenie Kodeksu lotnictwa cywilnego GATT, którego artykuły nr 4 i 6 zabraniają stosowania subsydiów i innych nieuczciwych praktyk powodujących zakłócenia w handlu (z wyjątkiem sytuacji, kiedy istnieje uzasadniona możliwo ść zwrotu kosztów z osiągniętego zysku, co jednak nie ma miejsca w wypadku Airbusa). Doprowadzilo to do długotrwałego s poru między Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi wokół kwestii legalności subsydiów w prze myśłe lotniczym. Na zaostrzenie stanowiska USA w tym konflikcie wplywa duże znaczenie tego sektora dła gospodarki USA. Ocenia się, że produkcja w przemyśle lotniczym wywiera wplyw na ok. 80% gospodarki Stanów Zjednoczonych". Około 340 sektorów - z 429 sektorów gospodarki USA - produkuje towary i usługi bezpośrednio związane z produkcją lotniczą. Sytuacja w tym sektorze wpływa istotnie na wyniki w zakresie produkcji i zatrudnienia w skali calej gospodarki. Tymczasem na światowym rynku przemysłu lotniczego zaszły poważne zmiany. W 1990 r. ponad 55% samolotów handlowych było produkowanych przez firmę Boeing. Drugą pozycję na rynku zajmowała firma Douglas, której udział w rynku wynosił ok. 25%. Airbus posiadał udział w rynku w wysoko śc i 6% i trzecią pozycję rynkową, którą firma osiągnęła w niespelna 20 lat. Jednocześnie Airbus pl asował się na drugim miejscu za Boeingiem, wyprzedzając firmę Douglas pod względem liczby nowych zamówiet\. Największa ekspansja firmy Airbus nastąpila w drugiej połowie lat 80. Firma zwięks zy ła wtedy swoją obecność na rynku, wprowadzając wiele now ych produktów i form działań marketingowych. 12 G. Harrison, Eu/'Ope ml(1 th e US: COlllpelitioll &. Coopera/ioll illfhe 1990s, Armonk, New York 1994,s. 216. 13 Ibidem, s. 216..

(13) Obszary sporne. IV. slosI/nkach hand/owych .. .. I. Specyficzną cechą rynku lotniczego, na którą powoływała się strona USA w konflikcie z UE, jest istnienie nadprodukcji. Amerykanie twierdzili, że już w momencie rozpoczęcia produkcji przez Airbusa, w polowie lat 70., potrzeby linii lotniczych byly zaspokojone, a nawet istniała niewielka przewaga podaży nad popytem. Nowa konkurencja oznaczała większe rozdrobnienie w tym sektorze i poważnie ograniczała możliwości osiągnięcia dużych zysków przez któregokolwiek z uczestników rynku. Szeroki dostęp do subsydiów rządowych i ograniczenie ryzyka finansowego sprawily jednak, że Airbus nie musiał kierować się w decyzjach produkcyjnych wyłącznie czynnikami rynkowymi i oceniać je na podstawie rachunku ekonomicznego. O wejściu na rynek i wprowadzaniu przez firmę nowych produktów decydowaly przede wszystkim względy strategiczne. Pomoc rządowa obejmowala różne kategorie subsydiów, m.in. pomoc we wprowadzaniu nowych produktów, specjalne kredyty operacyjne, fundusze na badania i rozwój oraz subsydia produkcyjne. Stany Zjednoczone nie akceptowały tak szerokiej skali subsydiowania, choć same stosowały specyficzne subsydia celowe, m.in. nu prace badawczo-rozwojowe związane z wojskowością. Ich stosowanie uzasadniano faktem, że producenci amerykmiscy, w przeciwieństw ie do europej skich, musieli ponosić cał kowite ryzyko rynkowe związane z rozwojem i produkcją nowych samolotów, co zmniejszalo ich marże zysków i ograniczało możliwości inwestowania w nowe technologie. Pomoc państwa była więc niezbędna do utrzymania przez nich pozycji konkurencyjnej w dlugim okresie. Początkowo podjęto próbę bilateralnego rozwiqzallia konfliktu, jednak gdy dwustronne negocjacje nie przyniosły zadowalających rezultatów, spór przeniósł się na fortun GATT. Bezpośrednim powodem wystąpienia USA o konsultacje w ramach komitetu ds. subsydiów GATT był niemiecki program rzą dowy zwillzany z nabyciem MBB (Messerschmitt-Boelkow-Blohm) przez Daimler Benz AG. Poprzez tę transakcję rząd niemiecki chcial uwolnić się od strat ponoszonych przez Deutsche Airbus, który stanowil filię MBB. Nabycie to było uwarunkowane zobowiązaniem się rządu ni emieckiego do pokrycia strat kursowych, wynikających ze zmiany kursu dolara. Zdaniem strony amerykańskiej gwarancje kursowe są zabronione w świetle Kodeksu subsydiów GATT, działanie rządu niemieckiego miało więc charakter nieuczciwej praktyki handlowej, zaklócającej międ zynarodową sytuację platniczą. Strona Unii kontrargumentowała, że Kodeks subsydiów zabrania jedynie stosowania subsydiów eksportowych, dopuszczając inne formy subsyd iów, które słuŻ'l realizacji celów spo łecznych i ekonomicznych. Bilateralne negocjacje prowadzone w ramach GATT doprowadziły do pewnego postępu w określeniu przez strony maksymalnego dopuszczalnego poziomu subsydiów. Stany Zjednoczone zrezygnowały z domagania się calkowitego zniesienia subsydiowania na rzecz wyznaczenia dopuszczalnej granicy subsydiowania w wysokości 25%. Unia z kolei skłonna byla obniżyć maksymalny pułap subsydiów z 75 % do 40-45%. To jednak nie IIsatysfakcjonowalo.

(14) I. Agllieszka Hajdllkiewicz. Stanów Zjednoczonych, które wystąpiły do GATT o rozstrzygnięcie skargi, dotyczącej udzielenia przez rząd niemiecki gwarancji kursowych dla Airbusa. W raporcie z panelu GATT w styczniu 1992 L przyznano rację Amerykanom. Decyzja ta nie oznaczała jednak rezygnacji z gwarancji kursowych przez stronę niemiecką, ponieważ jak większość sporów panelowych, również ten zostal zablokowany przez stronę przegrywającą, a jego decyzje nie zostaly wprowadzone w życie. W maju 1991 L Stany Zjednoczone wystąpiły z żądaniem konsultacji w drugiej kwestii spornej, tj. subsydiów rządowych w przemyśle lotniczym. W związku z propozycją Unii złożoną w październiku 1991 L, dotyczącą wyznaczenia limitu na subsydia rozwojowe na poziomie 30-39%, USA wstrzymały się z wystąpieniem o wprowadzenie procedury panelowej GATT w celu rozstrzygnięcia sporu. W dniu 1 IV 1992 L Stany Zjednoczone i Unia Europejska osiągnęły bilateralne porozumienie w zakresie przemysIu lotniczego. Porozumienie ogranicza możliwość stosowania subsydiów rozwojowych i pośrednich oraz gwarantuje większą przejrzystość informacji finansowych. Nie zakOl!czyło ono jednak sporu o Airbusa. Konsultacje przeprowadzone w lipcu 1997 r. oraz w styczniu 1998 L, przewidziane w porozumieniu, ujawnily kontrowersje wokól planów wsparcia finansowego nowego samolotu Airbusa - A340-500/600'·'. Porozumienie wymaga, aby UE przedstawiła informację dotyczącą analizy ekonomicznej tego przedsięwzięcia. Strona USA nie tylko wysuwa wątpliwości odnośnie do popytu na nowy samolot, ale obawia się również, że planowana restrukturyzacja Airbusa nie przyniesie ograniczenia subsydiowania rządo wego. SU'ona UE z kolei nadal oskarża USA o dofinansowanie przemysłu lotniczego w formie subsydiów pośrednich przez NASA i Departament Obrony. Przedstawiony wybór konfliktów handlowych w stosunkach Stanów Zjednoczonych z Unią Europejską wskazuje na ich różnorodne podłoże, w którym, obok ekonomicznych, występują motywy polityczne i kulturowe. Widoczna jest walka o dominującą pozycję konkurencyjną zarówno w sektorze rolnym, jak i w obszarze zaawansowanej technologii oraz w zakresie kultury. Zwiększa się również wplyw lobby konsumenckiego (tj. lobby ochrony zdrowia w sporze na tle stosowania hormonów) oraz grup interesów w Kongresie USA (konflikt "bananowy"). W rozwiązywaniu sytuacji konfliktowych pomaga nowy mechanizm rozstrzygania sporów WTO. Nowe porozumienie w kwestii rozstrzygania sporów, które zostało wprowadzone na podstawie postanowiel! Rundy Urugwajskiej GATT (tzw. Dispute Setllement Understanding) zapewnia szybszy przebieg i skuteczność procesów rozstrzygania sporów. Nowe przepisy przewidują m.in. automatyczne utworzenie panelu rozstrzygającego, jeśli bilateralne konsultacje nie przynoszą rezultatu; wytyczają ramy czasowe każdej fazy sporu; określają formy arbitrażu, procedurę apelacji, kompensaty lub odwetu oraz system kontroli wprowadzaniu rozstrzygnięć przyjętych w ramach tej procedury. Najważniejsza zmiana to zapewnienie większych 14. The USTR Report.." s. 104..

(15) Obszary '1Jome w stosunkach handlowych .... I. gwarancji przyjęcia opinii panelu, która może być zablokowana jedynie poprzez zgodę wszystkich stron. Paradoksalnie, niektórzy obserwatorzy są zdania, że równocześnie nowy mechanizm może być przyczyną zwiększenia liczby konfliktów z udziałem obu stron. Usprawnienie procedur rozstrzygania sporów w ramach WTO zwiększa bowiem wiarę stron w skuteczność systemu multilateralnego i sprzyja wnoszeniu większej liczby oskarżeń na forum WTO. W przyszłości należy liczyć się ze zwiększoną liczbą sporów w stosunkach USA - UE, co jest wyrazem naturalnej konkurencji i walki o dominację w systemie międzynru·odowym. Nie musi to oznaczać poważnego kryzysu w ich bilateralnych stosunkach (choć pewien regres jest możliwy, zwłaszcza biorąc pod uwagę współczesne tendencje do regionalizacji handlu), jeśli obaj partnerzy będą współdziałać na rzecz rozwiązywania problemów spornych i stosować się do orzecze!\ paneli powołanych w ramach procedur rozstrzygania sporów WTO. Literatura. Banana War Escalates as Washington Issues Sanctiolls List, "Europe Weekly" 1998, nr 58. Bortin M., Europe is Taking Aim at Hollywood, "The Plain Dealer" 1998, November 4. Featherstone K., Ginsberg R.H .. The United States and tlte Europeon Union in the 19908: Partners in Transitioll, Macmillan 1996. Harrison G., Europe and fhe US: Competition & Cooperatioll in the 1990s, Armonk. New York 1994. Heyduk M., Sektor audiowizualny fi' Europie, "Wspólnoty Europejskie" 1998, nr 5 (81 l. loslin T., Agricultural Trade Issues in Transatlantic Tracie Re/alions, "World Economy" 1993. Kruse JOl The EC·US Trade COllflict ave,. Film and Televisioll Software, "lntereconomics", November/December 1994. The USTR Report on Foreign Trade Barriers, Washington 1998. Areas of Dispute In Trade Relations BeIWeen the USA and the European Union The heightened struggle to win new markets has led to increasing tensions and trade conflicts hetwecn the USA and the European Union. A review af the most important eoofliets in these bilaterai relations show s that in most cases the disputes were initiated by (he USA, which more often than the European Union was the accusing party in GATT. The growth in lhe numher af clisputcs has becn accompanied by a decline in US hegemony and ao increase in economic interdependencies hetwecn the twa partners. The subject af most af the disputes was agriculturc. Their underlying callse was the EU's com mon tracie policy, which, thanks to exlensive state intcrventionism. gave tile Europcan Union a higher share in world agricnltural markets in the first half of the 1980s. Fears that (his policy would hurt its own agricultural producers macie the USA a much more active initiator af trade disputes in the area af agriculturc. New types af conflicts in I'elalions between the USA and European Uoioo include: conflicts aver trade in genetically l110dified prodllcts, conflicts over subsidies in the aviation and audio-visu al industries, anel the so-called banana waJ'..

(16)