Ochrona narodowych dóbr kultury przed wywozem w krajach Wspólnoty Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 739. 2007. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Joanna Bia∏ynicka-Birula Katedra Analizy Rynku i Badaƒ Marketingowych. Ochrona narodowych dóbr kultury przed wywozem w krajach Wspólnoty Europejskiej 1. Wprowadzenie Dobra kultury stanowià dziedzictwo kulturowe narodu i z tego wzgl´du podlegajà ustawowej ochronie ze strony paƒstwa. Z historycznego punktu widzenia warto przypomnieç, ˝e ju˝ w czasach staro˝ytnych zabytki by∏y otaczane ochronà. Rozwój prawnego normowania opieki nad zabytkami i dzie∏ami sztuki przypada na koniec XIX i poczàtek XX w., kiedy to wiele paƒstw wprowadzi∏o przepisy dotyczàce ochrony zabytków1. Wspó∏czeÊnie prawna ochrona dóbr kultury polega na podejmowaniu Êrodków majàcych na celu przeciwdzia∏anie takim niekorzystnym zjawiskom, jak: nielegalne wykopaliska, wywóz dóbr kultury poza granice paƒstwa, zabezpieczenie ich przed utratà i zniszczeniem w wyniku kl´sk ˝ywio∏owych (powodzi, po˝aru), dzia∏aƒ przest´pczych czy konfliktu zbrojnego. Jednym z istotnych aspektów ochrony zabytków, a wa˝nym z punktu widzenia niniejszego artyku∏u, sà dzia∏ania podejmowane w celu przeciwdzia∏ania nielegalnemu wywozowi zabytków za granic´. Kwestia ochrony dóbr kultury przed wywozem w ramach zintegrowanego rynku Wspólnoty Europejskiej stanowi szczególnie interesujàce pole badawcze. Mamy tu bowiem do czynienia z dwiema przeciwstawnymi tendencjami. Z jednej strony, istnienie jednolitego rynku europejskiego zapewnia swobodny prze1. Rys historyczny dotyczàcy ochrony dóbr kultury mo˝na znaleêç w pracy: J. Bia∏ynicka-Birula, Instrumenty oddzia∏ywania na przep∏yw dzie∏ sztuki w ramach zintegrowanego rynku Unii Europejskiej [w:] Modelowanie zachowaƒ podmiotów rynkowych w kontekÊcie wejÊcia Polski do Unii Europejskiej, Badania statutowe nr 47/KARiBM/2/04/s/157, AE w Krakowie, Kraków 2004..

(2) 22. Joanna Bia∏ynicka-Birula. p∏yw dóbr mi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi. Z drugiej zaÊ, ochrona dziedzictwa kulturowego narodów wchodzàcych w sk∏ad Wspólnoty wymaga stworzenia barier, uniemo˝liwiajàcych ich wywóz poza granice i zapewniajàcych pozostanie dóbr kultury na terenie poszczególnych paƒstw. Stworzenie jednolitego rynku, a tym samym zniesienie granic wewn´trznych i punktów kontroli celnej u∏atwia przep∏yw dzie∏ sztuki mi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi. Stàd te˝, majàc na wzgl´dzie ochron´ narodowych dóbr kultury, nadano dzie∏om sztuki specjalny status, wy∏àczajàcy je z ca∏kowitej swobody przep∏ywu. Kraje Unii Europejskiej majà mo˝liwoÊç wprowadzania ograniczeƒ importowych, eksportowych oraz tranzytowych w celu ochrony narodowych dóbr kultury2. W niniejszym artykule zostanie przedyskutowany problem przep∏ywu dzie∏ sztuki w Êwietle regulacji prawnych przyj´tych w zakresie ochrony dóbr kultury w Unii Europejskiej. W tym celu omówione zostanà dwie grupy regulacji: pierwsza grupa b´dzie obejmowaç przepisy wewn´trzne ustanowione w poszczególnych paƒstwach cz∏onkowskich, druga zaÊ – przepisy obowiàzujàce we Wspólnocie jako ca∏oÊci (prawo wspólnotowe). Uwaga zostanie skoncentrowana na tych przepisach z zakresu ochrony dóbr kultury, które odnoszà si´ do ograniczeƒ w zakresie wywozu dzie∏ sztuki poza granice. Oprócz przeglàdu aktów prawnych poÊwićonych ochronie dóbr kultury przed wywozem, w trakcie rozwa˝aƒ zostanie omówionych kilka kwestii, a mianowicie: zakres pojćia „narodowe dobro kultury” w poszczególnych paƒstwach cz∏onkowskich, zakres przedmiotów podlegajàcych ochronie przed wywozem poza granice oraz instrumenty stosowane w celu kontroli eksportu dóbr kultury.. 2. Regulacje paƒstw cz∏onkowskich Wspólnoty Europejskiej w zakresie ochrony dóbr kultury przed wywozem Zgodnie z zapisami zawartymi w traktacie rzymskim z 1957 r., powo∏ujàcym do ˝ycia Europejskà Wspólnot´ Gospodarczà, paƒstwa cz∏onkowskie mogà stosowaç w∏asne regulacje ograniczajàce wywóz dóbr kultury poza granice (art. 36). Ka˝de paƒstwo mo˝e okreÊliç zakres dóbr kultury podlegajàcych ochronie oraz podejmowaç stosowne dzia∏ania w celu ich ochrony. Podejmujàc dyskusj´ nad ochronà dziedzictwa kulturowego narodów, warto dokonaç przeglàdu definicji narodowych dóbr kultury przyj´tych w ustawodawstwach poszczególnych paƒstw Wspólnoty Europejskiej (tabela 1). Znaczenie pojćia, a tym samym zakres obiektów okreÊlanych tym mianem, nie jest bowiem identyczny. Kwalifikacja poszczególnych przedmiotów do grupy narodowych dóbr kultury dokonywana jest na podstawie ró˝nych kryteriów.. 2 Ograniczenia tego rodzaju mogà byç równie˝ wprowadzane, jeÊli wymagajà tego wzgl´dy moralnoÊci publicznej, porzàdku i bezpieczeƒstwa publicznego, ochrony zdrowia i ˝ycia ludzi, ochrony zwierzàt i roÊlin, ochrony w∏asnoÊci przemys∏owej lub handlowej..

(3) Ochrona narodowych dóbr kultury.... 23. Tabela 1. Definiowanie narodowego dobra kultury w paƒstwach cz∏onkowskich Wspólnoty Europejskiej Paƒstwo. Definiowanie narodowego dobra kultury 2. 1. Austria. Ruchome lub nieruchome wytwory dzia∏alnoÊci ludzkiej, które posiadajà znaczenie historyczne, artystyczne lub kulturowe i muszà byç chronione ze wzgl´du na interes publiczny. Dania. Obiekt kulturowy powsta∏y przed 1660 r. Obiekty starsze ni˝ 100 lat o wartoÊci powy˝ej 100 000 DKK. Fotografie o wartoÊci powy˝ej 30 000 DKK. Minister mo˝e podjàç decyzj´ o uznaniu danego obiektu za skarb narodowy. Finlandia. Obiekty kulturowe o wartoÊci naukowej, artystycznej i historycznej znajdujàce si´ w kolekcjach publicznych, zabytkach historycznych i koÊcio∏ach, których eksport jest zakazany (obiekty posiadajà szczególnà wartoÊç z punktu widzenia fiƒskiej historii narodowej i kultury). Francja. Istniejà dwie kategorie dóbr kultury: dobra majàce status skarbu narodowego i dobra kultury bez takiego statusu. Skarby narodowe to dobra stanowiàce cz´Êç kolekcji publicznej, dobra sklasyfikowane jako pomniki historii; dobra, które posiadajà szczególnà wartoÊç dla francuskiego dziedzictwa narodowego, b´dàce w∏asnoÊcià publicznà bàdê prywatnà. Dobra kultury nie posiadajàce statusu skarbu narodowego odznaczajà si´ szczególnym znaczeniem historycznym, artystycznym lub archeologicznym. Hiszpania. Obiekty nale˝àce do kolekcji publicznych, obiekty nale˝àce do kolekcji prywatnych, które zosta∏y uznane (lub podlegajà procesowi uznawania) za obiekty godne zainteresowania publicznego. Holandia. Obiekt uznany za niezastàpiony i niezb´dny: a) posiada wartoÊç symbolicznà, tzn. obiekt lub kolekcja stanowi pami´ç o osobach lub wydarzeniach wa˝nych w historii Holandii; b) stanowi istotny element w rozwoju ludzkoÊci, jest wa˝ny z naukowego punktu widzenia; c) obiekt wnosi istotny wk∏ad do badaƒ lub wiedzy na temat innych obiektów artystycznych i naukowych. Irlandia. Dokumenty starsze ni˝ 100 lat, ka˝dy obraz lub inny dokument uznany przez ministra za godny opieki ze wzgl´dów narodowych, historycznych, genealogicznych i literackich. Luksemburg. Nie sprecyzowano formalnej definicji. Niemcy. Dzie∏a sztuki lub inne dobra kultury, wraz z tymi nale˝àcymi do bibliotek i archiwów, których strata by∏aby istotna dla niemieckiego dziedzictwa kulturowego. Decyzje o uznaniu za narodowe dobro kultury sà podejmowane w landach. Portugalia. Bezcenne obiekty o du˝ej wartoÊci kulturowej i znaczeniu narodowym. Obiekty ruchome nale˝àce do osób prywatnych mogà byç uznane za posiadajàce znaczenie narodowe wy∏àcznie w przypadku, gdy ich zniszczenie lub wywóz stanowi∏yby niezastàpionà strat´ dla dziedzictwa kulturowego. Obiekty spe∏niajàce prawnie okreÊlone kryteria: geniusz twórcy, symboliczna lub religijna wartoÊç dobra, wartoÊç historyczna (zwyczaje lub wydarzenia), wartoÊç estetyczna, techniczna, naukowa. Portugalskie dobra kultury sà wytworzone przez twórców narodowoÊci portugalskiej, stworzone na terytorium tego paƒstwa lub pozostajàce w Portugalii przez 50 lat.

(4) Joanna Bia∏ynicka-Birula. 24. cd. tabeli 1 1. Szwecja. 2. Obiekt faktycznie lub prawdopodobnie wykonany na terytorium Szwecji lub w innym kraju przez twórc´ narodowoÊci szweckiej, wa˝ny dla narodowego dziedzictwa kulturowego. Wielka Brytania Obiekt wa˝ny dla narodowego dziedzictwa kulturowego W∏ochy. Uznanie za dobro kultury zale˝y nie tylko od sàdów estetycznych, ale równie˝ od ich znaczenia publicznego. Obiekty bezpoÊrednio lub poÊrednio zwiàzane ze sztukà, warte ochrony i konserwacji. Formalnie nie sprecyzowano pojćia narodowego dobra kultury. Mo˝na je okreÊliç jako dobro nale˝àce do paƒstwa lub znajdujàce si´ w r´kach prywatnych obj´te administracyjnà decyzjà o szczególnym znaczeniu i koniecznoÊci ochrony. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie materia∏ów internetowych.. Przeglàd definicji dóbr kultury w poszczególnych paƒstwach Wspólnoty Europejskiej pozwala na wskazanie kilku kryteriów, na podstawie których dany obiekt jest uznawany za dobro kultury narodowej. WÊród kryteriów tych nale˝y wyró˝niç (w nawiasach podano paƒstwa, w których stosowane jest dane kryterium): – kryterium znaczenia – narodowe dobra kultury majà istotne znaczenie historyczne, artystyczne, kulturowe, naukowe, symboliczne, literackie, genealogiczne (Austria, Finlandia, Holandia, Irlandia, Portugalia); – kryterium narodowe – narodowe dobra kultury muszà byç chronione ze wzgl´du na to˝samoÊç narodowà, majà istotne znaczenie narodowe, a ich utrata stanowi∏aby uszczerbek dla narodowego dziedzictwa kultury – stàd sà godne zainteresowania publicznego (Austria, Finlandia, Francja, Holandia, Irlandia, Niemcy, Portugalia, Szwecja, Wielka Brytania); – kryterium czasu powstania – narodowe dobra kultury to obiekty o okreÊlonym wieku (Dania, Irlandia); – kryterium wartoÊci – narodowe dobra kultury to obiekty o okreÊlonej wartoÊci (Dania); – kryterium miejsca powstania – narodowe dobra kultury to obiekty powsta∏e na terytorium danego paƒstwa (Szwecja, Portugalia); – kryterium narodowoÊci twórcy – narodowe dobra kultury to dobra wytworzone przez twórc´ okreÊlonej narodowoÊci (Szwecja, Portugalia); – kryterium indywidualizmu – narodowe dobro kultury jest niezastàpione i niezb´dne (Holandia); – kryterium w∏asnoÊci – dobra nale˝àce do kolekcji publicznych stanowià narodowe dobra kultury (Finlandia, Francja, Hiszpania); – kryterium uznania – obiekt staje si´ narodowym dobrem kultury na podstawie administracyjnej decyzji uprawnionego organu, podejmowanej w oparciu o ÊciÊle wyznaczone kryteria (Dania, Francja, Hiszpania, Irlandia, W∏ochy). Zgodnie z postawionym we wprowadzeniu celem artyku∏u, w dalszej cz´Êci zostanie przedstawiony zakres dóbr kultury podlegajàcych kontroli eksportu w krajach cz∏onkowskich Wspólnoty Europejskiej (tabela 2)..

(5) Ochrona narodowych dóbr kultury.... 25. Tabela 2. Zakres dóbr kultury podlegajàcych kontroli eksportu w krajach cz∏onkowskich Wspólnoty Europejskiej Paƒstwo 1. Zakres dóbr kultury podlegajàcych kontroli eksportu 2. Austria. Obiekty historyczne, artystyczne i kulturowe z wyjàtkiem tych, których zatrzymanie w kraju nie jest konieczne ze wzgl´du na interes publiczny, oraz z wyjàtkiem dzie∏ artystów ˝yjàcych i artystów, którzy zmarli do 20 lat wstecz. Dok∏adnie okreÊlono kategorie dóbr, przedzia∏y czasu i wartoÊci. Belgia. Obiekty sklasyfikowane. Obiekty ruchome nale˝àce do paƒstwa, wspólnot i instytucji publicznych, których zachowanie ze wzgl´dów artystycznych jest konieczne w interesie publicznym. Dania. Dobra kultury powsta∏e przed 1660 r. Dobra kultury starsze ni˝ 100 lat o wartoÊci przekraczajàcej okreÊlony poziom. Obiekty okreÊlone przez ministra ds. kultury. Finlandia. Obiekty archeologiczne znalezione na làdzie lub pod wodà; dzie∏a sztuki, produkty artystyczne przemys∏owe i rzemios∏a artystycznego starsze ni˝ 50 lat, przedmioty zwiàzane z historià naturalnà i wybitnymi osobami, wartoÊciowe manuskrypty i kolekcje o wartoÊci naukowej niezale˝nie od wieku; obiekty o wartoÊci kulturowej i historycznej starsze ni˝ 50 lat; ksià˝ki i mapy wydrukowane w Finlandii lub dla Finlandii przed 1800 r.. Francja. Obiekty sklasyfikowane. Ka˝dy obiekt mo˝e zostaç sklasyfikowany, jeÊli jego zachowanie jest konieczne ze wzgl´du na znaczenie historyczne, artystyczne, naukowe lub techniczne. Grecja. Antyki (ruchome lub nieruchome), zdefiniowane jako dzie∏a architektury, rzeêby, pisarstwa i inne, jak budynki, pomniki, wazy, akwedukty, drogi, mury, figury, malowid∏a, mozaiki, porcelana, broƒ i inne z okresu chrzeÊcijaƒstwa i wieków Êrednich. Wytwory o znaczeniu historycznym wyprodukowane po 1830 r.. Hiszpania. Obiekty ruchome i nieruchome o znaczeniu artystycznym, historycznym, paleontologicznym, etnicznym, naukowym, technicznym, w∏àczajàc dokumentacj´ i dziedzictwo bibliograficzne. Obiekty starsze ni˝ 100 lat. Obiekty znajdujàce si´ w wykazie (General Inventory of Movable Property). Holandia. Obiekty chronione, czyli rzeczy ruchome o kulturowej, historycznej lub naukowej wartoÊci, które samodzielnie lub jako cz´Êç kolekcji zas∏ugujà na zachowanie dla dziedzictwa narodowego i w tym celu zosta∏y umieszczone w wykazie. Irlandia. Pomniki narodowe, czyli obiekty, których zachowanie ma narodowe znaczenie ze wzgl´du na ich historycznà, architektonicznà, tradycyjnà, artystycznà lub archeologicznà wartoÊç. Obiekty archeologiczne. Dokumenty i obrazy starsze ni˝ 100 lat, dokumenty okreÊlone przez ministra. Luksemburg. Obiekty znajdujàce si´ w wykazie. Obiekty o znaczeniu kulturowym majàce wićej ni˝ 100 lat lub obiekty, których twórcy zmarli przynajmniej 50 lat wstecz.

(6) Joanna Bia∏ynicka-Birula. 26. cd. tabeli 2 1. 2. Niemcy. Dzie∏a sztuki i inne dobra kultury, w∏àczajàc zbiory biblioteczne, których utrata stanowi∏aby znaczàcà strat´ dla niemieckiego dziedzictwa kulturowego. Nie dotyczy to dóbr kultury b´dàcych w∏asnoÊcià publicznà oraz koÊcio∏ów, które sà zarejestrowane. Wykazy obiektów zarejestrowanych sà prowadzone w landach. Portugalia. Dobra nale˝àce do portugalskiego dziedzictwa kulturowego, sklasyfikowane (ze wzgl´du na znaczenie narodowe, publiczne lub miejskie) lub niesklasyfikowane. Dziedzictwo sk∏ada si´ z dóbr ruchomych i nieruchomych o szczególnym znaczeniu dla kontynuacji trwa∏oÊci i identyfikacji kultury portugalskiej. Szwecja. Obiekty kultury pochodzenia szwedzkiego i obcego. Szwedzkie dobra kultury to: obiekty powsta∏e przed 1600 r., bez wzgl´du na wartoÊç; obiekty starsze ni˝ 100 lat o okreÊlonej wartoÊci; obiekty starsze ni˝ 50 lat o okreÊlonej wartoÊci (przedmioty sà wymienione wed∏ug rodzaju). Obiekty pochodzenia obcego, które pojawi∏y si´ na terytorium Szwecji do 1840 r. o okreÊlonej wartoÊci. Wielka Brytania Obiekty spe∏niajàce kryteria Waverleya, tj. majà: a) szczególny zwiàzek z historià i ˝yciem narodu, b) szczególne znaczenie estetyczne, szczególne znaczenie dla nauki i edukacji. Ka˝de dobro powsta∏e ponad 50 lat temu z pewnymi wyjàtkami. Fotografie powsta∏e ponad 60 lat temu o okreÊlonej wartoÊci W∏ochy. Przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym, etnograficznym (w∏àczajàc numizmaty, manuskrypty, znaczki, mapy, partytury, fotografie) wykonane przez nie˝yjàcych ju˝ artystów lub ponad 50 lat wstecz; kolekcje o wyjàtkowym znaczeniu historycznym, archiwa, biblioteki, filmy, fotografie, reprodukcje dêwi´kowe starsze ni˝ 25 lat; Êrodki transportu starsze ni˝ 75 lat; urzàdzenia techniczne i przyrzàdy naukowe starsze ni˝ 50 lat; wyjàtek stanowià dzie∏a twórców ˝yjàcych i dzie∏a, które powsta∏y do 50 lat wstecz. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: P.J. O’Keefe, L.V. Prott, Handbook of National Regulations Concerning the Export of Cultural Property, UNESCO, 1998 oraz materia∏ów internetowych.. Zakres dóbr kultury podlegajàcych kontroli eksportu w paƒstwach Wspólnoty Europejskiej zosta∏ ustalony na podstawie kryteriów stosowanych w celu okreÊlenia narodowych dóbr kultury. Z regu∏y jednak uwzgl´dnia si´ kilka kryteriów jednoczeÊnie, precyzujàc i szczegó∏owo okreÊlajàc charakterystyki dóbr podlegajàcych ochronie przed wywozem. Przyk∏adowo, w Szwecji stosuje si´ kryterium miejsca powstania, kryterium czasu i wartoÊci; w Finlandii kryterium znaczenia, kryterium czasu i wartoÊci; w Hiszpanii kryterium znaczenia, kryterium czasu i uznania. W niektórych paƒstwach cz∏onkowskich kontroli wywozu podlegajà okreÊlone kategorie dóbr (Austria, Grecja), w innych – indywidualne obiekty (np. dobra sklasyfikowane we Francji i w Belgii, przedmioty znajdujàce si´ w wykazie w Hiszpanii i w Holandii). Cz´sto zakaz wywozu nie dotyczy dzie∏ artystów ˝yjàcych lub tych, którzy zmarli stosunkowo niedawno (20 lat wstecz w Austrii, 50 lat wstecz we W∏oszech)..

(7) Ochrona narodowych dóbr kultury.... 27. Drugim, obok zakresu dóbr kultury podlegajàcych ochronie, wa˝nym aspektem podj´tego zagadnienia sà instrumenty stosowane w celu kontroli wywozu dzie∏ sztuki poza granice. Warto zwróciç uwag´, ˝e instrumenty te mogà byç stosowane nie tylko na terytorium danego paƒstwa czy w momencie przekraczania jego granicy, ale tak˝e po nielegalnym wywiezieniu dobra kultury poza granice. W szczególnoÊci wÊród instrumentów dajàcych paƒstwu mo˝liwoÊç kontroli nad przep∏ywem dzie∏ sztuki nale˝y wymieniç: – identyfikacj´ i inwentaryzacj´ narodowych dóbr kultury, – prawo pierwokupu, – prawo celne wraz z przepisami wykonawczymi, – prawo podatkowe, – instytucj´ restytucji, – polityk´ nabywania, – zawieranie porozumieƒ bilateralnych i wielostronnych. Pierwszy z wymienionych instrumentów to identyfikacja i inwentaryzacja narodowych dóbr kultury. Identyfikacja dóbr kultury narodowej jest przeprowadzana na podstawie okreÊlonych kryteriów przez upowa˝nione instytucje. Fakt zaklasyfikowania danego przedmiotu lub kategorii przedmiotów jako dóbr kultury w∏àcza je w system ochrony prawnej. Wykazy dóbr kultury funkcjonujà we Francji, Belgii, Hiszpanii, Holandii, Luksemburgu, Portugalii. W Portugalii stosowane sà dwa typy zestawieƒ dóbr kultury: klasyfikacja i wykaz. Klasyfikacji, w drodze procedury administracyjnej, podlegajà bezcenne dobra o du˝ej wartoÊci kulturowej, w wykazie natomiast umieszczane sà w usystematyzowany sposób istniejàce dobra kultury w celu ich identyfikacji. Umieszczenie dobra w wykazie nie wprowadza ograniczeƒ w prawach w∏aÊcicieli prywatnych. Warto odnotowaç, ˝e w Polsce przeprowadzono jednà z najwczeÊniejszych prób inwentaryzacji zabytków, tzw. misj´ K. Stronczyƒskiego w 1844 r., obejmujàcà Królestwo Polskie. Obecnie wpisanie obiektu do rejestru zabytków pociàga za sobà szereg skutków prawnych, wymienionych w Ustawie z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami3. Instrumentem oddzia∏ujàcym na przep∏yw dzie∏ sztuki jest prawo pierwokupu. Zgodnie z nim paƒstwo ma pierwszeƒstwo zakupu przedmiotów wystawionych na sprzeda˝ publicznà za poÊrednictwem muzeów narodowych. Prawo pierwokupu funkcjonuje we Francji, w Belgii i Portugalii. We Francji prawo pierwokupu (fr. droit de préemption) obowiàzuje od 1921 r. i mimo d∏ugotrwa∏ych dyskusji zosta∏o utrzymane w najnowszej ustawie z 2001 r. (fr. Le decret no 2001–650 du 19 juillet 2001)4. Zgodnie z jej zapisami paƒstwo ma prawo pierwokupu w ciàgu szeÊciu miesićy w odniesieniu do przedmiotów, które proponuje si´ eksportowaç. Organizator sprzeda˝y ma obowiàzek poinformowaç 3. Dz.U. nr 162, poz. 1568. Decret no 2001–650 du 19 juillet 2001pris en applicantion des articles (…) du Code de Commerce et relatif aux ventes volontaires de meubles aux encheres [w:] F. Duret-Robert, Ventes d’oevres d’art, Edition Dalloz, Paris 2001, s. 259–272. 4.

(8) Joanna Bia∏ynicka-Birula. 28. Ministerstwo Kultury o zamiarze sprzeda˝y danego dzie∏a sztuki5. W Portugalii w przypadku sprzeda˝y sklasyfikowanego dobra kultury istnieje prawo pierwokupu przys∏ugujàce zainteresowanym podmiotom wed∏ug nast´pujàcej kolejnoÊci: wspó∏w∏aÊciciele, paƒstwo, w∏adze regionu, w∏adze miejskie. Ponadto wystàpienie o pozwolenie na wywóz dobra kultury poza granice daje paƒstwu prawo do jego zakupu. W Danii formalnie nie istnieje instytucja prawa pierwokupu, ale odmowa pozwolenia na wywóz dzie∏a sztuki za granic´ daje paƒstwu mo˝liwoÊç jego zakupu po cenie rynkowej (jednak bez prawa pierwszeƒstwa). W Luksemburgu i Wielkiej Brytanii paƒstwo mo˝e zg∏osiç ofert´ zakupu dobra kultury po z∏o˝enia przez w∏aÊciciela wniosku o wywóz za granic´. Warto odnotowaç, ˝e prawo pierwokupu funkcjonuje równie˝ w Polsce. Przys∏uguje ono muzeum rejestrowanemu przy nabywaniu dóbr kultury bezpoÊrednio na aukcjach, po wylicytowanej cenie. Ponadto zgodnie z ustawà o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami paƒstwo posiada prawo pierwszeƒstwa zakupu dóbr kultury od podmiotów prowadzàcych dzia∏alnoÊç polegajàcà na oferowaniu do sprzeda˝y dzie∏ sztuki – w terminie 14 dni od dnia zg∏oszenia przez muzeum gotowoÊci zakupu6. Na szczególnà uwag´ spoÊród instrumentów dajàcych paƒstwu mo˝liwoÊç kontroli nad przep∏ywem dzie∏ sztuki zas∏uguje prawo celne wraz z przepisami wykonawczymi, regulujàcymi zasady wwozu i wywozu. Podstawowe zasady wywozu dóbr kultury w poszczególnych krajach cz∏onkowskich Wspólnoty Europejskiej zosta∏y przedstawione w tabeli 3. Tabela 3. Zasady wywozu dóbr kultury obowiàzujàce w krajach cz∏onkowskich Wspólnoty Europejskiej Paƒstwo. Zasady wywozu dóbr kultury. 1. 2. Austria. Wymagane pozwolenia z wyjàtkami. Licencja mo˝e byç udzielona w przypadku, gdy zatrzymania obiektu w kraju nie wymaga interes publiczny. Belgia. Zakaz transportu i eksportu dóbr kultury znajdujàcych si´ w wykazie bez stosownej licencji ministra ds. kultury. Dania. Zakaz eksportu. Pozwolenia wydaje Komitet Zasobów Kultury wy∏àcznie dla w∏aÊcicieli przedmiotów. Pozwolenie wygasa po pićiu latach. Finlandia. Zakaz eksportu, z wyjàtkiem pozwoleƒ. Pozwolenie nie zostanie udzielone, jeÊli zatrzymanie obiektu w kraju jest istotne z punktu widzenia artystycznego, naukowego, historycznego lub innego zwiàzanego z historià kultury. Obiekty wymagajàce pozwolenia na wywóz zosta∏y zestawione wed∏ug kategorii. 5. Szerzej na temat prawa pierwokupu we Francji zob.: F. Duret-Robert, op. cit., s. 59–61. Ustawa o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r., Dz.U. z 1997 r. nr 5, poz. 24; z 1998 r. nr 106, poz. 668, art. 20. 6.

(9) Ochrona narodowych dóbr kultury.... 29. cd. tabeli 3 1. 2. Francja. Ca∏kowity zakaz eksportu obiektów sklasyfikowanych. Skarby narodowe nie mogà opuszczaç terytorium Francji; w wyjàtkowych przypadkach dopuszcza si´ wywóz czasowy (w celu przeprowadzenia konserwacji, ekspertyzy, studiów naukowych, z∏o˝enia w depozycie muzealnym). Eksport przedmiotów o narodowym znaczeniu ze wzgl´dów historycznych, artystycznych lub archeologicznych podlega autoryzacji. Grecja. Eksport antyków wymaga pozwolenia w∏aÊciwego ministra oraz wniesienia op∏aty (50%). Paƒstwo mo˝e zakazaç eksportu antyków. Hiszpania. Zakaz eksportu dóbr znajdujàcych si´ w wykazie. Dopuszczalny wywóz czasowy po uzyskaniu pozwolenia. Eksport podlega opodatkowaniu (5–30% w zale˝noÊci od wartoÊci), z wyjàtkiem dóbr importowanych w ciàgu ostatnich 10 lat, które nie by∏y deklarowane jako narodowe dziedzictwo historyczne, czasowy eksport dóbr lub eksport dzie∏ twórców ˝yjàcych. Holandia. Zakaz eksportu okreÊlonych obiektów i kolekcji (ok. 200 obiektów i 30 kolekcji), z wyjàtkiem wywozu czasowego. Eksport wymaga pozwolenia w∏aÊciwego ministra. Irlandia. Zakaz sprzeda˝y na eksport i eksportu pomników narodowych. Zakaz eksportu obiektów bez pozwolenia ministra. Zakaz wywozu dokumentów i obrazów bez licencji. Luksemburg. Ca∏kowity zakaz wywozu obiektów sklasyfikowanych. Zakaz eksportu przedmiotów ruchomych starszych ni˝ 100 lat lub obiektów, których twórca zmar∏ ponad 50 lat temu, bez pozwolenia w∏aÊciwego ministra. Niemcy. Eksport dóbr znajdujàcych si´ w wykazie ma charakter czasowy i wymaga pozwolenia. Eksport podlega autoryzacji, która jest uwarunkowana szczególnym interesem niemieckiego dziedzictwa kulturowego, które to przewa˝a wszystkie inne argumenty. Portugalia. Zakaz wywozu dóbr sklasyfikowanych, z wyjàtkiem wywozu czasowego lub szczególnych przypadków. Eksport dóbr kultury, bez wzgl´du na ich wartoÊç, wymaga zatwierdzenia przez Portugalski Instytut Dziedzictwa Narodowego. Wywóz czasowy na wystawy mo˝e byç dokonany za zgodà ministra kultury. Ruchome dobro kultury, które by∏o czasowo importowane, mo˝e byç przedmiotem eksportu bez zatwierdzenia, jeÊli nie pozostawa∏o w kraju d∏u˝ej ni˝ 3 miesiàce od momentu u˝ywania go dla celów kulturalnych w interesie publicznym. Szwecja. Pozwolenie na eksport ca∏oÊci lub cz´Êci wymienionych obiektów. Pozwolenie mo˝e byç udzielone, jeÊli: eksport dotyczy przedmiotów o ma∏ym znaczeniu dla szwedzkiego dziedzictwa kulturowego. Pozwolenie na eksport nie jest wymagane, jeÊli: w∏aÊciciel opuszcza Szwecj´ w celu zamieszkania w innym kraju; obiekt zosta∏ nabyty drogà spadku lub podzia∏u majàtku przez osob´ zamieszka∏à w innym kraju; eksportu dokonuje instytucja publiczna na okres czasowy; eksportu dokonuje osoba prywatna w interesie publicznym na okres czasowy; obiekt zosta∏ czasowo wypo˝yczony z zagranicy.

(10) Joanna Bia∏ynicka-Birula. 30. cd. tabeli 3 1. 2. Wielka Brytania Zakaz eksportu bez pozwolenia. Tzw. otwarta ogólna licencja eksportowa pozwala na eksport wi´kszoÊci przedmiotów wytworzonych lub wyprodukowanych ponad 50 lat wstecz o okreÊlonej wartoÊci. Niektóre kategorie przedmiotów sà ca∏kowicie wykluczone z wywozu W∏ochy. Zakaz eksportu obiektów znajdujàcych si´ w wykazie. Dopuszcza si´ wywóz czasowy, gwarantowany przez wniesienie depozytu lub polis´ ubezpieczeniowà. Dobra nieobj´te ca∏kowitym zakazem wywozu, a zaliczane do kategorii obiektów chronionych mogà byç wywo˝one za granic´ na podstawie certyfikatu swobodnego przep∏ywu (certificate of free movement) do krajów Wspólnoty lub licencji eksportowej do krajów spoza Wspólnoty. èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: P.J. O’Keefe, L.V. Prott, op. cit. oraz materia∏ów internetowych.. Bioràc pod uwag´ informacje zawarte w tabeli 3 nale˝y stwierdziç, ˝e podstawowym instrumentem z zakresu polityki celnej jest wprowadzenie ca∏kowitego zakazu eksportu dzie∏ sztuki poza granice paƒstwa bàdê wprowadzenie zakazu wywozu bez w∏aÊciwego pozwolenia eksportowego. Ca∏kowity zakaz eksportu dotyczy najcz´Êciej wybranych kategorii przedmiotów, np. obiektów sklasyfikowanych – we Francji, Luksemburgu, Finlandii, Holandii, dóbr o znaczeniu kulturowym – w Hiszpanii lub pomników narodowych – w Irlandii. Z regu∏y przepisy prawne dopuszczajà czasowy wywóz dóbr kultury w uzasadnionych przypadkach, tzn. w celu dokonania konserwacji, wykonania ekspertyzy, przeprowadzenia studiów naukowych, z∏o˝enia w depozycie muzealnym lub uczestnictwa obiektu w wa˝nym wydarzeniu kulturalnym. Brak zwrotu autoryzowanych do czasowego wywozu obiektów jest traktowany jako eksport nielegalny. Pozwolenia na eksport dzie∏ sztuki sà wystawiane przez upowa˝nione organy, np.: Komisja do spraw Eksportu Dóbr Kultury (Commission on Export of Cultural Assets) w Danii, Portugalski Instytut Dziedzictwa Narodowego, Inspektorat Dziedzictwa Kulturowego w Holandii, ministra w∏aÊciwego do spraw kultury w Luksemburgu i Irlandii. W Szwecji do podjćia decyzji o wydaniu pozwolenia na wywóz za granic´ upowa˝nionych jest pi´ç instytucji (w zale˝noÊci od rodzaju dobra): The Central Board of National Antiquitues, The National Archives, The Royal Library, The National Art Museum, The Nordiska museet. Kolejnym instrumentem oddzia∏ujàcym na przep∏yw dzie∏ sztuki jest prawo podatkowe. Bioràc pod uwag´ regulacje obowiàzujàce we Wspólnocie, podatek VAT od dzie∏ sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich i antyków zosta∏ wprowadzony w 1995 r. w Dyrektywie 94/5/EC. Zgodnie z nià dzie∏a sztuki sà traktowane tak jak inne dobra i us∏ugi, i tym samym podlegajà opodatkowaniu podatkiem VAT. Dzie∏a sztuki sprzedawane przez twórc´ mieszkajàcego na terenie Unii Europejskiej do innych paƒstw Unii sà obcià˝ane podatkiem VAT. JeÊli dzie∏o sztuki jest sprzedawane podmiotowi spoza Unii i jest eksportowa-.

(11) Ochrona narodowych dóbr kultury.... 31. ne poza jej obszar, podatku VAT nie nalicza si´. JeÊli dzie∏o sztuki jest przedmiotem importu do Unii i nabywane przez podmiot Unii albo nabywane poza obszarem Unii, a nast´pnie importowane – VAT jest pobierany we Wspólnocie. JeÊli natomiast dzie∏a sztuki sà importowane w celu dalszego eksportu, VAT nie jest naliczany. Stawki podatku VAT w paƒstwach Wspólnoty Europejskiej wynoszà od 15% do 25%. Obowiàzujàce we Wspólnocie ustawodawstwo zezwala paƒstwom cz∏onkowskim na stosowanie zredukowanej stawki VAT na importowane dzie∏a sztuki, przedmioty kolekcjonerskie i antyki (nie mo˝e byç ona jednak ni˝sza ni˝ 5%). Na przep∏yw dzie∏ sztuki, a w szczególnoÊci na przep∏yw nielegalny, oddzia∏uje instytucja restytucji nielegalnie wywiezionych dóbr kultury do kraju ich pochodzenia. Kwestia zwrotu dóbr kultury nielegalnie wywiezionych z terytoriów paƒstw cz∏onkowskich Wspólnoty Europejskiej zosta∏a uregulowana w Dyrektywie Komisji 93/7/EEC z 15 marca 1993 r. oraz uzupe∏niajàcej jà Dyrektywie Komisji 2001/38/EC z 5 czerwca 2001 r.7 Ich celem jest zapewnienie zwrotu dóbr kultury uznanych za skarby narodowe i posiadajàcych wartoÊç artystycznà, historycznà i archeologicznà8. Kolejnym instrumentem oddzia∏ujàcym na przep∏yw dzie∏ sztuki mi´dzy paƒstwami jest polityka nabywania (aquisition policy) nakazujàca zachowanie szczególnej starannoÊci przy zakupie dóbr kultury, zw∏aszcza w przypadku istnienia przypuszczenia, ˝e zosta∏y nielegalnie wywiezione z innego kraju. Polityka nabywania dotyczy g∏ównie muzeów i ma charakter etyczny. Jak wy˝ej wspomniano, instrumentem oddzia∏ujàcym na przep∏yw dzie∏ sztuki jest zawieranie porozumieƒ bilateralnych i wielostronnych, w tym konwencji mi´dzynarodowych, majàcych na celu zachowanie dziedzictwa kulturowego ludzkoÊci. Do najwa˝niejszych nale˝y zaliczyç Konwencj´ UNESCO dotyczàcà Êrodków zmierzajàcych do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu w∏asnoÊci dóbr kultury zawartà w Pary˝u w 1970 r. (Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of Cultural Property) oraz Konwencj´ UNIDROIT o skradzionych lub nielegalnie wywiezionych dobrach kultury, zawartà w Rzymie w 1995 r. (UNIDROIT Convention on Stolen or Illegally Exported Cultural Objects)9. Udzia∏ poszczególnych paƒstw cz∏onkowskich Wspólnoty Europejskiej w wymienionych konwencjach ilustruje tabela 4.. 7. Council Directive on the return of cultural objects unlawfully removed from the territory of a Member State, Official Journal L 74 of 27.03.1993; Council Directive 2001/38/EC of 5 June 2001, Official Journal L 187 of 10.07.2001. 8 Wićej informacji na temat instytucji restytucji mo˝na znaleêç w pracy: W. Kowalski, Restytucja dzie∏ sztuki. Studium z dziedziny prawa mi´dzynarodowego, Uniwersytet Âlàski, Katowice 1993. 9 Konwencja dotyczàca Êrodków zmierzajàcych do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu w∏asnoÊci dóbr kultury, Pary˝ 1970, Dz.U. z 1974 r. nr 20, poz. 106..

(12) Joanna Bia∏ynicka-Birula. 32. Tabela 4. Udzia∏ paƒstw cz∏onkowskich Wspólnoty w konwencji UNESCO (1970) i konwencji UNIDROIT (1995) UNESCO Paƒstwo. sygnowana. INIDROIT. ratyfikowana. sygnowana. ratyfikowana. +. Austria Belgia. +. Dania. +. +. Finlandia. +. +. +. Francja. +. +. +. Grecja. +. +. Hiszpania. +. +. Holandia. +. +. +. +. Irlandia Luksemburg Niemcy Portugalia. +. +. Szwecja. +. +. Wielka Brytania. +. +. W∏ochy. +. +. +. +. +. +. èród∏o: opracowanie w∏asne.. WÊród paƒstw cz∏onkowskich Wspólnoty, które nie sygnowa∏y konwencji UNESCO, nale˝y wymieniç: Austri´, Irlandi´, Luksemburg i Niemcy10. Natomiast konwencja UNIDROIT zosta∏a sygnowana przez Finlandi´, Francj´, Hiszpani´, Holandi´, Portugali´ oraz W∏ochy.. 3. Regulacje wspólnotowe w zakresie ochrony dóbr kultury przed wywozem Paƒstwa cz∏onkowskie Wspólnoty ustanawiajà w∏asne przepisy prawne w zakresie ochrony narodowych dóbr kultury przed wywozem poza granice. Ograniczenia dotyczàce przep∏ywu dóbr kultury stanowi∏y odst´pstwo od zasad wspólnego rynku, nie mia∏y jednak odniesienia w prawodawstwie na poziomie wspólnotowym, pozostawiajàc kwesti´ ochrony dziedzictwa kulturowego w gestii poszczególnych paƒstw cz∏onkowskich. W 1963 r. Parlament 10. Stronami konwencji UNESCO z 1970 r. sà 102 paƒstwa..

(13) Ochrona narodowych dóbr kultury.... 33. Europejski przyjà∏ pierwszà rezolucj´ odnoszàcà si´ do koniecznoÊci podjćia wspó∏pracy kulturalnej mi´dzy paƒstwami cz∏onkowskimi11. Poczàwszy od 1974 r. Parlament regularnie uchwala∏ rezolucje w sprawach kultury, którymi mia∏a si´ zajmowaç Wspólnota. Wspólnotowa polityka w dziedzinie kultury sta∏a si´ jednak przedmiotem dzia∏ania Unii Europejskiej dopiero po wejÊciu w ˝ycie traktatu z Maastricht (Treaty on European Union) w 1993 r. Artyku∏ 128 Traktatu o Unii Europejskiej stwarza podstaw´ prawnà do dzia∏aƒ w dziedzinie kultury na poziomie wspólnotowym. Zgodnie z nim Wspólnota ma przyczyniaç si´ do „rozkwitu kultur paƒstw cz∏onkowskich, szanujàc ich ró˝norodnoÊç narodowà i regionalnà, równoczeÊnie podkreÊlajàc znaczenie wspólnego dziedzictwa kulturowego”12. Dzia∏ania Wspólnoty majà byç wspierane i uzupe∏niane przez paƒstwa cz∏onkowskie, m.in. w celu zachowania i ochrony dziedzictwa narodowego o znaczeniu europejskim. Wywóz dzie∏ sztuki zuba˝a bowiem nie tylko poszczególne paƒstwa, wchodzàce w sk∏ad Wspólnoty, ale Wspólnot´ jako ca∏oÊç. Dlatego te˝ pojawi∏a si´ koniecznoÊç ujednolicenia przepisów dotyczàcych eksportu dóbr kultury na zewn´trznych granicach Wspólnoty. W traktacie nakazuje si´ równie˝ zacieÊnienie wspó∏pracy Wspólnoty i jej paƒstw cz∏onkowskich z krajami trzecimi i organizacjami mi´dzynarodowymi. Zapisy prawne upowa˝niajàce instytucje europejskie do podejmowania inicjatyw w dziedzinie kultury, w tym w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego Europy, zawarte sà równie˝ w traktacie amsterdamskim z 1997 r. (Treaty Establishing the European Community)13. Kwestia wywozu dzie∏ sztuki poza granice Wspólnoty Europejskiej zosta∏a uregulowana w Rozporzàdzeniu Rady (EWG) nr 3911/92 z dnia 9 grudnia 1992 r.14 Rozporzàdzenie to ma na wzgl´dzie podjćie Êrodków w celu zapewnienia jednolitej kontroli wywozu dóbr kultury na zewn´trznych granicach Wspólnoty. Instrumentem tej kontroli jest wymóg uzyskania pozwolenia na wywóz dóbr kultury poza obszar celny Wspólnoty. Rozporzàdzenie szczegó∏owo okreÊla kategorie przedmiotów obj´tych ochronà, pozwalajàc równoczeÊnie na definiowanie przez paƒstwa cz∏onkowskie narodowych dóbr kultury15. Ustala ono zasa11 Resolution relative a la cooperation culturelle entre les Etats membres de la Communaute Europeenne, Journal Officiel, 12.07.1963. 12 Treaty on European Union (Maastricht Treaty), Official Journal C 191, 29 July 1992, art. 128. 13 Treaty Establishing the European Community (Amsterdam Treaty), Official Journal C 340, 10 November 1997, art 151. 14 Council Regulation (EEC) No 3911/92 of 9 December 1992 on the export of cultural goods, Official Journal L 395, 31.12.1992; uzupe∏niona nast´pnie przez Council Regulation No 2469/96 of 16 December 1996, Official Journal L 335, 24.12.1996; Council Regulation No 974/2001 of 14 May 2001, Official Journal L 137, 19.05.2001; Council Regulation No 806/2003 of 14 April 2003, Official Journal L 122, 16.05.2003. 15 Kategorie dóbr kultury podlegajàce ochronie prawnej na poziomie wspólnotowym: 1) przedmioty archeologiczne starsze ni˝ 100 lat; 2) elementy stanowiàce integralnà cz´Êç zabytków historycznych lub religijnych starszych ni˝ 100 lat; 3) obrazy wykonane rćznie na dowolnym podobraziu, wykonane dowolnà technikà; 4) mozaiki; 5) oryginalne grafiki, sepie, litografie; 6) oryginalne.

(14) 34. Joanna Bia∏ynicka-Birula. dy wspó∏pracy mi´dzy Komisjà a stosownymi jednostkami administracyjnymi odpowiedzialnymi za ochron´ dóbr kultury w poszczególnych paƒstwach. Zgodnie z rozporzàdzeniem ka˝de paƒstwo cz∏onkowskie ustala kary, które b´dà stosowane za naruszenie obowiàzujàcych przepisów. Aktami wykonawczymi do omawianego rozporzàdzenia sà nast´pujàce dokumenty: Rozporzàdzenie Komisji (EWG) nr 752/93 z dnia 30 marca 1993 r., Rozporzàdzenie Komisji (WE) nr 1526/98 z dnia 16 lipca 1998 r., Rozporzàdzenie Komisji (WE) nr 656/2004 z dnia 7 kwietnia 2004 r.16. 4. Podsumowanie W artykule omówiono zagadnienie ochrony narodowych dóbr kultury przed wywozem w paƒstwach Wspólnoty Europejskiej. Opracowanie ma charakter poznawczy i prezentuje zasady wywozu dóbr kultury poza granice paƒstw cz∏onkowskich w kontekÊcie dwóch sprzecznych tendencji: koniecznoÊci ochrony dziedzictwa kulturowego narodów oraz jednolitego rynku europejskiego, zapewniajàcego swobodny przep∏yw dóbr. W artykule zosta∏y przedyskutowane regulacje prawne przyj´te w zakresie ochrony dzie∏ sztuki w Unii Europejskiej. W tym celu omówiono dwie grupy regulacji prawnych: przepisy ustanowione w poszczególnych paƒstwach cz∏onkowskich oraz przepisy obowiàzujàce we Wspólnocie jako ca∏oÊci. Uwag´ skoncentrowano na tych przepisach z zakresu ochrony dóbr kultury, które odnoszà si´ do ograniczeƒ w zakresie wywozu dzie∏ sztuki poza granice paƒstw.. rzeêby, pomniki oraz kopie wykonane tà samà metodà co orygina∏y; 7) fotografie, filmy, negatywy; 8) inkunabu∏y, manuskrypty, mapy, nuty; 9) ksià˝ki starsze ni˝ 100 1at; 10) mapy drukowane starsze ni˝ 200 lat; 11) archiwa starsze ni˝ 50 lat; 12) kolekcje i elementy kolekcji zoologicznych, botanicznych, mineralogicznych i anatomicznych, kolekcje historyczne, palaeontologiczne, etnograficzne i numizmatyczne; 13) Êrodki transportu starsze ni˝ 75 lat; 14) inne (w tym m.in.: zabawki, szk∏o, wyroby ze srebra i z∏ota, meble, aparaty optyczne, instrumenty muzyczne, zegary i zegarki, artyku∏y drewniane, porcelana, dywany, broƒ). 16 Rozporzàdzenie Komisji (EWG) nr 752/93 okreÊla form´ sporzàdzania standardowego pozwolenia na wywóz, ustanawia wzór formularza pozwolenia, okreÊla wymogi formalne wydawania pozwoleƒ oraz obowiàzki paƒstw cz∏onkowskich w tym zakresie. Rozporzàdzenie Komisji (WE) nr 1526/98, majàc na celu u∏atwienie prac administracyjnych, okreÊla formy formularzy wywozowych: w tym pozwolenie standardowe, szczególne pozwolenie otwarte (obejmujàce powtarzajàcy si´ czasowy wywóz dokonywany przez konkretnà osob´ bàdê organizacj´ znajdujàcà si´ w posiadaniu przedmiotu) oraz ogólne pozwolenie otwarte (obejmujàce ka˝dy czasowy wywóz dóbr kultury stanowiàcych cz´Êç lub ca∏oÊç kolekcji muzeum lub innej instytucji). Rozporzàdzenie Komisji (WE) nr 656/2004 wprowadza nowe wzory pozwoleƒ na wywóz, w tym w formie elektronicznej. Szerzej zob.: Commission Regulation (EEC) No 752/93 of 30 March 1993 laying down implementing provisions for Council Regulation (EEC) No 3911/92 on the export of cultural goods, Official Journal L 77, 31.03.1993; Regulation (EC) No 1526/98, Official Journal L 201, 17.07.1998; Commission Regulation (EC) No 656/2004, Official Journal L 104, 08.04.2004..

(15) Ochrona narodowych dóbr kultury.... 35. Oprócz przeglàdu aktów prawnych poÊwićonych ochronie dóbr kultury przed wywozem, omówiono zakres przedmiotów podlegajàcych ochronie oraz instrumenty kontroli eksportu. WÊród instrumentów dajàcych paƒstwu mo˝liwoÊç kontroli nad przep∏ywem dzie∏ sztuki przedstawiono identyfikacj´ i inwentaryzacj´ narodowych dóbr kultury, prawo pierwokupu, prawo celne, prawo podatkowe, instytucj´ restytucji, polityk´ nabywania, zawieranie porozumieƒ bilateralnych i wielostronnych. Literatura Askerud P., Clement E., Preventing the Illicit Traffic in Cultural Property. A Resourse Handbook for the Implementation of the 1970 UNESCO Convention, UNESCO Division of Cultural Heritage, Paris 1997. Bia∏ynicka-Birula J., Instrumenty oddzia∏ywania na przep∏yw dzie∏ sztuki w ramach zintegrowanego rynku Unii Europejskiej [w:] Modelowanie zachowaƒ podmiotów rynkowych w kontekÊcie wejÊcia Polski do Unii Europejskiej, Badania statutowe nr 47/KARiBM/2/04/s/157, AE w Krakowie, Kraków 2004. Council Directive on the return of cultural objects unlawfully removed from the territory of a Member State, Official Journal L 74, 27.03.1993. Council Directive 2001/38/EC of 5 June 2001, Official Journal L 187, 10.07.2001. Commission Regulation (EEC) No 752/93 of 30 March 1993 laying down implementing provisions for Council Regulation (EEC) No 3911/92 on the export of cultural goods, Official Journal L 77, 31.03.1993. Commission Regulation (EC) No 656/2004, Official Journal L 104, 08.04.2004. Council Regulation (EEC) No 3911/92, 9 December 1992 on the export of cultural goods, Official Journal L 395, 31.12.1992, corrigendum: Official Journal L 267, 19.10.1996. Council Regulation No 2469/96 of 16 December 1996, Official Journal L 335, 24.12.1996. Council Regulation No 974/2001 of 14 May 2001, Official Journal L 137, 19.05.2001. Council Regulation No 806/2003 of 14 April 2003, Official Journal L 122, 16.05.2003. Decret no 2001–650 du 19 juillet 2001pris en applicantion des articles (...) du Code de Commerce et relatif aux ventes volontaires de meubles aux encheres [w:] F. Duret-Robert, Ventes d’oevres d’art, Edition Dalloz, Paris 2001. Duret-Robert F., Ventes d’oevres d’art, Edition Dalloz, Paris 2001. Dyrektywa Rady 93/7 z dnia 15 marca 1993 r. o zwrocie nielegalnie wywiezionych dóbr kultury. Konopka J.A., La protection des biens culturels en temps de guerre et de paix d’après les conventions internationales (multiratérales), Imprimerie de Versoix, Genève 1997. Konwencja dotyczàca Êrodków zmierzajàcych do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu w∏asnoÊci dóbr kultury, Pary˝ 1970, Dz.U. 74.20.106. Kowalski W., Restytucja dzie∏ sztuki. Studium z dziedziny prawa mi´dzynarodowego, Uniwersytet Âlàski, Katowice 1993. Mc Andrew C., O’Hagan J., Export Restrictions, Tax Incentives and the National Artistic Patrimony, „Cultural Trends” 2000, vol. 37. O’Keefe P.J., Prott L.V., Handbook of National Regulations Concerning the Export of Cultural Property, UNESCO, 1998. Ochrona wspólnego dziedzictwa kulturowego, red. J. Kowalczyk, Stowarzyszenie Konserwatorów Zabytków, Warszawa 1993..

(16) 36. Joanna Bia∏ynicka-Birula. Résolution relative à la cooperation culturelle entre les Etats membres de la Communauté européenne, Journal Officiel, 12.07.1963 r. Rozporzàdzenie Rady (EWG) nr 3911/92 z dnia 9 grudnia 1992 r. w sprawie wywozu dóbr kultury. Rozporzàdzenie Komisji (EWG) nr 752/93 z dnia 30 marca 1993 r. ustanawiajàce przepisy w celu wykonania Rozporzàdzenia Rady (EWG) nr 3911/92 w sprawie wywozu dóbr kultury. Rozporzàdzenie Komisji (WE) nr 1526/98 z dnia 16 lipca 1998 r. zmieniajàce rozporzàdzenie Komisji (EWG) nr 752/93 ustanawiajàce przepisy w celu wykonania Rozporzàdzenia Rady (EWG) nr 3911/92 w sprawie wywozu dóbr kultury. Rozporzàdzenie Komisji (WE) nr 656/2004 z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniajàce rozporzàdzenie (EWG) nr 752/93 o wykonaniu Rozporzàdzenia Rady (EWG) nr 3911/92 o eksporcie dóbr kultury. Rozporzàdzenie Ministra Kultury z dnia 19 kwietnia 2004 r w sprawie wywozu zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granic´, Dz.U. z 2004 r. nr 84, poz. 789. Taxation and Custom Union, Report from the Commission to the Council on the Examination of the impact of thr relevant provisions of Council Directive 94/5/Ec on the Competitiveness of the Community art market compared to third countries’ art markets. Treaty on European Union (Maastricht Treaty), Official Journal C 191, 29 July 1992. Treaty Establishing the European Community (Amsterdam Treaty), Official Journal C 340, 10 November 1997. Ustawa o muzeach z dnia 21 listopada 1996 r., Dz.U. z 1997 r. nr 5, poz. 24; z 1998 r. nr 106, poz. 668, art. 20. Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z dnia 15 lutego 1962 r., Dz.U. z 1999 r. nr 98, poz. 1150 z póên. zm. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r., Dz.U. nr 162, poz. 1568. Wielka encyklopedia PWN, Warszawa 2003.. The Protection against Export of National Cultural Heritage in European Community Countries In this article, the author discusses the issue of protection against export of national cultural heritage in European Community countries. The article is of a fact-finding character and presents the principles behind exporting cultural heritage beyond the borders of member countries in the context of two opposing tendencies: the need to protect national cultural heritage and the single European market that guarantees the free movement of goods. The author discusses the legal regulations in regard to protecting cultural heritage adopted in various European Union countries and in the Communities as a whole. Aside from reviewing the legislation concerning the protection of cultural heritage against export, the author also discusses the types of art objects that are subject to protection and the instruments used to control their export. Among the instruments giving states the possibility to control the flow of works of art, the author discusses the identification and categorization of national cultural heritage, pre-emptive purchases, customs law, taxation law, restitution institutions, purchasing policies, and bilateral and multilateral agreements..

(17)