Ewa Stefan´ska, Lucyna Ostrowska, Danuta Czapska, Jan Karczewski
JAKOS
´
CIOWA I ILOS
´
CIOWA OCENA Z
˙
YWIENIA
STUDENTO
´
W UCZELNI SPORTOWEJ
Zakład Higieny i Epidemiologii Akademii Medycznej w Białymstoku Kierownik: prof. dr hab. J. Karczewski
Dokonano oceny sposobu z˙ywienia studento´w uprawiaja˛cych sport. W ocenie ilos´-ciowej zastosowano metode˛ wywiadu o spoz˙yciu z ostatnich 24 godz. poprzedzaja˛cych badanie (us´redniono dane z trzech kolejnych dni). W ocenie jakos´ciowej wykorzystano metode˛ punktowa˛wg Bielin´skiej. Uzyskane wyniki wykazały nieprawidłowos´ci w z˙ywieniu badanych studento´w obu płci.
Hasła kluczowe: ocena sposobu z˙ywienia, sportowcy.
Key words: nutrition mode assessment, sportsmen.
Sportowcy da˛z˙a˛cy do osia˛gnie˛cia maksymalnej sprawnos´ci i wydolnos´ci
organiz-mu powinni przestrzegac´ zachowan´ prozdrowotnych, a eliminowac´ zachowania
szkodliwe (1). Osia˛gnie˛cia sportowe zalez˙a˛ m. in. od prawidłowego sposobu
z˙ywienia zawodnika zaro´wno w czasie treningo´w i zawodo´w, jak i w okresach
wypoczynku. Wzmoz˙ony wysiłek fizyczny towarzysza˛cy uprawianiu sportu
powo-duje zwie˛kszone zapotrzebowanie zaro´wno na energie˛ jak i wszystkie składniki
odz˙ywcze. Osoby trenuja˛ce sport powinny szczego´lnie zwracac´ uwage˛ na skład
swojej diety, kto´ra powinna byc´ zro´z˙nicowana, oparta na produktach
pełnowartos´-ciowych (2, 3). Racjonalny sposo´b z˙ywienia sportowco´w moz˙e przyczynic´ sie˛ nie
tylko do podniesienia efektywnos´ci treningo´w, ale i poprawy poziomu
uzys-kiwanych wyniko´w.
Celem pracy była ocena jakos´ciowa i ilos´ciowa sposobu z˙ywienia studento´w
uczelni sportowej.
MATERIAŁ I METODY
Badaniami ankietowymi w roku akademickim 2005/2006 obje˛to 182 studento´w I roku Wyz˙szej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Supras´lu. Kobiety stanowiły 26,4% (n = 48), a me˛z˙czyz´ni 73,6% (n = 134). Wiek studento´w wynosił s´r. 20,9± 3,2 lat (zakres 19 – 24 lata). Wszyscy badani poza zaje˛ciami obowia˛zkowymi z wychowania fizycznego (w wymiarze 10 godz. tygodniowo) dodatkowo uczestniczyli w treningach ro´z˙nych dyscyplin sportu, na kto´re pos´wie˛cali s´rednio 2 – 3 godz. dziennie 2 – 3 razy w tygodniu. Ocene˛ ilos´ciowa˛ z˙ywienia przeprowadzono w oparciu o 24 godz. wywiad z˙ywieniowy zebrany z trzech kolejnych dni tygodnia (wielkos´c´ porcji okres´lono w oparciu o „Album fotografii produkto´w i potraw”), a naste˛pnie us´redniono dane (4). Obliczenia zawartos´ci podstawowych składniko´w odz˙ywczych w całodziennych racjach pokarmowych (crp) dokonano przy uz˙yciu programu komputerowego FOOD 3, uwzgle˛dniaja˛cego straty składniko´w pokarmowych podczas proceso´w
kulinarnych. Uzyskane wyniki poro´wnano z normami na poziomie bezpiecznym dla oso´b o duz˙ej aktywnos´ci fizycznej (1). Ocene˛ jakos´ciowa˛ poszczego´lnych posiłko´w przeprowadzono zgodnie z 10-stopniowa˛ skala˛ wg Bielin´skiej (5). Wyniki przedstawiono w postaci wartos´ci s´rednich, odchylen´ standardowych i wyliczen´ procentowych.
WYNIKI I ICH OMO
´
WIENIEW pracy dokonano oceny ilos´ciowej i jakos´ciowej sposobu z˙ywienia studento´w uczelni sportowej. W doste˛pnej literaturze najcze˛s´ciej oceniany jest sposo´b z˙ywienia trenuja˛cych me˛z˙czyzn brak jest natomiast opracowan´ dotycza˛cych oceny jadłospiso´w studentek uprawiaja˛cych sport. Sta˛d tez˙ w niniej-szej pracy podje˛to pro´be˛ analizy sposobu z˙ywienia sportowco´w w zalez˙nos´ci od płci.
Uzyskane wyniki przedstawiono w tab. I – III. Wykazano, z˙e wartos´c´ energetyczna racji pokar-mowych ankietowanej młodziez˙y nie pokrywała całodziennego zapotrzebowania energetycznego, dostarczaja˛c s´rednio 1968,2± 769,5 kcal u kobiet i 2953,8 ± 1256,2 kcal u me˛z˙czyzn, co pozwalało na pokrycie normy odpowiednio w 74,8% i w 77,7%. Znacznie wyz˙sza˛ podaz˙ energii w crp odnotowano w jadłospisach me˛z˙czyzn studiuja˛cych na AWF w Warszawie oraz sportowco´w przebywaja˛cych na zgrupowaniach treningowych w Centralnych Os´rodkach Sportowych (3, 6). Natomiast niz˙sza˛ kalorycz-nos´cia˛ charakteryzowały sie˛ diety studento´w AWF z Białej Podlaskiej (6).
T a b e l a I
Wartos´c´ energetyczna i odz˙ywcza badanych racji pokarmowych T a b l e I
Energetic and nutritional values of the examined food rations
Energia i składniki odz˙ywcze Kobiety n = 48 Me˛z˙czyz´ni n = 134
s´rednia SD zakres s´rednia SD zakres
Energia (kcal) 1968,2 769,5 701,0 – 3548,0 2953,8 1256,2 875,0 – 7818,0 Białko ogo´łem (g) 75,4 33,9 13,5 – 132,6 119,9 52,9 30,5 – 345,0 Białko ros´linne (g) 28,1 12,7 8,1 – 63,0 35,2 15,3 10,0 – 84,6 Białko zwierze˛ce (g) 47,3 25,7 5,4 – 103,1 84,1 41,6 17,5 – 261,3 Tłuszcze (g) 74,1 40,9 6,5 – 173,3 125,1 67,2 19,1 – 427,7 Cholesterol (mg) 258,2 195,4 11,0 – 855,0 548,1 572,7 62,0 – 4879,0 We˛glowodany (g) 269,8 102,1 81,9 – 429,7 354,7 158,5 92,4 – 903,0 Błonnik (g) 21,4 8,6 4,8 – 38,9 25,9 11,6 4,0 – 60,0 % energii z białka 15,3 16,7 % energii z tłuszczo´w 31,9 37,6 % energii z we˛glowodano´w 52,6 45,6
Według Ziemlan´skiego podczas wysiłko´w fizycznych poła˛czonych z wysokim wydatkiem energetycz-nym udział energii z podstawowych składniko´w odz˙ywczych w całodziennej racji pokarmowej powinien przedstawiac´ sie˛ naste˛puja˛co: 12 – 15% energii z białek, 20 – 25% z tłuszczo´w oraz 60 – 68% z we˛g-lowodano´w (1).
W badaniach własnych wykazano nieprawidłowa˛ strukture˛ energetyczna˛ racji pokarmowych, ze zbyt wysokim udziałem energii pochodza˛cej z tłuszczo´w (31,9% u kobiet i 37,6% u me˛z˙czyzn), oraz zbyt niskim udziałem energii pochodza˛cej z we˛glowodano´w (52,6% u dziewcza˛t i 45,6% u chłopco´w). Udział energii z białek wynosił odpowiednio 15,3% i 16,7%. Niewłas´ciwie zbilansowana dieta pod wzgle˛dem zawartos´ci podstawowych składniko´w odz˙ywczych w realizacji zapotrzebowania energetycznego charakteryzowała takz˙e z˙ywienie studento´w uczelni sportowych z Warszawy i Białej Podlaskiej (6).
W badaniach własnych wykazano, z˙e u kobiet s´rednia podaz˙ białka ogo´łem wynosiła 75,4± 3 3,9 g/dzien´ (154% normy bezp.), a u me˛z˙czyzn 119,9 ± 52,9 g/dzien´ (187,3% normy bezp.). Ro´wnie wysokim spoz˙yciem tego składnika odz˙ywczego charakteryzowała sie˛ dieta studento´w wychowania fizycznego z Warszawy, natomiast niz˙sza˛ podaz˙ odnotowano w jadłospisach studento´w AWF z Białej
Podlaskiej (6). Oceniaja˛c proporcje mie˛dzy białkiem pochodzenia zwierze˛cego i ros´linnego, wykazano wyz˙szy udział białka zwierze˛cego, odpowiednio w crp kobiet 62,7% białka ogo´łem, a u me˛z˙czyzn 70,1% białka ogo´łem. W badanej grupie s´rednie spoz˙ycie tłuszczo´w wynosiło 74,1± 40,9 g (101,5% normy) u studentek i 125,1± 67,2 g (118,6% normy) u studento´w. Zro´z˙nicowanie w spoz˙yciu dotyczyło ro´wniez˙ cholesterolu pokarmowego, s´r. u dziewcza˛t 258,2± 195,4 mg (86% normy), a u me˛z˙czyzn 548,1
± 572,7 mg (182,7%). Wyz˙sze spoz˙ycie tłuszczo´w niz˙ u badanej młodziez˙y akademickiej odnotowano
w dietach studento´w AWF z Warszawy, natomiast niz˙sze u studento´w wychowania fizycznego z Białej Podlaskiej (6). W dziennych racjach pokarmowych studento´w wychowania fizycznego z Supras´la stwierdzono niskie spoz˙ycie we˛glowodano´w: u studentek s´rednio 269,8± 102,1 g/dzien´, a u studento´w 354,7 ± 158,5 g/dzien´. Niewystarczaja˛ce było ro´wniez˙ spoz˙ycie błonnika pokarmowego, zwłaszcza u kobiet s´r. 21,4± 8,6 g/dz, a u me˛z˙czyzn s´r. 25,9 ± 11,6 g/dz. Wyz˙sza podaz˙ we˛glowodano´w niz˙ u ankietowanych studento´w charakteryzowała jadłospisy studento´w wychowania fizycznego z War-szawy (6).
T a b e l a II
Ocena jakos´ciowa posiłko´w spoz˙ywanych przez studentki uczelni sportowej (typy posiłko´w wg Bielin´ skiej)
T a b l e II
Quantitative assessment of meals consumed by female students of a sports university (types of meals according to Bielin´ ska)
Jakos´c´ posiłku
I s´niadanie II s´niadanie Obiad Podwieczorek Kolacja
n % n % n % n % n % 1 10 20,8 9 18,8 10 20,8 11 22,9 17 35,4 2 7 14,6 4 8,3 2 4,2 2 4,2 7 14,6 3 13 27,0 5 10,4 1 2,1 2 4,2 5 10,4 4 3 6,3 0 0,0 4 8,3 0 0,0 0 0,0 5 0 0,0 0 0,0 23 47,9 0 0,0 0 0,0 6 1 2,1 1 12,5 0 0,0 0 0,0 0 0,0 7 0 0,0 0 0,0 0 0,0 1 2,1 1 2,1 8 7 14,6 4 8,3 4 8,3 5 10,4 6 12,5 9 0 0,0 6 12,5 2 4,2 9 18,8 5 10,4 10 7 14,6 19 39,6 2 4,2 28 58,3 7 14,6
W pracy dokonano ro´wniez˙ oceny jakos´ciowej posiłko´w spoz˙ywanych przez studento´w Wyz˙szej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Supras´lu. Najwie˛cej studentek (ok. 27%) na I s´niadanie zjadało posiłek typu we˛glowodanowo-tłuszczowy z dodatkiem białka z mleka i/lub produkto´w mlecznych (typ 3). Warto podkres´lic´, z˙e co pia˛ta studentka (20,8%) spoz˙ywała posiłek typu 1 (we˛g-lowodanowy lub we˛glowodanowo-tłuszczowy). W przypadku me˛z˙czyzn na I s´niadanie dominował posiłek typu 3 oraz typu 4. Najcze˛s´ciej były to kanapki z we˛dlina˛ lub serem oraz mleko i jego przetwory. Na uwage˛ zasługuje fakt, z˙e kobiety (14,6%) cze˛s´ciej niz˙ me˛z˙czyz´ni (5,8%) nie spoz˙ywały tego posiłku w ogo´le. Wysoki odsetek studento´w obu płci (ok. 40%) nie spoz˙ywał ro´wniez˙ II s´niadan´. Najwie˛kszy udział w drugim s´niadaniu wg klasyfikacji Bielin´skiej miały posiłki typu 1, zaro´wno u dziewcza˛t jak i chłopco´w. Obiad co drugiej kobiety (47,9%) i ok. 70% me˛z˙czyzn składał sie˛ gło´wnie z ziemniako´w (kasz, makaronu, ryz˙u) oraz mie˛sa i suro´wki (typ 5). Prawie co pia˛ty student i studentka spoz˙ywała obiad bez dodatku warzyw i owoco´w (typ 1 i 2). Jak wynika z tab. II i III ponad 58% dziewcza˛t i 44% chłopco´w nie uwzgle˛dniało w całodziennej racji pokarmowej podwieczorko´w. Pozostali ankietowani na ten posiłek zjadali najcze˛s´ciej pieczywo cukiernicze i słodycze (ok. 23% kobiet i 15,7% me˛z˙czyzn). Kolacja studento´w (35,4% dziewcza˛t i 70,8% chłopco´w) z Supras´la składała sie˛ gło´wnie z we˛g-lowodano´w, tłuszczo´w, białka zwierze˛cego pochodza˛cego z mie˛sa, ryb lub jaj (typ 1 i 2). Z ostatniego posiłku w cia˛gu dnia rezygnował co dziesia˛ty student i ok. 15% studentek wychowania fizycznego. Byc´ moz˙e przyczyna˛ opuszczania poszczego´lnych posiłko´w w cia˛gu dnia był fakt dojadania, stwierdzony u wie˛kszos´ci ankietowanych (70% dziewcza˛t i 72% chłopco´w). Studentki najcze˛s´ciej dojadały owoce (48%) i słodycze (44%), natomiast ich koledzy kanapki (44%) i owoce (33%).
T a b e l a III
Ocena jakos´ciowa posiłko´w spoz˙ywanych przez studento´w uczelni sportowej (typy posiłko´w wg Bielin´ skiej)
T a b l e III
Quantitative assessment of meals consumed by male students of a sports university (types of meals according to Bielin´ ska)
Jakos´c´ posiłku
I s´niadanie II s´niadanie Obiad Podwieczorek Kolacja
n % n % n % n % n % 1 16 11,9 24 17,9 12 18,6 21 15,7 28 20,9 2 22 16,5 10 7,5 12 18,6 14 10,4 34 70,8 3 31 23,2 10 7,5 2 1,5 10 7,5 16 33,3 4 25 19,4 11 8,2 3 2,3 7 5,2 19 14,2 5 2 1,5 3 2,2 90 67,2 0 0,0 2 1,5 6 3 2,3 1 0,7 1 0,7 1 0,8 1 0,7 7 16 11,9 4 2,9 0 0,0 2 1,5 8 5,9 8 11 8,2 14 10,4 4 2,9 7 5,2 10 7,5 9 0 0,0 8 5,9 0 0,0 13 9,7 2 1,5 10 8 5,8 49 36,6 9 6,7 59 44,1 14 10,5
Odzwierciedleniem preferowanych typo´w posiłko´w ws´ro´d badanej młodziez˙y była zbyt wysoka podaz˙ tłuszczo´w, cholesterolu oraz białka w całodziennej racji pokarmowej gło´wnie u me˛z˙czyzn. Niepokoja˛-cym zjawiskiem był zbyt mały udział w diecie posiłko´w zawieraja˛cych warzywa i owoce. Podobne błe˛dy zaobserwowano w sposobie z˙ywienia studento´w uczelni medycznej z Warszawy, w jadłospisach kto´rych najcze˛s´ciej wyste˛powały posiłki we˛glowodanowe lub we˛glowodanowo-tłuszczowe oraz we˛g-lowodanowo-tłuszczowe z dodatkiem białka zwierze˛cego z mleka i jego przetworo´w (7). W badaniach przeprowadzonych ws´ro´d studento´w AM w Białymstoku wykazano, iz˙ wysoki odsetek młodziez˙y (89,6% dziewcza˛t i 76,1% chłopco´w) spoz˙ywał posiłki we˛glowodanowo-tłuszczowe z dodatkiem białka zwierze˛cego pochodza˛cego z mie˛sa, ryb, jaj i mleka lub jego przetworo´w (8).
Podsumowuja˛c nalez˙y stwierdzic´, z˙e zbyt niska podaz˙ okres´lonych produkto´w spoz˙ywczych dostar-czaja˛cych m. in. składniko´w mineralnych, witamin i błonnika moz˙e prowadzic´ do szeregu dolegliwos´ci oraz spadku formy. Racjonalny sposo´b z˙ywienia u sportowco´w ma szczego´lne znaczenie, poniewaz˙ moz˙e przyczynic´ sie˛ do podniesienia efektywnos´ci treningo´w i uzyskiwania najlepszych rezultato´w sportowych.
WNIOSKI
1. W całodziennych racjach pokarmowych badanej młodziez˙y wykazano brak
pokrycia zapotrzebowania na energie˛, we˛glowodany i błonnik oraz zbyt wysoka˛
podaz˙ białka, tłuszczo´w i cholesterolu (gło´wnie u me˛z˙czyzn).
2. Ocena jakos´ciowa dziennych racji pokarmowych sportowco´w wykazała błe˛dy
w zestawianiu poszczego´lnych posiłko´w.
E. S t e f a n´ s k a, L. O s t r o w s k a, D. C z a p s k a, J. K a r c z e w s k i QUALITATIVE AND QUANTITATIVE ASSESSMENT OF DIETS
OF SPORTS UNIVERSITY STUDENTS S u m m a r y
The aim of the study was to assess dietary habits of sports-active students. The study involved 182 first-year students (48 women and 134 men) of the School of Physical Education and Tourism in Supras´l, Poland. The qualitative evaluation was based on a 24h dietary recall. The quantitative assessment carried out using the Bielin´ska’s method revealed insufficient energy coverage, low carbohydrate and dietary fibre intake, as well as excessive supply of proteins, fats and cholesterol (mainly in men). Carbohydrate meals, carbohydrate-fatty meals, and carbohydrate-fatty meals with animal protein from meat, fish or eggs (especially in men) were found to be the predominant types. Insufficient share of fruit and vegetables in daily food rations, missing meals (mainly teatime and lunch) and snacking between meals reported by more than 70% of the respondents could be a source of concern.
PIS
´
MIENNICTWO1. Ziemlan´ski S
