Med. Weter. 2012, 68 (8) 479
Artyku³ przegl¹dowy Review
Udomowienie jest procesem, w którym zwierzêta adaptuj¹ siê do ¿ycia w niewoli i do obecnoci cz³o-wieka poprzez ca³okszta³t zmian genetycznych zacho-dz¹cych na przestrzeni pokoleñ (45). Pomimo wielo-letniej, selektywnej hodowli prawdopodobnie najbar-dziej stresuj¹cymi zdarzeniami w ¿yciu zwierz¹t gos-podarskich s¹ kontakty z cz³owiekiem oraz wszelkie, zw³aszcza nag³e zmiany zachodz¹ce w ich otoczeniu (24). Je¿eli zwierzêta nie s¹ przyzwyczajone do kon-taktu z cz³owiekiem, niezale¿nie od tego, czy relacja ta ma charakter neutralny, czy pozytywny, to dominuj¹c¹ reakcj¹ na cz³owieka u wiêkszoci z nich bêdzie reak-cja lêkowa (26). Dodatkowo nara¿enie zwierz¹t na szorstkie, awersyjne i nieprzewidywalne dzia³anie ob-s³ugi mo¿e te reakcje nasilaæ. Uwa¿a siê, ¿e zwierzêta czêsto postrzegaj¹ kontakt z cz³owiekiem jako spotka-nie z drapie¿nikiem (5, 26, 51). W rzeczywistoci wiele sytuacji, w których wystêpuj¹ interakcje miêdzy zwie-rzêciem a cz³owiekiem we wspó³czesnej hodowli i cho-wie niesie ze sob¹ negatywne wzmocnienie (np. wyko-nywane zabiegi, ograniczenie wolnoci), podczas gdy inne, takie jak karmienie, mog¹ byæ wzmocnieniem pozytywnym. Tak¿e automatyzacja procesów produk-cyjnych mo¿e zwiêkszaæ niepokój zwierz¹t podczas ograniczonego kontaktu z cz³owiekiem, uniemo¿liwia-j¹c im przyzwyczajenie siê do jego obecnoci (48). G³ównymi przyczynami obserwowanych w ró¿nych gospodarstwach ró¿nic w codziennych relacjach pomiê-dzy obs³ug¹ a zwierzêtami s¹: czas trwania,
czêstotli-woæ oraz ich charakter (24). Zachowanie obs³ugi uwa-¿ane jest za g³ówn¹ zmienn¹ determinuj¹c¹ stosunek zwierz¹t do cz³owieka, przejawiaj¹cy siê lêkiem lub zaufaniem oraz okrelaj¹c¹ jego jakoæ (HAR hu-man-animal relationship). Natura i jakoæ interakcji pomiêdzy cz³owiekiem a zwierzêciem mo¿e rozci¹gaæ siê od czêstych, spokojnych i przyjaznych do rzad-kich i g³ównie negatywnych (24). Niew³aciwa obs³u-ga i lêk przed cz³owiekiem rodz¹ wiele niepo¿¹danych skutków dla samych zwierz¹t, a tak¿e hodowców, konsumentów. Nag³e, intensywne lub d³ugotrwa³e po-wodowanie lêku mo¿e powa¿nie zmniejszyæ poziom dobrostanu, produkcyjnoci i rentownoci chowu zwie-rz¹t gospodarskich oraz wp³yn¹æ negatywnie na jakoæ uzyskanych produktów.
Uwa¿a siê, ¿e potencja³ produkcyjny wiñ zarówno u¿ywanych do dowiadczeñ, jak i utrzymywanych w celach produkcyjnych, zmniejsza siê znacznie, gdy wykazuj¹ one wysoki poziom lêku wobec cz³owieka. Niew³aciwa obs³uga powoduje zwiêkszenie masy nad-nerczy, co jest wskanikiem przewlek³ego stresu (15, 18, 19, 21). Hemsworth (23) wykaza³, ¿e lêk przed cz³owiekiem jest wa¿nym czynnikiem ograniczaj¹cym produktywnoæ wiñ. Badaj¹c 12 indywidualnych gos-podarstw kontrolowanych przez wiêksze, integruj¹ce je przedsiêbiorstwo, zaobserwowa³, ¿e 29-36% ró¿nic miêdzy poszczególnymi fermami w ogólnej liczbie uro-dzonych prosi¹t wynika³o z poziomu lêku przed cz³o-wiekiem. Poziom lêku mierzony by³ gotowoci¹ do
Wp³yw relacji cz³owiekzwierzê
na dobrostan i produkcyjnoæ zwierz¹t
MONIKA PETRYNKA, CZES£AW KLOCEK
Katedra Trzody Chlewnej i Ma³ych Prze¿uwaczy Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t UR, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków
Petrynka M., Klocek C.
Influence of human-animal relationship on animals welfare and productivity Summary
Modern technologies of animal husbandry, which minimize human contact with animals, may create situations perceived by animals as a threat. Additionally, as a result of improper handling of animals and only periodical (incidental) contacts with humans, these interactions are often marked with fear and aversion. This affects the level of welfare of farm animals, as well as production results and the quality of products obtained. It is therefore necessary to develop effective and practical strategies of alleviating stress in animals and of promoting a more positive human-animal relationship. Results of studies on the perception of people by livestock may prove useful in developing such a model of animal husbandry. This knowledge may also facilitate the interpretation of observed animal behavior and lead to the development of new research methods.
Med. Weter. 2012, 68 (8) 480
kontaktu z obs³ug¹ i czasem, w jakim zwierzê zbli¿a³o siê do obserwatora (48).
U drobiu silne reakcje lêkowe, takie jak panika czy gwa³towne próby ucieczki, nie tylko powoduj¹ znacz-ne straty eznacz-nergii, ale równie¿ mog¹ prowadziæ do obra-¿eñ cia³a, a nawet mierci. Liczne urazy s¹ przyczyn¹ zaka¿eñ, chronicznego bólu, os³abienia oraz apatii (26). Wysoki poziom lêku przed cz³owiekiem mo¿e byæ zwi¹-zany ze zmniejszon¹ produkcj¹ jaj, pogorszeniem wy-korzystania paszy, zmniejszonymi przyrostami masy cia³a, gorsz¹ jakoci¹ produktów i spadkiem aktywno-ci p³ciowej, a tak¿e wzrostem agresji i utrudnieniem obs³ugi oraz immunosupresj¹ (3, 17, 27, 46, 49).
Podobne reakcje lêkowe mo¿na zaobserwowaæ u prze¿uwaczy. Negatywne interakcje lub lêk przed cz³owiekiem wi¹¿e siê z obni¿eniem wydajnoci mlecz-nej u krów i kóz (12, 36, 47). Przewlek³y stres, trauma-tyczne zdarzenia, urazy i mieræ oraz gorszej jakoci miêso czêciej stwierdza siê u krów, ja³ówek i ciel¹t, które by³y le traktowane przez obs³ugê i wykazywa³y wy¿szy poziom lêku wobec cz³owieka (13, 33).
Negatywne relacje lub lêk wobec cz³owieka u koni mo¿e prowadziæ do wypadków zdaniem Pinchbeck (44) u¿ywanie bata podczas wycigów zwiêksza ryzy-ko upadku jedca. Natomiast zapewnienie ryzy-kontaktu z cz³owiekiem od wczesnego okresu ¿ycia u³atwia pra-cê i kierowanie koniem oraz zwiêksza jego reaktyw-noæ na cz³owieka (31, 50). Niestety, nadal wiele tech-nik treningowych opartych jest na stosowaniu kar, cho-cia¿ coraz wiêcej rozwijaj¹cych siê, innowacyjnych metod wykorzystuje wzmocnienie pozytywne (59).
Hodowcy uwa¿aj¹, ¿e zwierzêta bojaliwe s¹ czêsto trudniejsze do opanowania i kierowania, gdy¿ wszel-kie reakcje obronne i panika utrudniaj¹ opiekunom pracê (7, 15, 16, 43). Czasem prowadz¹ tak¿e do powstania obra¿eñ cia³a, a nawet mierci (32). Zachowania takie znacznie zwiêkszaj¹ problemy podczas dzia³añ rutyno-wych, jak ró¿norodne badania, inseminacja czy prze-mieszczanie zwierz¹t, powoduj¹c frustracje oraz zmniej-szaj¹c satysfakcjê z pracy, motywacjê, zaanga¿owanie i poczucie w³asnej wartoci osób zajmuj¹cych siê zwie-rzêtami (24). Mo¿e to doprowadziæ do powstania b³êd-nego ko³a, w którym postawa obs³ugi i negatywne po-dejcie do zwierz¹t znajduj¹cych siê pod jej opiek¹, nasilaj¹ reakcje obronne zwierz¹t i zwiêkszaj¹ lêk w stosunku do ludzi.
Rozwój pozytywnych relacji cz³owiekzwierzê (ni-ski poziom lêku lub wysoki poziom zaufania do ludzi) mo¿e byæ korzystny zarówno dla zwierz¹t, jak i ludzi. Obecnoæ osób znanych zwierzêtom, które dobrze opie-kuj¹ siê nimi mo¿e je uspokajaæ w potencjalnie awer-syjnych sytuacjach, takich jak: izolacja, badanie czy zabieg inseminacji, zmniejszaj¹c w ten sposób cierpie-nie i ryzyko zracierpie-nieñ zwierz¹t i ludzi (10, 30, 57) oraz zwiêkszaj¹c potencja³ produkcyjny. Niezbêdne jest opra-cowanie skutecznych i praktycznych strategii ³agodze-nia stresu u zwierz¹t oraz promowa³agodze-nia bardziej pozy-tywnych relacji cz³owiekzwierzê. Strategie te mog¹
obejmowaæ równie¿ prace selekcyjne nad zwiêkszeniem zdolnoci adaptacyjnych i ustêpliwoci zwierz¹t, zwiêk-szenie czasu i czêstotliwoci kontaktu zwierz¹t z lud-mi oraz modyfikacje zachowañ i postaw opiekuna po-przez jego edukacjê. Wysi³ki te nie tylko mog¹ popra-wiæ jakoæ ¿ycia zwierz¹t i u³atpopra-wiæ pracê hodowców, ale równie¿ poprzez kreowanie obrazu rolników jako dobrych, ³agodnych opiekunów, a nie bezdusznych stra¿ników przyczyniæ siê do rozwi¹zania kwestii spo-³ecznych dotycz¹cych dobrostanu zwierz¹t gospodar-skich. Zwiêkszenie publicznej wiadomoci i szacun-ku wobec hodowców mo¿e tak¿e przyci¹gn¹æ do pracy w tej ga³êzi produkcji ludzi bardziej troskliwych (14). Dobre jakociowo human-animal relationship wyma-gaj¹ pewnego poziomu pozytywnych kontaktów z cz³o-wiekiem. Mo¿na go osi¹gn¹æ szczególnie w systemach gospodarowania, których podstaw¹ s¹ regularne, d³u-gotrwa³e i intensywne kontakty z cz³owiekiem (56).
Hemsworth i Barnett (20) uwa¿aj¹, ¿e zwiêkszenie czêstotliwoci kontaktów wiñ z cz³owiekiem we wcze-snym okresie ¿ycia zmniejsza w przysz³oci ich lêk przed nim, jeli charakter wczeniejszych dowiadczeñ by³ pozytywny. Tanida i wsp. (54) donosz¹, ¿e winie, które mia³y regularny kontakt z cz³owiekiem miêdzy 4. a 7. tygodniem ¿ycia, podczas codziennej obs³ugi wy-kazuj¹ wiêksze sk³onnoci do podchodzenia do cz³o-wieka i ró¿nego rodzaju interakcji z nim. Wzrost tych tendencji nastêpowa³ stopniowo w ci¹gu 4 tygodni, co sugeruje, ¿e tworzenie wiêzi miêdzy cz³owiekiem a wini¹ wymaga pewnego czasu. Wskazuje to rów-nie¿, ¿e istnieje optymalny okres w czasie rozwoju osob-niczego prosi¹t do tworzenia wiêzi z osobnikami nie-spokrewnionymi (52).
Podobne tendencje w relacjach cz³owiekzwierzê obserwuje siê tak¿e u innych gatunków zwierz¹t. Jag-niêta, które by³y karmione z butelki i traktowane ³agodnie, wykazywa³y mniejszy stres wynikaj¹cy z izo-lacji od stada, w obecnoci znanego im lub nieznanego opiekuna, chocia¿ wp³yw ten by³ wiêkszy przy osobie znanej (9).
Wczeniejsze nieprzyjemne dowiadczenia i nieprzy-zwyczajenie do ucisku powodowanego przez aparaty udojowe mo¿e utrudniæ prowadzenie krów do aparatury lub pomieszczeñ, w których przeprowadzany jest dój (35). Temperament zwierzêcia i zwi¹zana z nim reakcja na obs³uguj¹cego cz³owieka s¹ istotne w chowie zwie-rz¹t futerkowych, gdy¿ mog¹ mieæ tak¿e wp³yw na jakoæ pozyskiwanych skór. Lisy pozytywnie lub nega-tywnie kojarz¹ kolor odzie¿y obs³ugi (2). Osobniki unieruchamiane przez cz³owieka w bia³ym ubraniu (ko-lor fartuchów najczêciej u¿ywanych przez lekarzy weterynarii) wykazywa³y wiêksz¹ hipertermiê na sam widok obs³ugi ubranej na bia³o ni¿ ubranej na niebie-sko (kolor ubrañ czêsto u¿ywanych przez hodowców). Interesuj¹ce jest, ¿e chocia¿ negatywne interakcje z cz³owiekiem powoduj¹ wzrost lêku przed obs³ug¹ u kurcz¹t (17), stosowanie szorstkiego systemu ob-s³ugi (np. zawieszanie za nogi) zmniejsza unikanie
Med. Weter. 2012, 68 (8) 481
ludzi z ka¿dym kolejnym kontaktem (27). Obserwacje te zgodne s¹ z sugesti¹ Levinea (34), który uwa¿a³, ¿e lepsze s¹ nawet negatywne i nieprzyjemne kontakty zwierz¹t z cz³owiekiem ni¿ ich ca³kowity brak i izola-cja od ludzi.
Zwiêkszony kontakt z ludmi mo¿e tak¿e znacznie zmniejszyæ poziom lêku zwierz¹. Zosta³o to wykazane w chowie byd³a miêsnego (7, 8), owiec (37), kóz (6, 36), byd³a mlecznego (4), lisów (42), wiñ (53) i drobiu (3). Dyskusyjne jest jednak, czy zwierzêta s¹ bardziej wra¿liwe na relacje z ludmi w pewnych okre-sach ¿ycia. Na przyk³ad wyniki dowiadczenia Bois-siego i Bouissou (4) wykaza³y, ¿e ja³ówki ras mlecz-nych jednakowo reaguj¹ na kontakt z cz³owiekiem przez pierwszych 9 miesiêcy ¿ycia. Albright (1) sugeruje, ¿e interakcje z cz³owiekiem w pewnych krytycznych momentach, jak np. pierwsze wycielenie, mog¹ mieæ wiêkszy wp³yw ni¿ codzienna obs³uga, a wyniki badañ Hemsworth i wsp. (22) potwierdzaj¹ to przypuszcze-nie. Nie wiadomo jednak, czy delikatna i ³agodna opie-ka w tych sytuacjach zmniejszy lêk przed ludmi w ogóle, czy jedynie w stosunku do konkretnej osoby, która by³a obecna wtedy przy zwierzêciu.
W ostatnim okresie ronie zainteresowanie proble-matyk¹ indywidualnego traktowania zwierz¹t ró¿nych gatunków. Wa¿ne jest ustalenie, czy poszczególne osob-niki reaguj¹ odmiennie na ró¿ne osoby z obs³ugi w za-le¿noci od charakteru wczeniejszych interakcji. Metz (38) sugeruje, ¿e odpowiednia reakcja obs³ugi winna byæ poprzedzana prawid³ow¹ interpretacj¹ zachowania zwierzêcia. Dowiadczenia Tanidy i wsp. (52) wykaza-³y, ¿e ju¿ po 5 dniach sta³ego kontaktu z cz³owiekiem wiêkszoæ wiñ badanej grupy natychmiast podejmo-wa³a kontakt z obs³ug¹ w przeciwieñstwie do pierw-szego dnia, w którym osobnik potrzebowa³ oko³o 40 s do rozpoczêcia interakcji. Dodatkowo w pierwszych dniach dowiadczenia zwierzêta przejawia³y ró¿ne za-chowania; jedne podchodzi³y z ostro¿noci¹, inne wy-kazywa³y lêk, a po tygodniu wiêkszoæ podchodzi³a do obs³ugi bezporednio, bez wahania. Tak¿e czas kon-taktu fizycznego wini z cz³owiekiem by³ znacz¹co d³u¿-szy w drugim i trzecim tygodniu dowiadczenia w po-równaniu z pierwszym tygodniem. Rezultaty tego do-wiadczenia wskazuj¹ na zmniejszenie poziomu lêku zwierz¹t wobec cz³owieka pod wp³ywem indywidual-nej obs³ugi. Prosiêta sprawnie odró¿nia³y opiekunów od obcych osób i chêtnie wchodzi³y z nimi w interak-cje, nie postrzegaj¹c ich jako zagro¿enie. Wyniki te potwierdzaj¹ tezê przedstawian¹ przez Metza (38), który stwierdza, ¿e przyzwyczajanie wiñ do cz³owieka mo¿e zmniejszaæ negatywny charakter koniecznych czynno-ci wykonywanych na zwierzêtach, na przyk³ad ³apa-nia, szczepie³apa-nia, odrobaczania czy podawania leków. Ponadto uwa¿a siê, ¿e g³os znanego cz³owieka mo¿e uspokajaæ i ³agodziæ zachowanie lochy (58), co znacz-nie u³atwia wykonywaznacz-nie codziennych czynnoci przez obs³ugê oraz poprawia parametry rozrodu (56). Ponadto, zdaniem Tanida (52), winie, które mia³y pozytywne
interakcje z obs³ug¹, wykazuj¹ mniejszy lêk wobec ludzi ogólnie, a nie tylko w przypadku znanego im cz³owie-ka. Uwa¿a siê, ¿e indywidualne traktowanie zwierz¹t w czasie codziennej obs³ugi pomo¿e lepiej zrozumieæ ich wymagania i zapewniæ bardziej stabilne rodowisko chowu, a tym samym poprawê poziomu dobrostanu.
Wielu badaczy wskazuje na potrzebê prowadzenia dalszych dowiadczeñ z zakresu relacji ludzi ze zwie-rzêtami. U wiñ, owiec, byd³a i drobiu prowadzono badania maj¹ce na celu okrelenie wp³ywu wskazówek wzrokowych (kolor ubrania, cechy twarzy, wzrost, po-stawa itp.) na postrzeganie ludzi (25, 48), jednak¿e inne, potencjalnie istotne wskazówki, takie jak na przyk³ad sygna³y g³osowe i zapachowe, nie zosta³y jeszcze do-k³adnie zbadane. Mo¿e wynikaæ to z wiêkszej trud-noci w standaryzacji tych sygna³ów oraz ich modyfi-kacji. Przypuszcza siê, ¿e przedstawienie w prowa-dzonym eksperymencie pojedynczych sygna³ów mo¿e pomóc w ich kontroli oraz zwiêkszyæ powtarzalnoæ eksperymentów i u³atwiæ interpretacjê wyników (56). Pomocne mo¿e byæ tak¿e zastosowanie sztucznych bodców, takich jak: manekin, prezentowane zdjêcia czy wywietlane filmy. Manekiny by³y ju¿ u¿ywane jako alternatywa ¿ywego cz³owieka we wczeniejszych badaniach u wiñ, owiec i psów (11, 39, 40). Coraz czê-ciej u¿ywa siê zdjêæ oraz filmów w testach behawio-ralnych, jednak ich skutecznoæ nie zawsze jest jedno-znaczna (28, 29, 41, 55). Uwa¿a siê jednak, ¿e u¿ycie do badañ sztucznych reprezentantów cz³owieka ma przynajmniej dwie zalety. Po pierwsze, umo¿liwia stan-daryzacjê warunków w obrêbie jednego dowiadcze-nia, gdy¿ wszystkie grupy dowiadczalne wystawione s¹ na identyczne bodce. Umo¿liwia równie¿ porów-nanie wyników dowiadczeñ prowadzonych w innych placówkach badawczych poprzez wyeliminowanie ró¿-nic w wygl¹dzie zewnêtrznym, postawie i zachowaniu rzeczywistych osób. Po drugie, sztuczne bodce ³atwiej podlegaj¹ modyfikacji, co z kolei mo¿e u³atwiaæ ocenê wzglêdnego znaczenia wybranych cech ludzkich (56). Mo¿liwoci poznawcze i emocjonalne zwierz¹t gos-podarskich nie zosta³y jeszcze wystarczaj¹co zbadane. W przysz³oci nale¿y okreliæ, czy zwierzêta s¹ w sta-nie przewidzieæ przysz³e konsekwencje (pozytywne lub negatywne) kontaktu z cz³owiekiem. Nale¿a³oby od-powiedzieæ na takie pytania, jak: czy zwierzêta mog¹ przewidzieæ konsekwencje przysz³ych interakcji z lud-mi po regularnych kontaktach, czy te¿ reaguj¹ jedynie na bodce aktualnie wysy³ane przez cz³owieka? Czy zwierzêta okazuj¹ frustracjê w przypadku braku ocze-kiwanych korzyci od opiekuna? Czy zwierzêta maj¹ pozytywne skojarzenia z pojawieniem siê obs³ugi, na przyk³ad oczekiwanie otrzymania pokarmu lub nega-tywne z pojawieniem siê obcej osoby? Czy obecnoæ znanej osoby uspokaja zwierzê podczas wykonywania codziennych czynnoci? (56). Zdobyta wiedza mo¿e u³atwiæ interpretacjê obserwowanych zachowañ zwie-rz¹t, jak równie¿, byæ mo¿e, doprowadziæ do rozwoju nowych metod badawczych.
Med. Weter. 2012, 68 (8) 482
Pimiennictwo
1.Albright J. L.: Dairy cattle husbandry, [w:] Grandin T.: Livestock Handling and Transport. Wallingford, U.K., CAB International 1993, s. 95-108.
2.Bakken M., Moe R., Smith A.: Radio telemetry: a method of evaluation stress and learning ability in the silver fox (Vulpes vulpes). Proc. Int. Congr. Appl. Ethol., Berlin 1993, s. 591-594.
3.Barnett J. L., Hemsworth P. H., Hennessy D. P., McCallum T. M., Newman E. A.: The effects of modifying the amount of human contact on the behavioural, physiological and production responses of laying hens. Appl. Anim. Behav. Sci. 1994, 41, 87-100.
4.Boissy A., Bouissou M. F.: Effects of early handling on heifers subsequent reactivity to humans and to unfamiliar situations. Appl. Anim. Behav. Sci. 1988, 22, 259-273.
5.Boissy A., Terlouw C. E. M., Le Neindre P.: Presence of cues from stressed conspecifics increases reactivity to aversive events in cattle: evidence for the existence of alarm substances in urine. Physiol. Behav. 1998, 63, 489-495. 6.Boivin X., Braastad B. O.: Effects of handling during temporary isolation after
early weaning on goat kids later response to humans. Appl. Anim. Behav. Sci. 1996, 48, 61-71.
7.Boivin X., Le Neindre P., Chupin J. M., Garel J. P., Trillat C.: Influence of breed and early management on ease of handling and open-field behaviour of cattle. Appl. Anim. Behav. Sci. 1992b, 32, 313-323.
8.Boivin X., Le Neindre P., Garel J. P., Chupin J. M.: Influence of breed and rearing management on cattle reactions during human handling. Appl. Anim. Behav. Sci. 1994, 39, 115-122.
9.Boivin X., Nowak R., Despres G., Tournadre H., Le Neindre P.: Discrimination between shepherds by lambs reared under artificial conditions. J. Anim. Sci. 1997, 75, 2892-2898.
10.Boivin X., Tournadre H., Le Neindre P.: Hand feeding and gentling influence early weaned lambs attachment responses to their stockperson. J. Anim. Sci. 2000, 78, 879-884.
11.Bouissou M. F., Vandenheede M.: Fear reactions of domestic sheep confronted with either a human or an human-like model. Behav. Process. 1995, 34, 81-92. 12.Breuer K., Hemsworth P. H., Barnett J. L., Matthews L. R., Coleman G.: Behavioural response to humans and the productivity of commercial dairy cows. Appl. Anim. Behav. Sci. 2000, 66, 273-288.
13.Breuer K., Hemsworth P. H., Coleman G. J.: The effect of positive or negative handling on the behavioural and physiological responses of nonlactating heifers. Appl. Anim. Behav. Sci. 2003, 84, 3-22.
14.English P., Burgess G., Segundo R., Dunne J.: Stockmanship: Improving the Care of the Pig and Other Livestock. Farming Press, Ipswich, UK 1992. 15.Gonyou H. W., Hemsworth P. H., Barnett J. L.: Effects of frequent interactions
with humans on growing pigs. Appl. Anim. Behav. Sci. 1986, 16, 269-278. 16.Grandin T., Curtis S. E., Taylor I. A.: Toys, mingling and driving reduce
excit-ability in pigs. J. Anim. Sci. 1987, 65 (Suppl. 1), 230.
17.Gross W. B., Siegel P. B.: Socialization as a factor in resistance to disease, feed efficiency, and response to antigen in chickens. Am. J. Vet Res. 1982, 43, 2010--2012.
18.Hemsworth P. H., Barnett J. L.: Human-animal Interactions, [w:] Price E. O.: Farm Animal Behavior, The Veterinary Clinics of North America. Saunders W. B., Philadelphia, PA. 1987a, 339-356.
19.Hemsworth P. H., Barnett J. L.: The effect of aversively handling pigs, either individually or in groups, on their behaviour, growth and corticosteroids. Appl. Anim. Behav. Sci. 1991, 30, 61-72.
20.Hemsworth P. H., Barnett J. L.: The effects of early contact with humans on the subsequent level of fear of humans in pigs. Appl. Anim. Behav. Sci. 1992, 35, 83-90.
21.Hemsworth P. H., Barnett J. L.: The human-animal relationship and its impor-tance in pig production. Pig News Inf. 1987b, 8, 133-136.
22.Hemsworth P. H., Barnett J. L., Tilbrook A. J., Hansen C.: The effects of handling by humans at calving and during milking on the behaviour and milk cortisol concentrations of primiparous dairy cows. Appl. Anim. Behav. Sci. 1989b, 22, 313-326.
23.Hemsworth P. H., Brand A., Willems P. J.: The behavioural response of sows to the presence of human beings and their productivity. Livest. Prod. Sci. 1981b, 8, 67-74.
24.Hemsworth P. H., Coleman G. J.: HumanLivestock Interactions: The Stock-person and the Productivity of Intensively Farmed Animals. CAB International, Wallingford, UK 1998.
25.Hemsworth P. H., Coleman G., Barnett J. L., Borg S., Dowling S.: The effects of cognitive behavioral intervention on the attitude and behavior of stockpersons and the behavior and productivity of commercial dairy cows. J. Anim. Sci. 2002, 80, 68-78.
26.Jones R. B.: Fear and distress, [w:] Appleby M. C., Hughes B. O. (Eds.): Animal Welfare. CAB International, Wallingford, UK 1997, 75-87.
27.Jones R. B.: Reduction of the domestic chicks fear of human beings by regular handling and related treatments. Anim. Behav. 1993, 46, 991-998.
28.Kendrick K. M.: Intelligent perception. Appl. Anim. Behav. Sci. 1998, 57, 213-231.
29.Kendrick K. M., Atkins K., Hinton M. R., Broad K. D., Fabre-Nys C., Keverne B.: Facial and vocal discrimination in sheep. Anim. Behav. 1995, 49, 1665-1676.
30.Korff J., Dyckhoff B.: Analysis of the human animal interaction demonstrated in sheep by using the model of social support, [w:] Hemsworth P. H., Spinka M., Kostal L.: Proc. 31st Internat. Congress Internat. Soc. Applied Ethology, Prague,
Czech Republic 1997, s. 87-88.
31.Lansade L., Bertrand M., Boivin X., Bouissou M. F.: The effects of handling at weaning on manageability and reactivity of foals. Appl. Anim. Behav. Sci. 2004, 87, 131-149.
32.Le Neindre P., Boivin X., Boissy A.: Handling of extensively kept animals. Appl. Anim. Behav. Sci. 1996, 49, 73-81.
33.Lensink J., Fernandez X., Cozzi G., Florand L., Veissier I.: The influence of farmers behavior on calves reactions to transport and quality of veal meat. J. Anim. Sci. 2001b, 79, 642-652.
34.Levine S.: Noxious stimulation in infant and adult rats and consummatory behaviour. J. Comp. Physiol. Psychol. 1958, 51, 220-233.
35.Lewis N. J., Hurnik J. F.: The effect of some common management practices on the ease of handling of dairy cows. Appl. Anim. Behav. Sci. 1998, 58, 213-220. 36.Lyons D. M.: Individual differences in temperament of domestic dairy goats and
the inhibition of milk ejection. Appl. Anim. Behav. Sci. 1989, 22, 269-282. 37.Mateo J. M., Estep D. Q., McCann J. S.: Effects of differential handling on the
behaviour of domestic ewes Ovis aries. Appl. Anim. Behav. Sci. 1991, 32, 45-54. 38.Metz J. H. M.: The response of farm animals to humans-examples of the episte-mology of experimental research, [w:] Seabrook M. F.: The Role of the Stockman in Livestock Productivity and Management. CEC, Luxembourg 1987, 23-37.
39.Millot J. L., Filiatre J. C., Eckerlin A., Gagnon A. C., Montagner H.: Olfactory cues in the relations between children and their pet dogs. Appl. Anim. Behav. Sci. 1987, 19, 189-195.
40.Miura A., Tanida H., Tanaka T., Yoshimoto T.: The influence of human posture and movement on the approach and espace behaviour of weanling pigs. Appl. Anim. Behav. Sci. 1996, 49, 247-256.
41.Munksgaard L., De Passille A. M., Rushen J., Thodberg K., Jensen M. B.: Discrimination of people by dairy cows based on handling. J. Dairy Sci. 1997, 80, 1106-1112.
42.Pedersen V.: Long-term effects of different handling procedures on beha-vioural, physiological, and production-related parameters in silver foxes. Appl. Anim. Behav. Sci. 1994, 40, 285-296.
43.Pedersen V., Jeppesen L. L.: Effects of early handling on later behaviour and stress-sensitivity in silver foxes. Appl. Anim. Behav. Sci. 1990, 26, 383-393. 44.Pinchbeck G. L., Clegg P. D., Proudman C. J., Morgan K. L., French N. R.:
Whip use and race progress are associated with horse falls in hurdle and steeplechase racing in the UK. Equine Vet. J. 2004, 36, 384-389.
45.Price E. O.: Behavioural aspects of animal domestication. Q. Rev. Biol. 1984, 59, 1-32.
46.Rosales A. G.: Managing stress in broiler breeders: a review. J. Appl. Poult. Res. 1994, 3, 199-207.
47.Rushen J., De Passille A. M., Munksgaard L.: Fear of people by cows and effects on milk yield, behavior and heart rate at milking. J. Dairy Sci. 1999b, 82, 720-727.
48.Rushen J., Taylor A. A., De Passille A. M.: Domestic animals fear of humans and its effects on welfare. Appl. Anim. Behav. Sci. 1999a, 65, 285-303. 49.Shabalina A. T.: Dominance rank, fear scores and reproduction in cockerels.
Br. Poult. Sci. 1984, 25, 297-301.
50.Søndergaard E., Halekoh U.: Young horses reactions to humans in relation to handling and social environment. Appl. Anim. Behav. Sci. 2003, 84, 265-280. 51.Suarez S. D., Gallup G. G.: Open-field behaviour in chickens: the experimenter
is a predator. J. Comp. Physiol. Psychol. 1982, 96, 432-439.
52.Tanida H., Miura A., Tanaka T., Yoshimoto T.: Behavioral response to humans In individually handled weanling pigs. Appl. Anim. Behav. Sci. 1995, 42, 249-259.
53.Tanida H., Miura A., Tanaka T., Yoshimoto T.: The role of handling in communi-cation between humans and weanling pigs. Appl. Anim. Behav. Sci. 1994, 40, 219-228.
54.Tanida H., Miura A., Tanaka T., Yoshimoto T.: The role of handling in communi-cation between humans and weanling pigs. Proc. VII World Conf. Anim. Prod., Canada 1993, 3, 400-401.
55.Vandenheede M., Bouissou M. F.: Fear reactions of ewes to photographic images. Behav. Process. 1994, 32, 17-28.
56.Waiblinger S., Boivin X., Pedersen V., Tosi M., Janczak A., Visser E., Jones B.: Assesing the human-animal relationship in farmer spiecies: A critical revive. Appl. Anim. Behav. Sci. 2006, 101, 185-242.
57.Waiblinger S., Menke C., Korff J., Bucher A.: Previous handling and gentle interactions affect behaviour and heart rate of dairy cows during a veterinary procedure. Appl. Anim. Behav. Sci. 2004, 85, 31-42.
58.Walton J. R.: Pigs, [w:] Anderson R. S., Edney A. T. B.: Practical Animal Handling. Pergamon, Oxford 1991, 67-75.
59.Waran N., McGreevy P., Casey R. A.: Training methods and horse welfare, [w:] Waran N.: The Welfare of Horses. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, Netherlands 2002, 151-180.
Adres autora: mgr in¿. Monika Petrynka, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków; e-mail: monikap86@o2.pl
