ROBERT SZCZERBIÑSKI1 , KRYSTYNA MAKOWSKA2, PIOTR GRZEGORZ SZCZESIUL3 DO¯YWIANIE UCZNIÓW W SZKO£ACH WOJEWÓDZTWA
PODLASKIEGO W 2003 ROKU
GIVING OUT EXTRA MEALS TO CHILDREN AT SCHOOL IN THE DISTRICT OF PODLASIE IN YEAR 2003
1 Powiatowa Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w Sokó³ce 16-100 Sokó³ka ul. 1-go Maja 13A
Dyrektor: R. Szczerbiñski e-mail: rbkl@poczta.fm
2 Wojewódzka Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w Bia³ymstoku Dyrektor: S. Kuroczycki-Saniutycz
3 Prywatna praktyka lekarska Nowe Aleksandrowo
W pracy przedstawiono ocenê do¿ywiania uczniów w czasie pobytu w szkole w województwie podlaskim w oparciu o dane stacji sanitarno-epidemiologicz-nych szczebla powiatowego za 2003 rok.
WSTÊP
Prawid³owe ¿ywienie nale¿y do najwa¿niejszych czynników rodowiskowych wp³ywa-j¹cych korzystnie na stan zdrowia dzieci i m³odzie¿y, ich zdolnoæ do uczenia siê, aktyw-noæ ruchow¹, samopoczucie i zachowania emocjonalne. Dzieci i m³odzie¿ stanowi¹ grupê najbardziej wra¿liw¹ na skutki nieprawid³owego ¿ywienia. W tym wieku szczególnie silnie ujawniaj¹ siê niekorzystne zmiany w rozwoju somatycznym, spowodowane niedoborami lub wadliwie zbilansowanym ¿ywieniem. W dzieciñstwie i wczesnej m³odoci naj³atwiej kszta³towaæ w³aciwe nawyki ¿ywieniowe. Dzieci i m³odzie¿, zgodnie z zasadami racjonal-nego ¿ywienia, powinny spo¿ywaæ regularnie 5 posi³ków w ci¹gu dnia z czêstotliwoci¹ nie wiêksz¹ ni¿ co 4 godziny. Zbyt d³ugie przerwy pomiêdzy posi³kami powoduj¹ uczucie g³o-du, które obni¿a zdolnoæ do koncentracji uwagi, pogarsza nastrój i samopoczucie, co wp³ywa ujemnie na proces nauczania.
Przeprowadzane badania wród dzieci i m³odzie¿y wskazuj¹, ¿e prawie 3/4 populacji w miecie i na wsi spo¿ywa od 5 do 6 posi³ków w ci¹gu doby. Pozosta³e spo¿ywaj¹ zazwy-czaj 3-4 posi³ki, a nieliczny odsetek dzieci spo¿ywa mniej ni¿ 3 posi³ki dziennie. Pobyt uczniów poza domem, w szkole lub w drodze do szko³y wynosi ok. 5-6 godzin, natomiast uczniów doje¿d¿aj¹cych nawet 8-10 godzin. Dlatego organizowanie ró¿nych form do¿y-wiania w szko³ach powinno byæ integraln¹ czêci¹ procesu nauczania i wychowania [6].
Celem pracy by³a ocena korzystania uczniów z ró¿nych form do¿ywiania w ró¿nych typach szkó³ w województwie podlaskim w 2003 roku.
MATERIA£ I METODY
Materia³ stanowi³y sprawozdania MZ 53 za 2003 r. z dzia³alnoci w zakresie higieny dzieci i m³odzie¿y, sprawozdania uzupe³niaj¹ce za 2003 r. w zakresie wydawania w placówkach napojów mlecznych, organizowania wspólnych niadañ oraz punktów sprzeda¿y oferuj¹cych produkty spo-¿ywcze w szko³ach, sporz¹dzone przez Powiatowe Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne wojewódz-twa podlaskiego.
Zebrane dane w ww. sprawozdaniach dotycz¹ 93% szkó³ w województwie podlaskim, które zo-sta³y skontrolowane w 2003 roku.
WYNIKI
Na terenie województwa podlaskiego ciep³e posi³ki by³y wydawane jako posi³ki pe³ne i posi³ki jednodaniowe. Pe³ne posi³ki wydawa³o 21,95% szkó³, a posi³ki jednodaniowe 7,66% szkó³ (Tab. I). Najwy¿szy odsetek szkó³ wydaj¹cych ciep³e posi³ki stwierdzono w gimna-zjach 40,8% (posi³ki pe³ne) i 9,18% (posi³ki jednodaniowe) oraz w szko³ach podstawo-wych 30,8% (posi³ki pe³ne) i 11,6% (posi³ki jednodaniowe). Zarówno w gimnazjach jak i szko³ach podstawowych czêciej oferowano posi³ki pe³ne ni¿ posi³ki jednodaniowe. Ogó-³em z pe³nych posi³ków korzysta³o 20,15% uczniów, a z posi³ków jednodaniowych 4,36% uczniów. Najwy¿szy odsetek uczniów korzystaj¹cych z posi³ków pe³nych stwierdzono w szko³ach podstawowych (26,37%) oraz gimnazjach (19,82%). W szko³ach policealnych/ pomaturalnych pomimo, ¿e szko³y nie oferowa³y ciep³ych posi³ków ich uczniowie (6,79%) korzystali z posi³ków pe³nych w innych placówkach. Najwy¿szy odsetek uczniów korzysta-j¹cych z posi³ków jednodaniowych stwierdzono w filiach szkó³ podstawowych, co wynika z braku warunków do przyrz¹dzania pe³nych posi³ków.
Z ofert¹ wydawania napojów wyst¹pi³o 264 szkó³, co stanowi 36,01%. Najczêciej na-poje podawano w filiach szkó³ podstawowych (67,56%) i szko³ach podstawowych (43,6%), rzadziej w gimnazjach (10,71%). Natomiast w szko³ach o wy¿szym poziomie kszta³cenia nie oferowano napoju uczniom.
Napoje mleczne oferowano w ci¹gu ca³ego roku w 1,36% (707) szkó³, a w okresie zimo-wym w 0,27% (108) szkó³. Z oferowanych napojów w ci¹gu ca³ego roku korzysta³o 0,47% uczniów, a tylko 0,07% uczniów w okresie zimowym. Szczegó³owe dane przedstawia Tabe-la II.
Wspólne niadania w szko³ach w województwie podlaskim w 2003 roku organizowane by³y jedynie w szko³ach podstawowych i gimnazjach. Ogó³em organizowano je w 26,72% szkó³ w tym : w ci¹gu ca³ego roku w 19,25% szkó³, tylko w okresie zimowym w 7,47% szkó³, a korzysta³o z nich 5,62% uczniów w tym: w ci¹gu ca³ego roku 4,32% uczniów, tylko w okresie zimowym 1,36% uczniów (Tab. III).
Na terenie 32,49% (361) szkó³ prowadzi³y dzia³alnoæ sklepiki i bufety, automaty do sprzeda¿y w 5,49% (61) szkó³ oferuj¹ce uczniom tych placówek produkty spo¿ywcze, przy czym w automatach mo¿na by³o kupiæ wy³¹cznie napoje bezmleczne. Produkty mleczne najczêciej mo¿na by³o nabyæ w szko³ach rednich zawodowych w 13,61% placówek oraz policealnych / pomaturalnych w 10% placówek, a najrzadziej w szko³ach podstawo-wych w 1,4% placówek. Natomiast owoce najczêciej mo¿na by³o nabyæ w liceach ogól-nokszta³c¹cych w 7,14% placówek oraz gimnazjach w 6,17% placówek. Dania gor¹ce (hamburger, hot-dog, pizza) w bufetach oferowano w 12,06% szkó³, przy czym najczêciej
Tabela I. W ydawanie ciep³ych posi³ków w szko³ach województwa podlaskiego w 2003 r. Giving out hot meals in schools of the Distrrict of Podlasie in 2003 /L F] ED V] Ny á Z \G DM F\ FK F LH Sá H SR VL áN L /L F] ED X F] QL yZ NR U] \V WD M F\ FK ] FL HS á\ FK S RV LáN yZ 2 GV HW HN V] Ny á Z \G DM F\ FK F LH Sá H SR VL áN L 2 GV HW HN X F] QL yZ NR U] \V WD M F\ FK ] FL HS á\ FK S RV LáN yZ 7\ S V] NR á\ / LF ] E D V ] N y á\QDZORRWUQRNV F K / LF ] E D X F ] Q Ly Z Z W\ F K KFáDRN]V SR VL áN L SH áQ H SR VL áN L MH GQ RG D QL RZ H SR VL áN L SH áQ H SR VL áN L MH GQ RG D QL RZ H SR VL áN L SH áQ H SR VL áN L MH GQ RG D QL RZ H SR VL áN L SH áQ H SR VL áN L MH GQ RG D QL RZ H 6] NR áD S RG VW DZ RZ D )L OLD V] NR á\ S RG VW DZ RZ HM * LP QD ]M XP 6] NR áD ] DV DG QL F] D ]D Z RG RZ D 6] NR áD U HG QL D ]D Z RG RZ D /L FH XP R Jy OQ RN V] WD áF FH /L FH XP S UR ILO RZ DQ H 6] NR áD S RO LF HD OQ D SR P DW XU DO QD 2 Jy áH P
Tabela II. W ydawanie napoi w tym napoi mlecznych w szko³ach w województwie podlaskim w 2003 r. Giving out drinks and m ilk drinks in schools of the District of Podlasie in 2003 /L F] ED V] Ny áZ \G DM F\ FK QD SR MH /L F] ED X F] QL yZ N RU ]\ VW D M F\ FK ] Q DS RM yZ 2 GV HW HN V] Ny áZ \G DM F\ FK Q DS RM H 2 GV HW HN X F] QL yZ N RU ]\ VW DM F\ FK ] Q DS RM yZ Z W\ P Q DS RM yZ P OH F] Q\ FK Z W\ P Q DS RM yZ P OH F] Q\ FK Z W\ P Q DS RM yZ P OH F] Q\ FK Z W\ P Q DS RM yZ P OH F] Q\ FK 7\ S V] NR á\ / LF ] E D V ] N y á V N R Q WU R OR KF\QDZ / LF ] E D X F ] Q Ly Z Z W\ F K KFáDRN]V RJ yá HP FD á\ UR N W\ ON R Z RN UH VL H ]L P RZ \P RJ yá HP FD á\ UR N W\ ON R Z RN UH VL H ]L P R Z \P RJ yá HP FDá\ UR N W\ ON R Z RN UH VL H ]L P R Z \P RJ yá HP FDá\ UR N W\ ON R Z RN UH VL H ]L P R Z \P 6] NR áD SR GV WD Z RZ D )L OLD V] NR á\ SR GV WD Z RZ HM * LP QD ]M XP 2 Jy áH P
Tabela III. O rg anizowanie w spólnych niadañ w szko³ach w w ojewództwie podlaskim w 2003 r. Or
ganizing in company breakfasts in schoo
ls of the District of Podlasie in 2003
/L F] ED V] Ny áR UJ DQ L] XM F\ FK Z VS yO QH Q LD GD QL D /L F] ED X F] QL yZ N RU ]\ VW DM F\ FK ] H Z VS yO Q\ FK Q LD GD 2 GV HW HN V] Ny áR UJ DQ L] XM F\ FK Z VS yO QH Q LD GD QL D 2 GV HW HN X F] QL yZ N RU ]\ VWD M F\ FK ] H Z VS yO Q\ FK Q LD GD 7\ S V] NR á\ / LF ] E D V ] N y á V N R Q KF\QDZORRWU / LF ] E D X F ] Q Ly ZFáDRN]VKFW\ Z K RJ yá HP FD á\ UR N W\ ON R Z R NU H VL H ]L P RZ \P RJ yá HP FD á\ UR N W\ ON R Z R NU H VL H ]L P RZ \P RJ y áH P FD á\ UR N W\ ON R Z R NU H VL H ]L P RZ \P RJ yá HP FD á\ UR N W\ ON R Z R NU H VL H ]L P RZ \P 6] NR áD S RG VW DZ RZ D * LP QD ]M XP 2 Jy áH P
Tabela IV . Punkty sprzeda¿y w szko³ach oferuj¹ce produkty spo¿ywcze w województwie podlaskim w 2 003 r. School buf fets being in operation in schools of the District of Podlasie in 2003 1 liczony od liczby szkó³ skontrolowanych V] Ny áR IH UX M F\ FK S UR GX NW \ VS R \Z F] H Z S XQ NW DF K VS U] HG D \ 6] NR á\ ] H VN OH SL ND P LE XI HW DP L 6] NR á\ ] D XW RP DW DP L 7\ S V] NR á\ / LF ] E D V ] N y á\QDZORRWUQRNV F K OLF ]E D OLF ]E D S U R G X N W\Q]FOH P H Q D S R MHFOH P]HE ] Q H S LH F ] \ Z RLF UQ LHNXFLHQ ] H J R WR Z HNSDQDN L S LH F ] \ Z RLF UQ LHNXF ] H V áR G \ F ] H G D Q LDURJ F H R Z R F H 6] NR áD S RG VW DZ RZ D * LP QD ]M XP 6] NR áD ] DV DG QL F] D ]D Z RG RZ D 6] NR áD U HG QL D ]D Z RG RZ D /L FH XP R Jy OQ RN V] WD áF FH /L FH XP S UR ILO RZ DQ H 6] NR áD S RO LF HD OQ D SR P DW XU DO QD 2 Jy áH P
w liceach ogólnokszta³c¹cych w 27,14% placówek, a najrzadziej w szko³ach podstawo-wych w 8,4% placówek i zasadniczych szko³ach zawodopodstawo-wych w 8,92% placówek.
Napoje bezmleczne, pieczywo cukiernicze i s³odycze uczniowie mogli nabyæ w co trze-ciej szkole. Najwy¿szy odsetek szkó³ oferuj¹cych w sklepikach/ bufetach i automatach napoje bezmleczne, pieczywo cukiernicze i s³odycze zaobserwowano w liceach ogólnokszta³c¹-cych (Tab. IV).
DYSKUSJA
Na podstawie wyników badañ przedstawianych w pimiennictwie wynika, ¿e pierwszych niadañ nie spo¿ywa od 11% [7] do 25,4% [2] uczniów, drugie niadania spo¿ywa od 50% [4] do 85% [5], a przerwy miedzy posi³kami, g³ównie miêdzy niadaniem a obiadem siêgaj¹ nawet do 10 godzin [4]. Przedstawione wyniki w³asne wskazuj¹, ¿e z pe³nych obiadów szkolnych korzysta³o 20,15% uczniów, a z posi³ków szkolnych jednodaniowych korzysta³o 4,36% uczniów i by³y one wy¿sze od wyników przedstawionych przez Gajewsk¹ i
Ignar-Golinowsk¹ [1]. Zwiêkszenie liczby uczniów korzystaj¹cych z ciep³ych posi³ków
oferowa-nych przez szko³y nale¿y upatrywaæ w poprawie walorów organoleptyczoferowa-nych posi³ków, oferowanie co najmniej dwóch zestawów dañ oraz sprawnej organizacji ich wydawania. Mo¿liwoæ korzystania z napoju stwarza³o 36,01% szkó³, a z oferty korzysta³o 9,38% uczniów. Oferta ta by³a uzupe³niana przez punkty sprzeda¿y zlokalizowane na terenie szkó³, które sprzedawa³y napoje bezmleczne (napoje bezalkoholowe gazowane i nie gazowane) w 26,55% placówek.
Jak podaj¹ Hamu³ka i wsp. [2] odsetek uczniów pij¹cych napój w szkole wynosi w zale¿-noci od wieku od 73,8% do 100%, a w oparciu o dane K¹ko³owicz-Laskowskiej [3] od 36% do 70%. Natomiast w oparciu o dane Suligi [5] napój w szkole wypijany by³ przez 65,4% uczniów i czêciej przez ch³opców.
Jednym z celów operacyjnych Narodowego Programu Zdrowia 1996-2005 r. jest popra-wa sposobu ¿ywienia ludnoci i jakoci ¿ywienia miêdzy innymi poprzez zwiêkszenie spo-¿ycia napojów mlecznych. W analizowanym okresie z oferowanych przez szko³y napojów mlecznych korzysta³o w ci¹gu ca³ego roku 0,47% uczniów i 0,07% uczniów tylko w okresie zimowym, przy czym mo¿liwoæ spo¿ywania napojów mlecznych stworzono: w ci¹gu ca³e-go roku w 1,36% szkó³, tylko w okresie zimowym w 0,27% szkó³. Mo¿liwoæ korzystania przez uczniów z napojów mlecznych uzupe³nia³a oferta punktów sprzeda¿y w szko³ach, dostêpnych w 4,86% placówek. W cytowanej wczeniej pracy Gajewskiej i
Ignar-Golinow-skiej [1] w 2001 r. w szko³ach na terenie ca³ej Polski napój mleczny pi³o 1,8% uczniów
w tym 0,9% uczniów pi³o go jedynie w okresie zimowym, przy czym mo¿liwoæ picia napo-ju mlecznego stworzono w 4,1% placówek. Natomiast badania Suligi [5] wykaza³y, ¿e ¿adna szko³a podstawowa i gimnazjum rodkowo-wschodniej Polski objêta badaniami nie ofero-wa³a dzieciom mo¿liwoci wypicia mleka.
Najwy¿szy odsetek szkó³ w punktach sprzeda¿y produktów spo¿ywczych oferowa³ s³o-dycze 33,12%, pieczywo cukiernicze 30,87%, napoje bezmleczne (gazowane i nie ga-zowane) 26,55%, co niew¹tpliwie zwi¹zane jest nawykami ¿ywieniowymi. W przeprowa-dzonych badaniach oceny indywidualnego ¿ywienia dzieci w wieku szkolnym w szko³ach podstawowych w województwie bia³ostockim Stopnicka i wsp. [4] stwierdzili, ¿e najbar-dziej popularnymi produktami spo¿ywczymi spo¿ywanymi przez dzieci w przerwach
miê-dzy posi³kami by³y s³odycze, a owoce w niewielkiej iloci. Wspólne niadania organizowa-no wy³¹cznie w szko³ach podstawowych i gimnazjach, i dotyczy³y g³ównie m³odszych uczniów. W odniesieniu do starszych uczniów forma ta nie jest rozpowszechniona i chyba siê nie przyjmie. Podobne zjawisko zaobserwowa³a Gajewska i Ignar-Golinowska [1], przy czym w szko³ach o wy¿szym profilu nauczania wspólne niadania organizowano spora-dycznie i tylko w niektórych województwach (ma³opolskie, ³ódzkie, podkarpackie, l¹skie).
WNIOSKI
1. Posi³ki pe³ne wydawa³o 21,95% placówek nauczania, natomiast posi³ki jednodaniowe 7,66% placówek nauczania. Odsetek placówek wydaj¹cych posi³ki ciep³e mala³ wraz z wy¿szym stopniem kszta³cenia.
2. Z posi³ków pe³nych wydawanych przez szko³y korzysta³o jedynie 20,15% uczniów, a z posi³ków jednodaniowych 4,36% uczniów.
3. Mo¿liwoæ spo¿ywania napojów przez uczniów stworzy³o 36,01% szkó³, a korzysta³o z tej oferty 9,38% uczniów.
4. Napoje mleczne w ci¹gu ca³ego roku spo¿ywane by³y w 1,36% szkó³ przez 0,47% uczniów. Natomiast napoje mleczne w okresie zimowym spo¿ywane by³y w 0,27% szkó³ przez 0,07% uczniów.
5. Z ofert¹ organizowania wspólnych niadañ w szko³ach wyst¹pi³o 26,72% szkó³ i doty-czy³a jedynie szkó³ podstawowych i gimnazjów, a wykorzystywa³o j¹ 5,62% uczniów.
6. Sklepiki/bufety szkolne oraz automaty funkcjonuj¹ce w szko³ach oferowa³y g³ównie s³odycze, pieczywo cukiernicze oraz napoje bezmleczne (gazowane i niegazowane). R. Szczerbiñski, K. Makowska, P.G. Szczesiul
GIVING OUT EXTRA MEALS TO CHILDREN AT SCHOOL IN THE DISTRICT OF PODLASIE IN YEAR 2003
Summary
The aim of this article was to evaluate the access of school children to different forms of school lunch programmes in a range of schools in the District of Podlasie. Substantial materials for this study were provided for by MZ 53 reports for the year 2003, which mainly concerned problems associated with hygiene of primary and secondary school children, as well as supplementary reports compiled by Regional Disease Control Centres in the District of Podlasie. In the area of Podlasie school meals were served as full and one-dish lunches. 21.95% of all the schools served full lunches, 7.66% schools served one-dish lunches, with secondary and primary schools constituting the highest percentage. 20,15% of the pupils took advantage of full lunches, 4.36% of one-dish lunches. 264 schools put forward a motion of serving drinks, which constitutes 36.01%. The above mentioned drinks were mostly served in the country branches of primary schools (67.56%) and primary schools (43.6% ), rarely in secondary schools (10.71% ). In the schools of higher academic standard pupils were offered no drinks. Milk drinks were available all through the school year in 1.36% of schools (0.47% pupils took advantage) and 0.27% of schools in the winter season (0.07% pupils took advan-tage). 26.72% of all the institutions suggested organizing in-company breakfasts in schools, and these were solely primary and secondary schools. School buffets were in operation in 32.49% of schools and 5.49% of schools had sweets and drinks machines vending pastry, fizzy and still drinks.
PIMIENNICTWO
1. Gajewska M., Ignar-Golinowska B.: Ocena ¿ywienia uczniów w Polsce na podstawie danych stacji sanitarnoepidemiologicznych za 2001 rok. Roczn. PZH 2003, 54, 183-196.
2. Hamu³ka J., Gronkowska-Senger A., Witkowska K.: Czêstotliwoæ spo¿ywania i wartoæ energe-tyczna niadañ uczniów wybranych szkó³ podstawowych w Warszawie. Roczn. PZH 2000, 51, 279-290.
3. K¹ko³owicz-Laskowska B., Kwiatkowska B., Piekarska J.: niadania uczniów jako wyk³adnik zdrowia i stylu ¿ycia; w: Mierniki zachowañ Zdrowotnych. Materia³y Krajowej Konferencji Naukowej, Warszawa 2000, 41-47.
4. Stopnicka B., Szamrej I. K., Jerulank I.: Ocena indywidualnego sposobu ¿ywienia dzieci w wie-ku szkolnym w szko³ach podstawowych województwa bia³ostockiego. ¯ywnoæ ¯ywienie a Zdro-wie 1998, 4, 392-400.
5. Suliga E.: Czêstotliwoæ spo¿ycia pierwszych i drugich niadañ wród dzieci wiejskich. Roczn. PZH 2003, 54, 213-220.
6. Szponar L., Turlejska H., Wolnicka K.: Obiady szkolne. Zalecenia, jad³ospisy i receptury dla ¿ywienia zbiorowego dzieci i m³odzie¿y w placówkach owiatowo wychowawczych. I¯¯, War-szawa 1999.
7. Woynarowska B. (red.): Zdrowie m³odzie¿y szkolnej w Polsce i innych krajach. Raport z badañ przeprowadzonych w 1994 roku IMiDz, Warszawa 1996.
