to builci dams on the Dunajec river seems ·to be very hazardous there. The project of draining off waters of the Dunajec river using drainage adit from Czorsztyn to Tylmanowa, which may destruct the natural Dunajec gorge, is . here particularly dangerous.
PE3IOME
CTpeMJieHHH K o6pa3oBaHJ110 npHpO,ąHoro 3anoBe,ą
HJ1Ka B IIeHHHHax nOHBJ1JIJ1Ch exqe B 1921 r. B 1932 ro,ąy, nocne 3aKyna rocy,ąapcTBOM Tex yąacTKOB
IleHHJ1H, KOTOphie npl1Ha_ąJie:lKaJIJ1 'laCTHhiM BJia_ąeJih
qaM, 6hiJI. o6pa3oBaH IIeHHJ1HCKJ1ti: Han;HoHaJihHhiti:
3anoBe,ąHHK. BcKope B03Hl1K TaK:m:e rpaHH'IHhiti:
npH-po,ąHhiti: 3anoBe,ąHJ1K, oxsaThmaroxqHti: TY ąacTh IIeH-HHH, KOTopaa np11Ha,ąne:m:ana 'łexocnoBaKJ1J1. 3To 6hiJI nepBhm napK TaKoro po,ąa B EBpone.
IIocne BTopoti: MHpoBoti: BOti:Hhi IIeHHHHCKHti:
3ano-Be,ąHHK 6hiJI BHOBh OTKphiT B 1954 r. I!JIOiqa_ąh 3anoBe,ąHl1Ka oxBaThmaeT 2231 ra; Bech 3anoBe,ąHHK pa3_ąeJIHeTCH Ha yqaCTKJ1 nOJIHOti: oxpaHbi J1 'laCTJ1'1HOti: oxpaHhl. B CBH3J1 C J1CKJIIO'IJ1TeJihHhiM 3Ha'leHl1eM IIeHHHH 11 oco6enHo l13BeCTHoro nepeJioMa p. ,IJ;yHaen;, onaceHHH Bhi3hiRaroT npoeKThi coopy:m:eHHH nJIOTHH Ha 3TOti: peKe. 0co6eHHO onaceH npoeKT OTBO_ąa BOA p. ,IJ;yHaen; qepe3 UITOJihHIO 113 r. 'łopUIThiH B. _ąep.
ThiJihMaHoBa,. 'ITO npHBe,ąeT K noJIHOMY yHH'ITO:lKeHHIO ecTeCTBeHHoro nepe.lloMa ,IJ;yHa~a.
STANISŁAW SMOLSKI
Wojewódzki Konserwator Przyrody w Krakowie
KULTURALNA ·I SPOŁECZNA ROLA PIENIŃSKIEGO
PARKU NARODOWEGO
U
TWORZENIE Pienińskiego Parku Naro-dowego umożliwiło zabezpieczenie naj-bardziej cennych części Pienin, a jednocześnie dało podstawę do prac nad przywróceniem i regeneracją tych elementów ich przyrody,które uległy dewastacji. Sprawa całkowitego zabezpieczenia przyrody Pienin nie jest jed-nak w pełni zakończona. Czeka nas jeszcze wiele · trudu i starań, zanim dzieło ochrony Pienin dobiegnie do pomyślnego końca. Obec-nie czynione są starania nad włączeniem do parku najbardziej wartościowych części Ma-łych Pienin. Należy podkreślić, iż pod wzglę dem walorów krajobrazowych i naukowych
niewiele odbiegają one od innych członów
Pienińskiego Pasa Skałkowego, a ponadto
cha-rakteryzują się specyficznymi cechami, im tylko właściwymi. Pierwszym krokiem w tym kierunku było utworzenie kilku rezerwatów które ochronią najcenniejsze fragmenty przy-rody tego interesującego obszaru, jak wąwozy: Homo l e, Biała W oda i Zaskalski e oraz
naj-wyższy szczyt Pienińskiego Pasa Skałkowego
Wysokie Skałki. Następnie objęto ochroną
w formie pomników przyrody skałkę
bazal-tową i tzw. Sołtysie Skałki.
W celu zharmonizowania różnorodnych
funkcji regionu pienińskiego, jego roli dla nauki, dydaktyki, turystyki, lecznictwa, wcza-sów i gospodarki wodnej, potrzebny jest plan
zagospodarowania przestrzennego, któryby
uwzględniał wszystkie te elementy, a
jedno-cześnie dał wyraz postulatom nauki i ochrony przyrody. Plan taki opracowywany jest obec-nie przez zespół pracowników naukowych
Wy-działu Architektury Folitechniki Krakowskiej pod kierunkiem prof. dr G. Ciołka. Jednocześ
nie Pracownia Urbanistyczna Prezydium Wo-jewódzkiej Rady Narodowej y.r Krakowie opracowuje plany urbanistyczne dla Krościen
ka i Szczawnicy. W końcu 1962 r. odbyła się
w · Wojewódzkiej Komisji Flanowania Gospo-darczego konferencja z udziałem przedstawi-cieli organów planowania przestrzennego z Koszyc, której celem było uzgodnienie planów
zagospodarowania Pienin po obu stronach
polsko-czechosłowackiej granicy i stworzente jednolitego układu przestrzennego
zagospoda-rowania całości tego · obszaru. Ustalono, iż strona polska obejmie swoim planem całe pol-skie Pieniny od Czorsztyna po Białą W odę w Małych Pieninach, · strona zaś czechosło wacka Pieniny słowackie wraz z szerokim przedpolem, które łączyć się będzie przez Ma-gurę Spiską z wielkim obszarem Tatr aż po orawską zaporę wodną. Należy tu nadmienić, iż region · Pienin stanowić będzie wschodni człon szerokiego rejonu zagospodarowania tu-rystycznego obejmującego po polskiej stronie obszar od Pienin po Babią Górę, którego centralnym ośrodkiem będzie Tatrzański Park Narodowy.
Ponadto ·rozważany jest, a nawet stopniowo już realizowany, projekt utworzenia Gorezań skiego Parku Krajobrazowego (rejon Turbacza, doliny Turbaczyka, Łopusznej i doliny Kamie-nicy), który zamknie wspomniany wyżej
układ przestrzenny od północy. W ten sposób powstanie na południu Polski jedyny _w swoim rodzaju wielki region · grupujący ogromne
wartości naukowe, krajobrazowe i turystyczno-wypoczynkowe. Obszar ten oparty na czterech parkach narodowych, łączyć się będzie z pie-nińsko~tatrzańsko-orawskim regionem.· czech o.:.
słowackim o niemniejszych walor~ch. . .. Należy jeszcze nadmienić, iż realizacja opra-cowanego przez Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich PAN projektu kaskady małych i średnich zbiorników wodnych na górnym Dunajcu i jego dopływach przyczyniłaby się nie tylko do rozwiązania ważnych problemów gospodarki wodnej i aktywizacji gospodarczej tego Podhala, ale utworzyłaby jak gdyby "pojezierze podhalańskie" o wielkiej atrakcji z punktu widzenia krajobrazowego i . tury-stycznego.
Plan zagospodarowania przestrzennego re .. gionu pienińskiego uwzględnić musi . zharmo-nizowanie wszystkich elementów społecznego
"wykorzystania" przyrody Pienin przy zacho-309
waniu podstawowego warunku trwałego za-bezpieczenia jej walorów dla przyszłych poko-leń.
Zgodnie z tym planem pełnienie funkcji centrum gospodarczego regionu Pienin przy-padnie osiedlu Krościenko, gdzie
koncentro-wać się będą również magazyny
zaopatrze-niowe, sklepy i usługi. Osiedle to będzie
rów-nież, ze względu na jego walory klimatyczne
i krajobrazowe, ośrodkiem wczasów wypo-czynkowych i kolonii młodzieżowych. Ze
względu na centralne położenie na węźle
ko-munikacyjnym Kraścienko predystynowane jest również do odgrywania roli centrum tu-rystycznego. Tu będzie usytuowana końcowa
przystań dla spływu łodziami. W Krościenku
też znajduje się Dyrekcja Pienińskiego Parku Narodowego.
Szczawnica ze względu na cenne źródła mi-neralne i walory klimatyczne funkcjonować
będzie jako ośrodek leczniczy ze szczególną
specjalizacją dla potrzeb górnictwa i
hutni-ctwa. Do tego celu powoli zmierzają wielkie inwestycje prowadzone w tym uzdrowisku,
jak: budowa sanatoriów, domu zdrojowego itd. Obszar Małych Pienin z ośrodkiem w Ja-workach powinien ze względu na bardzo ko-rzystny mikroklimat i piękno krajobrazu,
ode-grać dużą rolę jako obszar wczasów i
tury-styki. ·
Bliska już realizacji szosa łącząca
Szczaw-nicę· z Piwniczną nie tylko przybliży region
pieniński do linii kolejowej Kraków-Krynica,
ale jednocześnie połączy go z wielką ma~istra
lą turystyczną Sląsk - Zawoja - Babia
Góra (przełęcz Krowiarki) - Orawa - Podhale - Pieniny - Dolina Popradu - Krynica
-Komańcza aż do pętU: bieszczadzkiej u stóp
przyszłego Bieszczadzkiego Parku
Narodowe-~o. Szosa ta udostępni odcięty dotychr>zas, a tak uroczy zakątek Jaworek i Małych Pienin. W zwiazku z tym masowe ·wypasy owiec
podhalańskich w Jaworkach, które dotychczas
nie uwzględniały innych . funkcii M:ałych . Pie-nin, muszą ulec odpowiedniej reor~anizacji w celu dostosowania się do całości planu
za-~ospodarowania przestrzennego Pienin. Także
bardzo zredukowany przez dawną ludność
łemkowską obszar lasów musi tu ulec
wydat-nemu powiększeniu i przebudowie, co jest zreszta konieczne również i ze względów hy-drologicznych.
Rola Czorsztyna, Niedzicy i Frydmana w
tym układzie zależy oq rozstrzygnięcia
loka-lizacji 1 rozmiaru zapory wodnej, która w
po-. ważnej mierze zaciąży nad losem całego
re-gionu Pienin. Należy mieć nadzieję iż ciężar
~atunkowy zapory czorsztyńskiej zostanie tak
wyważony, aby włączyła się ona harmonijnie
w całv układ zagospodarowania
przestrzen-neJ;!:o Pienin. Zbyt wielki nacisk położony na zagadnienia energetyczne zapory mó~łby
prze-chylić szalę w niepożądanym kierunku i tak
zaciążyć nad Pie;ninami, iż stałyby się one
·jedynie ośrodkami produkcji energii elekt-rycznej i zatracić mogłyby inne cechy ważne 310
Spływ łodziami przez Pieniny.
Fot. L. W atycha
Boati11(1 aoross the Pieniny Belt
z punktu widzenia interesu publicznego i kul-tury narodowej.
Ważna rola w całości zagospodarowania
przestrzennego Pienin przypaść musi wsi Sro-mowce Niżnie, położonej malowniczo u stóp Trzech Koron i u wrót przełomu Dunajca .. Silne nasłonecznienie i bardzo korzystny mi-kroklimat stwarzają dogodne warunki dla re-generacji sił człowieka, a usytuowanie Sromo-wiec Niżnich w węzłowym punkcie turystycz-nym dla spływu łodziami i turystyki pieszej oraz w miejscu kontaktu ze stroną czechosło
wacką w Czerwonym Klasztorze, sprawia, iż
wsi tej przypadnie duże zadanie odegrania
poważnego ośrodka turystycznego.
W razie zbudowania zapory wodnej w Czor-sztynie, w Sromowcach rozpoczynać się będzie
spływ łodziami przez Pieniny i tu będzie
cen-tralny ośrodek tego szlaku wodnego, będącego
niewątpliwie atrakcją na skalę międzynaro
dową.
W perspektywie spływ ten, z którego już
dziś korzysta 120 000 turystów polskich i
15 000 czechosłowackich, osiągnie liczbę około
250 000 turystów rocznie. Wymagać to będzie
rozwiązania trudnego zagadnienia dojazdu do
Sromowiec oraz wyposażenia tej miejscowości
w niezbędne urządzenia turystyczne, jak:
ho-tel, schroniska, usługi itp .
Przeniesienie przystani łodzi z Czorsztyna do Sromowiec umożliwi przedłużenie
masowe-go spływu do Krościenka, gfizie zbudowana
będzie końcowa jego przystań. W ten sposób
dzięki ominięciu mniej ciekawego odcinka
Czo:t;"sztyn-Sromowce, wzrośnie jeszcze bar-dziej atrakcyjność słynnego spływu pieniń skiego.
Kręgosłupem całego wspomnianego wyżej
Pieniń-ski Pas . _Skałkowy. Zachowanl.e naturahiej jego przyrody i regeneracja pierwotnych jej elementów powinno być węzłowym punktem
całego zagadnienia. Główne składniki
przyro-dy· Pieniri grupują się w granicach Pienińskie go Parku· Narodowego. Dlatego tez na dyrek-cję parku i jego radę spada podstawowe za-danie nie tylko ochrony istniejącego stanu przyrody, ale i przywrócenie zniszczonych jej
składników, jak też i zabezpieczenia interesów
nauki. Należy nadmienić, iż rolę koordynatora prac.· badawczych na terenie . parków narodo-wych spełnia· Komitet Naukowy Ochrony Przyrody i Jej ZasobóW PAN.
W celu przygotowania obszaru· Pienińskiego Parku Narodowego do spełnienia wyznaczo-nych mu funkcji przeprowadzona będzie
szczegółowa inwentaryzapja · przyrodnicza,
opracowane zostaną mapy, jak: geologiczna, glebowa i fitosocjologiczna· jako podstawy do wszelkich dalszych prac. Dla lasów pieniń skich ąporządzony zostanie plan urządzenia,
przewidujący istnienie rezerwatów · ścisłych
i częściowych. W tych ostatnich prowadzone
będą prace nad przebudową zniekształconych
długoletnią ingerencją człowieka
drzewosta-nów w celu:· przywrócenia im charakteru na-turalnego. Długa penetracja gospodarcza czło wieka spowodowała poważne zmniejszenie
le-sistości Pienin ze szkodą dla ich walorów
krajo-brazowych, hydrologicznych i klimatycznych. Ponadto wielkie zagęszczenie ludności i brak
możliwości zarobkowych doprowadziły do
znie-kształceń
w
strukturze rolniczej. Nastąpiłonienaturalne i nieekonomiczne przesunięcie się uprawy zbożowej aż na wierzchowinę. Plan
żagospodarowanla przesirzenhego
przewidy-wać będzie poważne zwiększenie obszarów
leśnych Pienin, zwłaszcza na stromych
sto-kach i . wzdłuż cieków wód. Uprawy zbożowe zamienione zostaną na użytki zielone, zwłasz,.. cza na łąki, które przedstawiają wielką atrak-cję krajobrazową.
Zadanie zabezpieczenia interesów nauko-wych na obszarze Pienin przypadnie Dyrekcji
Pienińskiego Parku Narodowego, która zresztą,
zgodnie z treścią rozporządzema Rady Mini-:-strów o utworzeniu parku jest odpowiedzialna
za . ochronę przyrody i całą gospodarkę na
obszarze parku. Przy dyrekcji parku istnieje
już zaczątek muzeum· przyrodniczego, które
po uzyskaniu nowego budynku będzie
prze-kształcone na muzeum · regionalne Pienin.
Muzeum to będzie nie tylko eksponować dla szerszej publiczności najbardziej interesujące elementy przyrody Pienin i prowadzić akcję
oświatowo-dydaktyczną, ale również stanowić
będzie placówkę naukową dla prac
badaw-czych nad przyrodą Pienin. Tu będzie istnieć "baza" dla tych prac w postaci laboratorium
podręcznego i innych pomocy naukowych,
bi-blioteki, obejmującej wszystkie publikacje
do-tyczące regionu pienińskiego, a także
pomiesz-czenia gościnne dla pracujących tu naukow-ców.
Opisany powyżej rzut oka na całość "pro-blemu Pienin" daje pogląd na wielką liczbę
zagadnień, których właściwe · rozwiązanie,
ustalenie hierarchii i harmonijne "zgranie".
jest warunkiem koniecznym dla trwałego za-bezpieczenia tego bezcennego skarbu przyrody polskiej.
KRZYSZTOF BIRKENMAJER
Zakład Nauk Geologicznych PAN
Z HISTORII OD KRY
C
WOD MINĘRALNYCH SZCZAWNICY I KROSCIENKAP
ODSTAWĄ ROZWOJU Szczawnicy są wodymineralne; szczawy alkaliczno-słone; źródła
siarkowodorowe nie są dotychczas eksploatowane.
Według "Kroniki Zakładu Wód Mineralnych
w Szczawnicy" zapoczątkowanej przez Józefa
Sza-laya w 1852 r., a po jego śmierci kontynuowanej
z przerwami do 1948 r., już około 1780 r. do
Szczaw-nicy przybywali liczni mieszkańcy wsi i miast
oko-licznych "do wód". Rok 1780 możemy zatem
przy-jąć jako datę "narodzin uzdrowiska".
Tradycja miejscowa podaje, iż ludność
Szczaw-nicy zwracała uwagę na to, że na tzw; "młace" byd-ło i zwierzęta leśne chętnie piją kwaśną wodę
wy-dzielającą charakterystyczne banieczki gazu. W tym
miejscu znajduje się dzisiejsze źródło· "Józefina", które podobnie jak źródło "Szymon" (ujęte w 1822 r.)
można uznać za. najdawniej znane źródło mineralne·
Szczawnicy, użytkowane · już: w, drugiej połowie
XVIII w. Pierwsze wzmianki pisane o tych źródłach
znajdują się pod datą 1816 r. w Jtorespondencji
ąrzę-dowej dóbr szczawnickich. · ·
W XVIII i XIX w. odkrycia wód mineralnych w Szczawnićy były dziełem przypadku. W 1822 r.
ów-czesny właściciel obszaru · źródła·. później· nażwanego
"Józefiną" Józef Zachwieja sprzedał .je wraz z · grun-tem "na pagórkach": Janowi Kutserże, · który-. ·w·
cza-sie robót fundamentowych odkrył w najbliższym są
siedztwie nowe źródło (nazwane później
"Szczepa-nem" - obecnie "Stefan").
W 1828 r. Kutsera sprzedał wspomniane źródła
wraz z Zakładem Kąpielowym Józefinie Szalay i jej
mężowi Szczepanowi. W 1839 r. zarząd dóbr
szczaw-nickich objął Józef Szalay, najstarszy syn
Szczepa-na i Józefiny, z którego imieniem związany jest
trwale ważny etap rozwoju Szczawnicy jako
uzdro-wiska. W tymże roku czwarte z kolei źródło
od-krył kuracjusz Cielecki. Nadano mu nazwę
"Magda-leny". źródło to zostało wkrótce udostępnione do
celów leczniczych. · ·
Dwa następne źródła odkrył w 1844 r. Józef Szalay
pod górą Bryjarką nad tzw. Młod.ziusiem.
Dalsze odkrycie przyniósł 1853 r. kiedy to profesor
chemii z Krakowa Czerniawski i lekarz zakładowy
. Trembecki znaleźli dwa nowe. źródła wody
mineral-nej w Potoku Szczawnym, Jedno z nich znane jest dziś pod nazwą "Walerii", drugie. zaś wykazujące
znaczne podobieństwo do źr6dła .,Magdaleny'"
zo-stało zniszczone pOdczas cembrowania wskutek
nie-uwagi robotników. · · . · · . •
W 1869 r. źródła ;,Anieli" i "Heleny" źle
zabezpie-czone przez· ówczesnego ich dzierżawcę T ..
Baranow-Skiego· uległy żniszczeniu; Podczas rekonstrukcji
