NOWE METODY MONITORINGU LARW
NOWE METODY MONITORINGU LARW
I CHRZĄSZCZY SPRĘŻYKOWATYCH
I CHRZĄSZCZY SPRĘŻYKOWATYCH
(COLEOPT
(COLEOPTERA: ELATERIDAE)
RA: ELATERIDAE)
I ZWALCZANIE
I ZWALCZANIE TYCH SZKODNIKÓW
W UPRAWACH ZIEMNIAKA
W UPRAWACH ZIEMNIAKA
dr inż. Tomasz Erlichowski
IHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie e-mail: erlichowski@ziemniak-bonin.pl
Warunki sprzyjające rozwojowi sprężykowatych (Elateridae)
1.
W sezonie wegetacyjnym 2008 r. zaobser-wowano zwiększoną szkodliwość szkodni-ków glebowych, w tym szczególnie drutow-ców (Elateridae). Znaczna ilość bulw na plantacjach ziemniaka została w tym roku zniszczona przez larwy sprężykowatych pe-netrujące i uszkadzające miąższ. Mimo iż w ostatnich latach (1995-2004) obserwujemy liczniejsze występowanie szkód powodowa-nych przez drutowce w uprawach ziemniaka (powodem są zmiany w gospodarowaniu), to głównie ma to związek z uprawą ziemniaków na glebach zaniedbanych agrotechnicznie (promocja bezorkowej uprawy gleby, mini-malizacja podorywek i orek, duże zachwasz-czenie) i gruntach odłogowanych.
Innym bardzo ważnym czynnikiem sprzy-jającym rozwojowi larw Elateridae i uszka-dzaniu przez nie plonów jest ustabilizowany w sezonie wegetacyjnym rozkład temperatur i opadów atmosferycznych, ponieważ larwy Elateridae są wybitnie higrofilne (do rozwoju i życia potrzebują dużej wilgotności gleby). Uszkodzeniom sprzyja też duże rozdrobnie-nie gospodarstw (rozdrobnie-niedoinwestowarozdrobnie-nie i eks-tensywny profil produkcji w małych gospo-darstwach) oraz zmiany klimatyczne (ciepłe zimy, okresowe upały) wpływające
korzyst-nie na rozwój populacji (Mrówczyński, Sob-kowiak 1999; Mrówczyński i in. 2004; Erli-chowski 2007; Mały Rocz. Stat. 2007).
Nawet niski poziom zasiedlenia gleby przez larwy Elateridae (<100 000 larw/ha) może spowodować duże straty ekonomicz-ne. Szkodliwe są wielożerne larwy, które uszkadzają system korzeniowy, pędy pod-ziemne (stolony) oraz bulwy ziemniaka. W bulwach tworzą wżery i kanały wewnętrzne, przebiegające w miąższu w różnych kierun-kach. Tak uszkodzone bulwy nie nadają się do konsumpcji (otworki mają średnicę ok. 2 mm) ani też do przetwórstwa na frytki, chipsy i inne przetwory (Erlichowski 2004). Ponadto materiał złożony w przechowalni źle się przechowuje i w większym stopniu poraża wtórnie chorobami bakteryjnymi i grzybowy-mi w porównaniu z bulwagrzybowy-mi zdrowygrzybowy-mi.
W Polsce straty spowodowane żerowa-niem larw wynoszą obecnie średnio od 5 do 35% plonu, a w skrajnych przypadkach po-nad 50% zbieranych bulw, jeśli ziemniaki były uprawiane na polu odłogowanym lub po zagospodarowanym użytku zielonym (bada-nia własne niepublikowane). Uszkodze(bada-nia te mają głównie zasięg regionalny lub lokalny, zależą od panujących warunków agrotech-nicznych i środowiskowych, technologii upra-wy, a nawet odmiany.
2. Monitoring larw za pomocą pułapek pokarmowych
W Polsce liczebność drutowców, a tym samym ustalanie progów zagrożenia dla uprawy, jest oceniana w dalszym ciągu metodą odkrywek glebowych opisaną w instrukcji IOR (Piekarczyk 1970). Metoda ta jest bardzo pracochłon-na, gdyż na 1 ha pola wymaga wykonania 32 odkrywek. Na dużych plantacjach liczba takich dołków może się okazać bardzo duża. Glebę przesiewa się przez sita, co w warun-kach suszy lub nadmiaru wilgotności staje się trudne i dość zawodne.
Warunki pogodowe w Boninie w sezonie wegetacyjnym 2008
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 dek 1 dek 2 dek 3 dek 1 dek 2 dek 3 dek 1 dek 2 dek 3 dek 1 dek 2 dek 3 dek 1 dek 2 dek 3 dek 1 dek 2 dek 3 dek 1 dek 2 dek 3 marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień
o p ad y [m m ] 0 5 10 15 20 25 te m p er at u ra C opady [mm] temperatura
Rys. 1. Warunki pogodowe w ujęciu dekadowym odnotowane w Boninie w 2008 r.
Tabela 1 Proponowane progi zagrożenia
dla upraw ziemniaka z wykorzystaniem pułapek pokarmowych (Erlichowski 2007) Średnia liczba larw na 1 pułapkę Próg zagrożenia Potencjalne straty w plonie (procent uszkodzonych bulw) <1,5 niski 5-10 1,6-2,5 średni 11-20 2,6-3,5 podwyższony 21-30 >3,6 wysoki 31-50
Metoda odkrywek glebowych jest stosowana również w innych krajach Europy, obecnie jednak zanika (Furlan i in. 2001). W sezonie wiosennym 2008 r. metoda prób glebo-wych nie sprawdziła się w praktyce, gdyż okazała się nie-dokładna. Panujące niekorzystne warunki pogodowe (chłodna i bezdeszczowa wiosna) uniemożliwiały bowiem wykrycie larw w powierzchniowej warstwie gleby w okresie sadzenia ziemniaków (rys.1).
Precyzyjną metodą oceny zasiedlenia gleby przez larwy Elateridae jest metoda puła-pek pokarmowych, zwanych też przynętowymi. Polega ona na umieszczeniu wiosną w glebie, na głębokości 5-10 cm, w plastikowym pojemniku z pokrywką (doniczka lub cylin-der z otworkami), mieszaniny skiełkowanego ziarna zbóż (kukurydza + pszenica) łącz-nie z minerałem chłonącym wodę – wermikulitem. Kiełku-jące ziarno wydziela dwutle-nek węgla, który przywabia larwy. W różnych modyfika-cjach liczba pułapek pokarmo-wych wykładanych na 1 ha pola wynosi do 10 szt. Umie--szczone w glebie pułapki analizuje się po tygodniu. Lar-wy gromadzą się głównie w okolicy ścian pułapki, choć w praktyce, w wypadku jej „luź-nej” budowy, w poszukiwaniu larw przebiera się także skieł-kowane ziarno wewnątrz puła-pek. Wykorzystując omawianą metodę, można w prosty spo-sób monitorować liczebność drutowców w glebie i ocenić stopień zagrożenia dla przy-szłej uprawy ziemniaka (tab. 1). Ze względu na szybkość, łatwość wykonania i prosty sposób oceny nasilenia larw metoda ta jest szeroko rozpo-wszechniona w Europie i w świecie.
Trzyletnie badania 2006- -2008 w Kretominie (w są-siedztwie Bonina, użytki rolne zaniedbane agrotechnicznie) wykazały, że pułapki pokar-mowe pozwalają na wykrycie dwukrotnie większej liczby larw w porównaniu z tradycyj-ną metodą „odkrywek glebo-wych” (tab. 2), nawet w okre-sach niesprzyjających pe-ne-tracji larw w glebie.
Tabela 2 Porównanie liczebności larw Elateridae
odławianych za pomocą pułapek pokarmowych i odkrywek glebowych
Rodzaj pułapki Kretomino*
2006 2007 2008
Data wykonania analizy 15. 05. 30.04. 5.05.
Liczba larw (w szt.) z 10 analizowanych pułapek
Pułapki pokarmowe 30 41 19
Odkrywki glebowe 18 22 10
* stanowisko: uprawa ziemniaka, użytek rolny zaniedbany agrotechnicznie
3. Monitorowanie występowania chrząszczy Elateridae za pomocą pułapek feromonowych
Najnowszym rozwiązaniem w wykrywaniu i monitorowaniu populacji chrząszczy spręży-kowatych są pułapki feromonowe. W do-świadczeniach polowych z różnymi gatunka-mi z rodzaju Agriotes badano swoiste, synte-tyczne feromony, np. estry kwasów (Yatsy-nin i in. 1996, Toth i in. 2002). Pułapki fero-monowe są bardziej pomocne w monitoro-waniu i prognozomonitoro-waniu długoterminowym występowania osobników dorosłych Elateri-dae niż w bezpośredniej ocenie zagrożenia plantacji w danym roku, nie wykrywają one bowiem larw tych owadów (Furlan i in. 2001). Pułapki feromonowe precyzyjnie stwierdzają obecność osobników dorosłych na analizowanym terenie oraz pośrednio wskazują zależność między liczebnością chrząszczy a poziomem uszkodzeń plonu przez larwy (Blackshaw, Vernon 2008), po-nieważ chrząszcze z reguły nie migrują na większe odległości (Crozier i in. 2003), a częściej są ukryte przy powierzchni ziemi, rzadko latają, jak to jest w przypadku A.
ob-scurus i A. lineatus. Według Furlana i Toth
(1999) oraz Sufyana i innych (2006) system pułapek feromonowych udowodnił wysoki i niezawodny efekt wykrywania gatunków z rodzaju Agriotes w środowisku polowym.
Jedną z pułapek feromonowych jest wło-ska pułapka typu YATLORf, której budowa i zasada działania została dokładnie opisana w Ziemniaku Polskim 2008 nr 2, s. 35-38. Wynikiem niniejszych badań było opracowa-nie mapy zagrożenia i możliwości przygoto-wania się do właściwej ochrony chemicznej
upraw w nadchodzących sezonach wegeta-cyjnych.
W roku 2007 i 2008 po raz pierwszy w Polsce badano w Boninie przydatność pułap-ki feromonowej typu YATLORf do wykrywa-nia chrząszczy, a zarazem prognozowawykrywa-nia szkodnika na danym terenie. Zbadano efek-tywność działania 2 pułapek (zawierających swoisty feromon) w wykrywaniu postaci do-rosłych dwóch najważniejszych europejskich gatunków Elateridae (A. obscurus i A.
line-atus). Pułapki wystawiono od kwietnia do
końca lipca na otwartym terenie. W latach o dużej aktywności chrząszczy i optymalnej wilgotności gleby w okresie składania jaj przez samice można prognozować liczne występowanie larw za 2 lata oraz zwiększo-ne uszkodzenia bulw w tym okresie.
W 2007 roku odnotowano wczesne wy-chodzenie wiosennych chrząszczy z zimo-wisk. Początek pojawu osiewnika ciemnego (A. obscurus) i osiewnika rolowca (A.
line-atus) wykazano już 9 kwietnia, szczyt
liczeb-ności osiągnęły one 30 kwietnia, a następnie utrzymywały się na średnim poziomie do I dekady czerwca. Gatunek A. obscurus po 25 czerwca nie był odławiany, natomiast A.
line-atus występował do końca lipca (rys. 2).
W 2008 r. stwierdzono późne wychodze-nie wiosennych chrząszczy z zimowisk, co było spowodowane niskimi średnimi tempe-raturami powietrza w kwietniu. Początek nie-licznego pojawu osiewnika ciemnego (A.
ob-scurus) i osiewnika rolowca (A. lineatus)
wy-kazano już 8 kwietnia i osiagnęły one w se-zonie dwa szczyty liczebności: w II i III deka-dzie kwietnia oraz I dekadeka-dzie lipca, a następ-nie utrzymywały się na średnim poziomie do zaniku w I dekadzie sierpnia (rys. 3).
0 20 40 60 80 100 120 2. 04 9. 04 16 .0 4 23 .0 4 30 .0 4 7. 05 14 .0 5 21 .0 5 28 .0 5 4. 06 11 .0 6 18 .0 6 25 .0 6 2. 07 10 .0 7 17 .0 7 24 .0 7 data odłow u li cz b a o so b n ik ó w [ sz t. ]/ p u ła p kę A. obscurus A. lineatus
Rys. 2. Dynamika odławiania 2 gatunków chrząszczy Elateridae za pomocą pułapek feromonowych w Boninie w 2007 r.
0 5 10 15 20 25 30 35 8 .0 4 1 5 .0 4 2 2 .0 4 2 9 .0 4 6 .0 5 1 3 .0 5 2 0 .0 5 2 7 .0 5 3 .0 6 1 0 .0 6 1 7 .0 6 2 4 .0 6 1 .0 7 8 .0 7 1 5 .0 7 2 2 .0 7 2 9 .0 7 5 .0 8 data odłowu li c zb a o s o b n ik ó w [ s zt ]/ p u ła p k ę A. obscurus A. lineatus
Rys. 3. Dynamika odławiania 2 gatunków chrząszczy Elateridae za pomocą pułapek feromonowych w Boninie w 2008 r.
4. Metody zwalczania larw Elateridae
Najskuteczniejszym sposobem zwalczania szkodników gle-bowych, jeśli inne metody zawodzą, jest stosowanie środ-ków ochrony roślin. Istnieją trzy sposoby chemicznego zwalczania szkodników wielożernych w uprawach ziemnia-ka, a różnią się one techniką stosowania preparatu na polu. Liczba dostępnych na rynku środków do ochrony ziemnia-ków jest bardzo mała (ubyło ich w stosunku do 2007 r.). Omówienie metod niechemicznego zwalczania drutowców oraz ograniczenia populacji larw na plantacjach ekologicz-nych będzie przedmiotem innego artykułu.
Zaprawianie sadzeniaków. Skutecznym sposobem
zwalczania szkodników występujących we wszystkich fa-zach rozwoju ziemniaka może być zaprawianie sadzenia-ków „na mokro” zaprawą fungicydowo-insektycydową Pre-stige 290 FS w dawce 100 ml/100 kg bulw oraz PrePre-stige Forte 370 FS w dawce 60 ml/100 kg bulw. Zaprawy stosuje się podczas sadzenia, za pomocą zaprawiarki montowanej
na sadzarce. Zaprawy są dwuskładnikowe, zawierają pencykuron (s. a. zwalczająca
Rhizoctonia solani, sprawcę
rizoktoniozy ziemniaka) oraz imidachlopryd (substancja ak-tywna działająca układowo i chroniąca roślinę przed ston-ką, mszycami oraz drutowca-mi i pędrakadrutowca-mi). Badania wy-konane w Boninie potwierdziły wysoką skuteczność zaprawy: poprawę zdrowotności oraz zmniejszenie liczby uszko-dzeń bulw przez drutowce i pędraki. Redukcja populacji drutowców przy tym sposobie zwalczania wynosi ok. 70%. Zaprawa Prestige Forte 370 FS jest mniej skuteczna w zwalczaniu drutowców z po-wodu mniejszej koncentracji insektycydu (imidachloprydu) i niższej dawki w porównaniu z Prestige 290 FS.
Insektycydy granulowa-ne. Obecnie dopuszczony do
stosowania przez MRiRW jest tylko jeden preparat granulo-wany Furadan 5 GR (s.b.cz. karbofuran). Środek ten nale-ży do II klasy toksyczności i jest stosowany z aplikatorów w trakcie sadzenia w dawce 20 kg/1 ha. Granulat długo chroni rośliny ziemniaka przed szkodnikami (drutowcami, pę-drakami, stonką i mszycami), co w praktyce oznacza ochro-nę odmian wczesnych i śred-nio wczesnych przez cały okres wegetacji. Przy jego stosowaniu należy zachować duże środki ostrożności, za-bieg powinny wykonywać tyl-ko osoby posiadające upraw-nienia (ukończone szkolenie osób stosujących środki ochrony roślin zaliczane do bardzo toksycznych i toksycz-nych (Dz. U. 2002 nr 171 poz. 1398).
O skuteczności granulatów i preparatów do opryskiwania gleby w dużej mierze decy-dują warunki meteorologiczne podczas za-biegu. Jeśli gleba jest zimna i larwy znajdują się w głębszych warstwach stosowanie środ-ków jest nieuzasadnione, ich skuteczność będzie mała. Na działanie preparatów ma również wpływ uwilgotnienie gleby. Wilgotna gleba uruchamia działanie insektycydu, nato-miast susza je opóźnia. Należy pamiętać, że chemiczne zwalczanie szkodników glebo-wych jest zabiegiem skutecznym, ale dość kosztownym. Wymaga bowiem zakupienia oprócz preparatu również specjalnego, pre-cyzyjnego sprzętu dozującego (aplikatora lub zaprawiarki). Ze względu na wysokie koszty zabiegu, formę aplikacji, klasę toksyczności (Furadan 5GR) oraz to, że preparaty te są z reguły trudno dostępne w handlu, nie przyję-ły się one na szerszą skalę w praktyce rolni-czej.
Opryskiwanie powierzchni gleby przed sadzeniem. Trzecim sposobem
chemiczne-go zwalczania szkodnika jest stosowanie środków chemicznych (insektycydów) na po-wierzchnię gleby. Glebę opryskuje się wio-sną, na całej powierzchni pola, na 3-4 dni przed planowanym sadzeniem. Po aplikacji preparat miesza się z glebą na głębokość do 15 cm za pomocą kultywatora lub brony. Do zabiegu zalecane są standardowe opryski-wacze ciągnikowe zaopatrzone w rozpyla-cze, które zapewniają równomierne nanie-sienie cieczy roboczej na glebę. Zaleca się opryski grubokropliste z zużyciem 400-600 l cieczy roboczej na hektar. Od roku 2004 za-rejestrowany jest preparat Pyrinex 480 EC, który stosuje się w dawce 4 l/ha.
Literatura
1. Blackshaw R., Vernon R. 2008. Spatial
relation-ships between two Agriotes click beetle spp. and wire-worms in agricultural fields. – Agric. Forest Ent. 10: 1- -11; 2. Crozier S., Tanaka A., Vernon R. 2003. Flight activity of A. obscurus and A. lineatus (Coleoptera: Elateridae) in the field. – J. Ent. Soc. Brit. Columbia 100: 91-92; 3. Erlichowski T. 2004. Szkodniki glebo-we w uprawie ziemniaka i ich zwalczanie. Instr. upo-wsz. IHAR ZNiOZ Bonin: 22 s.; 4. Erlichowski T.
2007. Skład gatunkowy, szkodliwość i zwalczanie
dru-towców (Coleoptera: Elateridae) w uprawie ziemniaka. Pr. dokt. IHAR ZNiOZ Bonin: 94 s.; 5. Furlan L., Tóth
M. 1999. Evaluation of effectiveness of the new
Agri-otes sex pheromone traps in different European
coun-tries. – Proc. XX Conf. IWGO, Adana –Turkey: 171-175; 6. Furlan L., Tóth M., Yatsinin V., Ujvary I.
2001. The project to implement IPM strategies against
Agriotes species in Europe. - Proc. XXI IWGO Confe-rence, Legnaro, 27 Ottobre – 3 Novembre 2001: 253- -262; 7. Mrówczyński M., Sobkowiak M. 1999. Zwal-czanie drutowców w roślinach rolniczych. – Ochr. Rośl. 1: 4-7; 8. Mrówczyński M., Wachowiak H.,
Pruszyń-ski S. 2004. Nowe zagrożenie upraw rolniczych przez
szkodniki. – Prog. Plant Prot. 44 (1): 248-253; 9.
Pie-karczyk K. 1970. Metody prognozowania szkodników
wielożernych. [W:] Instrukcja dla służb ochrony roślin z zakresu prognoz, sygnalizacji i rejestracji. Wyd. 4. Cz. 2 T. 1, IOR Poznań: 11-15; 10. Sufyan M., Neuhoff
D., Furlan L. 2007. Investigations on click beetles
us-ing pheromone traps. – IOBC/WPRS Bull. 30 (7): 83-87; 11. Tóth M., Furlan L., Szarukan I., Ujvary I.
2002. Geranyl hexanoate attracting male click beetles
A. rufipalpis Brulle and A. sordidus Illiger (Col., Elater-idae). – J. Appl. Ent. 126: 312-314; 12. Yatsynin V.
G., Rubanova E. V., Okhrimenko N. V. 1996.
Identi-fication of female-produced sex pheromones and their geographical differences in pheromone gland extract composition from click beetles (Col., Elateridae). – Z. Angew. Ent. 120: 463-466
