K
K
K
O
O
O
S
S
S
Z
Z
Z
T
T
T
Y
Y
Y
II
I
O
O
O
P
P
P
ŁŁ
Ł
A
A
A
C
C
C
A
A
A
LL
L
N
N
N
O
O
O
Ś
Ś
Ś
Ć
Ć
Ć
P
P
P
R
R
R
O
O
O
D
D
D
U
U
U
K
K
K
C
C
C
JJ
J
II
I
Z
Z
Z
II
I
E
E
E
M
M
M
N
N
N
II
I
A
A
A
K
K
K
Ó
Ó
Ó
W
W
W
W
W
W
Ś
Ś
Ś
W
W
W
II
I
E
E
E
T
T
T
LL
L
E
E
E
W
W
W
Y
Y
Y
N
N
N
II
I
K
K
K
Ó
Ó
Ó
W
W
W
P
P
P
O
O
O
LL
L
S
S
S
K
K
K
II
I
E
E
E
G
G
G
O
O
O
FF
F
A
A
A
D
D
D
N
N
N
dr inż. Stanisław Mańko
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB, ul. Świętokrzyska 20, 00-950 Warszawa, e-mail: manko@fadn.pl
olnicy często zgłaszają postulat oce-ny opłacalności działalności produk-cyjnych z uwzględnieniem pełnych kosztów oraz jednostkowego kosztu wytwo-rzenia danego produktu, co pozwoliłoby po-równać go z ceną rynkową. O ile przypisanie poszczególnym działalnościom produkcyj-nych kosztów bezpośrednich jest stosunko-wo proste, o tyle ustalenie wysokości kosz-tów pośrednich przypadających na daną działalność wymaga z reguły przyjęcia su-biektywnych założeń dotyczących wyboru kluczy podziałowych. Obliczone za pomocą subiektywnie dobranych kluczy podziało-wych pełne koszty produkcji mają także su-biektywny charakter, co powoduje, że pod-ważana jest ich przydatność jako podstawy podejmowania decyzji produkcyjnych, zwła-szcza w gospodarstwach wielokierunkowych (Kondraszuk 2010, Manteuffel 1976). W peł-ni obiektywny charakter pełne koszty mogą mieć tylko w gospodarstwach jednokierun-kowych, wytwarzających pojedynczy pro-dukt, co w warunkach polskich jest rzadko-ścią.
Wychodząc naprzeciw postulatom rolni-ków Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa i Rozwoju Regionalnego Komisji Europejskiej opracowała metodę szacowania pełnych kosztów wytwarzania wybranych produktów rolniczych Unii Europejskiej na podstawie danych FADN (Farm Agriculture Data Ne-twork) z gospodarstw wyspecjalizowanych w tych produktach. Dotychczas opublikowane prace dotyczą kosztów produkcji mleka, wo-łowiny oraz zbóż (poz. lit. 1-5). Gospodar-stwa specjalistyczne rzadko wprawdzie wy-twarzają pojedynczy produkt, jednak więk-szość kosztów jest związana z głównym
produktem, co pozwala w stosunkowo obiek-tywny sposób ustalić pełny koszt jego pro-dukcji. Ponadto ujednolicona metoda obli-czania kosztów pełnych pozwala na porów-nywanie wyników niezależnie od specyfiki grupy gospodarstw rolnych i krajów, z któ-rych pochodzą te gospodarstwa.
Opierając się na podobnych założeniach, również w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB w Warsza-wie, który pełni rolę Agencji Łącznikowej FADN i nadzoruje wdrożony w 2004 roku System Zbierania i Wykorzystywania Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych (tzw. Polski FADN), podjęto prace zmierza-jące do opracowania polskiej wersji tej me-tody. Dotychczas opracowano model szaco-wania pełnych kosztów produkcji na pozio-mie gospodarstwa, które oprócz kosztów uwzględnianych w procesie ich ewidencjo-nowania (kosztów księgowych) obejmują także oszacowane koszty nieopłaconej pracy rolnika i członków jego rodziny oraz koszt ziemi własnej i majątku gospodarstwa (Go-raj, Mańko 2011ab). Podjęto również prace dotyczące metody rozliczania kosztów peł-nych na poszczególne działalności produk-cyjne w gospodarstwach wyspecjalizowa-nych w ich wytwarzaniu (Mańko 2011).
Celem opracowania jest prezentacja wstępnych wyników analizy pełnych kosztów uprawy ziemniaków w gospodarstwach na-stawionych na uprawy polowe, charakteryzu-jących się znacznym udziałem ziemniaków w wartości produkcji ogółem. Analizą objęto wyniki z lat 2004-2009, a więc z okresu, z którego książki rachunkowe zostały w pełni zamknięte, a dane zweryfikowane pod względem ich jakości i wiarygodności.
Pro-R
ces zamykania książek i testowania danych z roku 2010 nie został jeszcze zakończony.
Materiał i metoda
Baza danych Polskiego FADN stanowi obecnie podstawowe źródło danych o sytua-cji ekonomicznej gospodarstw rolnych. Jest to najbardziej obszerna baza danych z towa-rowych gospodarstw rolnych1, gromadzo-nych w ujednolicony sposób i przetwarza-nych według algorytmów standardowych, stosowanych we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Dodatkowym walorem tej bazy danych jest ścisła kontrola jakości zarówno danych źródłowych, jak i przetworzonych wyników działalności gospodarstw.
Zgodnie z ogólną metodologią FADN da-ne gromadzoda-ne w ramach Polskiego FADN zawierają informacje o produkcji i niektórych dopłatach przypisanych do poszczególnych działalności produkcyjnych, jednak koszty są gromadzone w układzie rodzajowym, dla gospodarstwa jako całości, bez możliwości bezpośredniego przypisania ich działalno-ściom produkcyjnym. Utrudnia to ocenę wpływu danej działalności produkcyjnej na wynik finansowy gospodarstwa, co może być ważne w procesie racjonalizacji organizacji produkcji w gospodarstwach rolnych. Aby określić koszty produkcji i obliczyć nadwyżki ekonomiczne dla poszczególnych działalno-ści produkcyjnych, konieczne jest opracowa-nie modelu rozliczania kosztów produkcji i obliczania nadwyżek bezpośrednich. Dla celów analizy wyników FADN w poszczegól-nych krajach Unii Europejskiej opracowano kilka modeli rozliczania kosztów dla wybra-nych grup działalności produkcyjwybra-nych, takich jak: uprawy polowe, mleko i żywiec wołowy czy plantacje trwałe (poz. lit. 1-5).
Dodatkowym problemem jest to, że w do-tychczasowym systemie FADN wynik finan-sowy jest obliczany według zasad stosowa-nych w gospodarstwach rodzinstosowa-nych, w któ-rych nie przewiduje się opłaty za zaangażo-wane w gospodarstwie własne czynniki pro-dukcji (ziemię, pracę i kapitał). Utrudnia to
1 Za gospodarstwa towarowe uważane są w
da-nym kraju lub regionie UE te, które dostarczają ok. 90% produkcji na rynek, a podstawą ich wy-łonienia jest tzw. Europejska Jednostka Wielko-ści – European Size Unit, ESU (EU beef... 2011).
ocenę wyniku finansowego gospodarstw różniących się strukturą własnościową i ustrojem pracy. Dlatego też w niektórych analizach FADN szacowane są alternatywne koszty własnych czynników produkcji (Cost of Own Factors), co pozwala obliczyć umowną kwotę zysku (Profit) również w go-spodarstwach opartych na rodzinnej własno-ści środków produkcji (poz. lit. 1-5).
W opracowaniu do analizy opłacalności produkcji ziemniaków wykorzystano metodę szacowania alternatywnych kosztów wła-snych czynników produkcji oraz rozliczania kosztów produkcji i obliczania nadwyżek ekonomicznych dla wybranych działalności produkcyjnych na podstawie danych z go-spodarstw indywidualnych znajdujących się w bazie Polskiego FADN. Metoda ta, opra-cowana w Zakładzie Rachunkowości Rolnej IERiGŻ-PIB w Warszawie, jest wzorowana na modelach opracowanych w UE FADN, zawiera jednak niektóre rozwiązania autor-skie (Goraj, Mańko 2011ab).
W związku z tym, że w systemie FADN koszty są ewidencjonowane w ujęciu rodza-jowym dla gospodarstwa jako całości, przy obliczaniu kosztów poszczególnych działal-ności produkcyjnych konieczne jest zasto-sowanie kluczy podziałowych.
Do rozliczenia poszczególnych składni-ków kosztów bezpośrednich są stosowane klucze podziałowe będące stosunkiem po-wierzchni uprawy ziemniaków do powierzch-ni, na której jest stosowany dany rodzaj kosztów. Koszty pośrednie, w tym koszty czynników własnych, są rozliczane na pod-stawie udziału ziemniaków w wartości pro-dukcji ogółem (EU cereal... 2009, EU cere-al... 2010, Mańko 2011). Aby ograniczyć niekorzystny wpływ stosowanych kluczy po-działowych na obliczane koszty produkcji, w badaniach zostały uwzględnione tylko dane z gospodarstw wyspecjalizowanych w upra-wach polowych oraz przyjęto zasadę, że udział ziemniaków w wartości produkcji po-winien wynosić co najmniej 40%. Ze względu na mały udział ziemniaków w strukturze pro-dukcji większości gospodarstw zależnie od roku analizą objęto dane ze 128-283 darstw. Większość analizowanych gospo-darstw uprawiało ziemniaki jadalne (zależnie od roku 78-182) i ogólnoużytkowe (31-83). Pojedyncze gospodarstwa uprawiały też
ziemniaki skrobiowe oraz na sadzeniaki. W badaniach uwzględniono uprawę ziemnia-ków ogółem, a na zakończenie prezentacji wyników przedstawiono porównanie kosztów i opłacalności ziemniaków jadalnych i ogól-noużytkowych.
Wyniki
Gospodarstwa, na podstawie których obli-czono koszty i opłacalność produkcji ziem-niaków, dysponowały przeciętnie w analizo-wanym okresie powierzchnią 36-39 ha użyt-ków rolnych (tab. 1). Powierzchnia uprawia-nych ziemniaków wynosiła 10-12 ha, co sta-nowiło 27-33% użytków rolnych.
Przeciętny plon ziemniaków wahał od 220 do ponad 290 dt/ha. Najwyższe plony ziem-niaków zanotowano w roku 2004, a najniż-sze w 2006. Cena sprzedaży ziemniaków w roku 2004 wyniosła 32 zł/dt i w kolejnych latach rosła – do 53 zł/dt w roku 2006. W latach 2007-2009 utrzymywała się na dość zbliżonym poziomie, nieznacznie przekra-czając 40 zł/dt.
Skutkiem zmiany plonów i cen była
prze-ciętna wartość produkcji ziemniaków na 1 ha, która w latach 2004-2006 wzrosła z 9,4 do 11,7 tys. zł/ha i w latach następnych utrzymywała się na dość zbliżonym poziomie roku 2006. Udział sprzedanych ziemniaków w analizowanych gospodarstwach był bar-dzo duży i w zależności od roku wynosił 76- -92% wartości produkcji.
Koszty bezpośrednie, które są związane z nakładami decydującymi o wysokości plo-nów, wahały się od 1,7 tys. zł/ha w roku 2004 do 2,4 tys. zł/ha w 2007 i nieco się ob-niżyły w latach następnych. Najważniejszym składnikiem tych kosztów były sadzeniaki,
których udział wyniósł 34-43% kosztów bez-pośrednich, oraz koszt nawozów mineral-nych (32-40%). Około 20%, lub nieco więcej, kosztów bezpośrednich stanowiły środki ochrony roślin.
Nadwyżka bezpośrednia, stanowiąca róż-nicę między wartością produkcji ziemniaków
i kosztami bezpośrednimi, wynosiła od 7,7 zł/ha w roku 2004 do 9,8 tys. zł/ha w
2006. Po obniżce do 8,8 tys. zł/ha w roku 2007 w latach następnych wynosiła ponad 9 tys. zł/ha.
Dopłaty do działalności operacyjnej rosły dość systematycznie, pomijając rok 2007 – z 332 do 1904 zł/ha. Pewna obniżka dopłat w roku 2007 w stosunku do roku poprzedniego wynikała z relacji euro do złotego oraz prze-sunięcia części płatności na rok następny. Skutkiem tego nadwyżka bezpośrednia wraz z dopłatami wzrosła z 8 tys. zł/ha w roku 2004 do prawie 11 tys. zł/ha w 2009.
Koszty ewidencjonowane w systemie FADN (koszty księgowe) w latach 2004-2008 rosły systematycznie z 4,8 tys. zł/ha do 7 tys. zł/ha i nieco się obniżyły – do 6,8 tys. zł/ha w roku 2009. Głównym składnikiem tych kosztów, obok kosztów bezpośrednich, są tzw. koszty ogólnogospodarcze, amorty-zacja i koszty czynników zewnętrznych. Wszystkie te składniki w całym analizowa-nym okresie rosły. Koszty bezpośrednie za-leżnie od roku stanowiły 33-39% kosztów księgowych, koszty ogólnogospodarcze 28-32%, amortyzacja 19-25%, a koszty czynni-ków zewnętrznych 12-15%. W przeliczeniu na 1 dt ziemniaków koszty księgowe wynio-sły 16,3- -26,1 zł. Najniższe były w roku 2004, a najwyższe w 2008.
Tabela 1
Koszty i opłacalność produkcji ziemniaków w gospodarstwach
nastawionych na uprawy polowe uczestniczące w latach 2004-2009 w Polskim FADN
Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Liczba gospodarstw w próbie 128 208 283 198 229 263 Powierzchnia użytków rolnych w gosp., ha 38,7 37,5 35,8 37,1 38,9 35,7 Powierzchnia uprawy ziemniaków, ha 11,5 10,1 9,9 12,2 10,5 9,8 Wartość produkcji ogółem z gosp., zł 196 802 169 388 196 076 229 640 205 286 190 952 Zbiór ziemniaków ogółem, dt 3368,8 2665,9 2185,2 3398,6 2835,3 2774,5 Plon ziemniaków, dt/ha 292,2 265,2 220,3 279,2 270,1 283,4 Średnia cena sprzedaży ziemniaków, zł/dt 32,1 35,9 53,1 40,1 42,9 40,0
Produkcja z działalności, zł/ha 9384 9511 11 695 11 187 11 599 11 334 Koszty bezpośrednie, zł/ha: 1657 1826 1941 2383 2297 2243 - sadzeniaki (własne i z zakupu), zł/ha 639 659 735 1020 816 771 - nawozy mineralne, zł/ha 592 639 698 763 882 905 - środki ochrony roślin, zł/ha 326 418 409 489 487 439 - pozostałe koszty bezpośrednie, zł/ha 100 110 98 111 112 129 Nadwyżka bezpośrednia (bez dopłat), zł/ha 7727 7685 9754 8805 9302 9090 Dopłaty do działalności operacyjnej, zł/ha 332 784 1229 949 1670 1904 Nadwyżka bezpośr. (z dopłatami), zł/ha 8058 8469 10 983 9754 10 971 10 994 Nadwyżka bezpośr. (bez dopłat), zł/dt 26,4 29,0 44,3 31,5 34,4 32,1 Nadwyżka bezpośr. (z dopłatami), zł/dt 27,6 31,9 49,9 34,9 40,6 38,8 Koszty bezpośr., zł/dt 5,7 6,9 8,8 8,5 8,5 7,9 Koszty ogólnogospodarcze, zł/ha: 1347 1648 1802 1704 2195 2035 - energia elektryczna i paliwa, zł/ha 648 747 846 742 1 021 914 - remonty, konserwacje, przeglądy, zł/ha 324 374 456 429 575 513 - usługi, zł/ha 126 205 189 217 212 220 - ubezpieczenia majątkowe, zł/ha 65 70 75 67 88 91 - pozostałe koszty ogólnogosp., zł/ha 99 138 131 151 141 153 - podatki i saldo VAT, zł/ha 86 113 104 97 157 144 Amortyzacja, zł/ha 1133 1361 1282 1163 1616 1686 Koszty czynników zewnętrznych, zł/ha: 618 666 704 890 946 808 - praca najemna, zł/ha 428 440 418 550 588 478 - czynsze dzierżawne, zł/ha 100 129 197 187 191 153 - odsetki, zł/ha 89 97 89 153 167 177 Koszty księgowe, zł/ha 4755 5501 5728 6139 7053 6772 Koszty księgowe, zł/dt 16,3 20,7 26,0 22,0 26,1 23,9 Dochód z działalności (bez dopłat), zł/ha 4629 4010 5966 5048 4545 4562 Dochód z działalności (z dopłatami), zł/ha 4961 4794 7195 5997 6215 6465 Dochód z działalności (bez dopłat), zł/dt 15,8 15,1 27,1 18,1 16,8 16,1 Dochód z działalności (z dopłatami), zł/dt 17,0 18,1 32,7 21,5 23,0 22,8 Koszty czynników własnych, zł/ha: 2000 1977 2155 2021 2779 3161 - praca własna, zł/ha 844 973 1139 1088 1415 1690 - ziemia własna, zł/ha 216 223 228 206 306 313 - majątek gospodarstwa, zł/ha 940 780 788 728 1059 1158 Koszty pełne, zł/ha 6755 7478 7884 8161 9832 9933 Koszty pełne, zł/dt 23,1 28,2 35,8 29,2 36,4 35,0 Zysk z działalności (bez dopłat), zł/ha 2629 2033 3811 3026 1766 1401 Zysk z działalności (z dopłatami), zł/ha 2961 2817 5039 3975 3436 3304 Zysk z działalności (bez dopłat), zł/dt 9,0 7,7 17,3 10,8 6,5 4,9 Zysk z działalności (z dopłatami), zł/dt 10,1 10,6 22,9 14,2 12,7 11,7 Wskaźnik opłac. produkcji (bez dopłat), % 138,9 127,2 148,3 137,1 118,0 114,1 Wskaźnik opłac. produkcji (z dopłatami), % 143,8 137,7 163,9 148,7 134,9 133,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Polskiego FADN
Dochód bez dopłat z działalności wynosił 4-6 tys. zł/ha. Najniższy był w roku 2005, a najwyższy w 2007. Odpowiednio wyższy był dochód z dopłatami i wyniósł 4,8-7,2 tys. zł/ha, a w przeliczeniu na 1 dt ziemniaków 17-32,7 zł.
Oszacowane koszty czynników własnych wyniosły 2-3,2 tys. zł/ha i systematycznie w
analizowanym okresie rosły. Najważniejszym składnikiem tych kosztów był umowny koszt pracy własnej oraz zaangażowanego w go-spodarstwie majątku. Umowny koszt ziemi własnej stanowił 10-11% kosztu czynników własnych.
Tabela 2
Koszty i opłacalność produkcji ziemniaków jadalnych i ogólnoużytkowych w gospodarstwach nastawionych na uprawy polowe uczestniczące w latach 2004-2009 w Polskim FADN
Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Ziemniaki jadalne
Produkcja z działalności, zł/ha 10 420 10 187 11 813 11 370 11 807 11 572 Koszty bezpośrednie, zł/ha 1767 1841 2043 2510 2510 2449 Koszty księgowe, zł/ha 5203 5731 5862 6326 7442 7196 Koszty księgowe na 1 dt ziemniaków, zł/dt 17,3 21,2 27,3 21,6 26,1 24,9 Dochód z działalności (bez dopłat), zł/ha 5216 4457 5950 5043 4365 4377 Dochód z działalności (z dopłatami), zł/ha 5573 5161 7064 5889 5935 6245 Koszty pełne, zł/ha 7356 7706 7963 8235 10 194 10 298 Koszty pełne na 1 dt ziemniaków, zł/dt 24,4 28,5 37,1 28,1 35,7 35,7 Zysk z działalności (bez dopłat), zł/ha 3064 2482 3850 3134 1613 1274 Zysk z działalności (z dopłatami), zł/ha 3421 3186 4963 3980 3182 3142 Zysk z działalności (bez dopłat), zł/dt 10,2 9,2 17,9 10,7 5,7 4,4 Zysk z działalności (z dopłatami), zł/dt 11,4 11,8 23,1 13,6 11,2 10,9
Ziemniaki ogólnoużytkowe
Produkcja z działalności, zł/ha 7458 8431 13 238 9758 11 488 11 059 Koszty bezpośrednie, zł/ha 1399 2161 1705 2341 1951 1949 Koszty księgowe, zł/ha 4439 5414 5591 5622 6259 6183 Koszty księgowe, zł/dt 17,4 22,0 25,4 23,3 25,2 23,0 Dochód z działalności (bez dopłat), zł/ha 3019 3017 7647 4136 5228 4876 Dochód z działalności (z dopłatami), zł/ha 3471 3887 9196 4869 6900 6723 Koszty pełne, zł/ha 7129 7825 8439 8231 9590 9827 Koszty pełne, zł/dt 27,9 31,8 38,3 34,1 38,6 36,5 Zysk z działalności (bez dopłat), zł/ha 329 606 4799 1527 1898 1232 Zysk z działalności (z dopłatami), zł/ha 782 1476 6348 2261 3570 3079 Zysk z działalności (bez dopłat), zł/dt 1,3 2,5 21,8 6,3 7,6 4,6 Zysk z działalności (z dopłatami), zł/dt 3,1 6,0 28,8 9,4 14,4 11,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Polskiego FADN
Pełne koszty produkcji ziemniaków sys-tematycznie rosły z 6,8 w 2004 roku do 9,9 tys. zł/ha w 2009. Koszt jednostkowy ziemniaków wzrósł z 23,1 do 36,4 zł/dt. Naj-niższy był w roku 2004, a najwyższy w 2008.
W analizowanych gospodarstwach upra-wa ziemniaków we wszystkich latach przy-nosiła zysk zarówno bez uwzględnienia do-płat, jak i z dopłatami. Najwyższy zysk osią-gnęli rolnicy w roku 2006 (3,8 tys. zł/ha bez dopłat i 5 tys. zł/ha z dopłatami), a najniższy bez dopłat w roku 2009 i w 2005 z dopłata-mi. Bez dopłat 1 dt ziemniaków przynosiła 4,9-17,3 zł, a z dopłatami 10,1-22,9 zł.
Opłacalność produkcji we wszystkich la-tach była wysoka i bez dopłat wynosiła 114- -148%, a z dopłatami 133-164%.
Porównując wyniki ekonomiczne uprawy ziemniaków jadalnych i ogólnoużytkowych, które dominowały w analizowanych gospo-darstwach (tab. 2), można stwierdzić, że pominąwszy rok 2006, wartość produkcji z jednostki powierzchni ziemniaków jadalnych
była wyższa niż tzw. ziemniaków ogólnou-żytkowych. Jakkolwiek koszty produkcji ziemniaków jadalnych były w większości analizowanych lat wyższe, to dochód i zysk w przeliczeniu na jednostkę powierzchni i 1 dt ziemniaków były także wyższe. Uprawa ziemniaków jadalnych była mniej korzystna w przeliczeniu na jednostkę powierzchni tylko w latach 2006 i 2008. Niezależnie od roku zarówno uprawa ziemniaków jadalnych, jak i ogólnoużytkowych była opłacalna.
Podsumowanie
Przydatność kosztów jednostkowych jest kwestionowana przez ekonomistów, jednak rolnicy często zgłaszają potrzebę ich obli-czania. W opracowaniu przedstawiono pełne koszty produkcji ziemniaków w latach 2004- -2009 na podstawie danych Polskiego FADN z gospodarstw wyspecjalizowanych w ich uprawie, wykorzystując metodę stosowaną w analizach Komisji Europejskiej FADN. Ujed-nolicenie bazy danych i metody pozwala na
porównywanie kosztów i opłacalności pro-dukcji ziemniaków nie tylko w latach, ale także między różnymi krajami.
Wyniki gospodarstw wyspecjalizowanych w uprawie ziemniaków wskazują na wysoką opłacalność produkcji ziemniaków nawet z pominięciem dopłat. Szczególnie korzystne wyniki osiągnęły gospodarstwa w roku 2006, w którym plony ziemniaków były najniższe w całym analizowanym okresie. Główną przy-czyną była bardzo wysoka cena sprzedaży ziemniaków w tym roku.
Wartość produkcji ziemniaków w przeli-czeniu na 1 ha w latach 2006-2009 utrzy-mywała się na dość zbliżonym poziomie, a koszty systematycznie rosły. Skutkiem tego zysk z działalności bez dopłat w latach 2008 i 2009 należał do najniższych w całym anali-zowanym okresie. Wynik finansowy ogółem nie należał jednak do najniższych dzięki sys-tematycznie rosnącym dopłatom do działal-ności operacyjnej. Opłacalność produkcji była jednak niższa niż na początku analizo-wanego okresu.
Uprawa ziemniaków jadalnych w więk-szości analizowanych lat była finansowo
korzystniejsza od uprawy tzw. ziemniaków ogólnoużytkowych.
Literatura
1. EU bovine farms economics – FADN report 2008. European Commission. Brussels 2009; 2. EU beef
farms – FADN report 2010. European Commission. Brussels 2011; 3. EU cereal farms economics – FADN report 2008. European Commission. Brussels 2009; 4. EU cereal farms report 2010. European Commission. Brussels 2010; 5. EU dairy farms report. European Commission. Brussels 2010; 6. Goraj L.,
Mańko S. 2011a. Model szacowania pełnych kosztów
działalności gospodarstw rolnych. – Zag. Ekon. Rol. 3 (w druku); 7. Goraj L., Mańko S. 2011b. Analiza
sytu-acji finansowej z wykorzystaniem pełnych kosztów działalności gospodarstw rolnych. www.fadn.pl (w druku); 8. Kondraszuk T. 2010. Metodyczne aspekty rachunku kosztów w rolnictwie. Ekonomika i Organiza-cja Gospodarki Żywnościowej – Zesz. Nauk. SGGW 85; 9. Manteuffel R. 1976. Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego. PWRiL Warszawa; 10.
Mań-ko S. 2011. Intensywność a opłacalność produkcji roślinnej w świetle danych polskiego FADN. [W:] Moż-liwości poprawy dochodów i finansowania inwestycji. CDR Brwinów Oddz. Poznań
