wytrzyma³oœci osadów pod³o¿a i umo¿liw ia³o ich deforma cjê. Ci¹g³a deform acja osadów w podes zwie l¹dolodu (pervas ive deform ati on) by³a wówczas g³ównym sk³adnik iem ruchu lodu po pod³o¿u (ryc. 2). Dowodz¹ tego licz ne deform acje w osad ach podœ cielaj¹cych oraz dobrze rozwiniêta facja deform acy jna (A) w sp¹gu gli ny z £¹¿yna. Deform acja osadów wystêp owa³a praw dop odo bnie w lokaln ych obszar ach pod³o¿a (deform ing spo ts), któ re pod trzym ywa³y nap rê¿en ia gla cjalne i sta bil izo wa³y zachow -anie l¹dolodu (Pio trows ki & Kraus, 1997). Udzia³ poœlizgu bazaln ego w ruchu lodu by³ raczej nie wielki i lokalny.
Wystêp uj¹ca powy¿ej gli ny deform acy jnej facja wytopn ieni owoodspoj eni owa (B) dowod zi zmia ny subg lacj alnych waru nków hydrol ogi cznych i bar dziej dynam -iczne go zachow ania l¹dolodu w dal szej fazie nasuniêcia (ryc. 2). Znacz ny wzrost ciœnienia wód subg lacj alnych w podes zwie l¹dolodu spo wod owa³ powszechne odspoj -enie lodu od jego pod³o¿a i wydatny przy rost prêd koœci p³yniê cia lodu w nast êpstwie poœl izgu bazaln ego (Pio -trows ki & Kraus, 1997; Pio -trows ki & Tulac zyk, 1999). Efekt em tego by³ szyb ki ruch lodu.
Du¿e iloœ ci wód subg lacj alnych gro madz¹cych siê pom iêdzy lodem a pod³o¿em, lokaln ie tworz¹cych nawet nie wielk ie zbior niki subg lacj alne, by³y praw dop odo bnie przy czyn¹ zmia ny sta nu dynam iczne go lodu z aktywn ego na sta gnuj¹cy i szyb ko post êpuj¹cego zaniku l¹dolodu (ryc. 2). Œwiadcz¹ o tym dobrze rozwiniêta facja wytopn -ieni owa (C) i dia mikt ony suprag lacj alne w stro pie gli ny z £¹¿yna oraz sze roko roz pow szechni one facje jezior gla -cjom argi nal nych (Wysota, 2002).
Lite ra tu ra
DREIMANIS A. 1989 — Tills, the ir gene tic ter mi no logy and clas si fi ca tion. [In:] Gene tic Clas si fi ca tion of Glaci ge nic Depo sits, R.P. Gold -thwa it, C.L. Mat sch (eds.). A. A. Bal ke ma, Rot ter dam: 17–84. DROZDOWSKI G. 1974 — Gene za Base nu Gru dzi¹dzkie go w œwie tle osa dów i form gla cjal nych. Pr. Geo graf. IG PAN, 104: 1–136. DROZDOWSKI E. 1979 — Degla cja cja dol ne go Powiœ la w œrod ko wym würm ie i zwi¹zane z ni¹ œro do wi ska depo zy cji osa dów. Pr. Geo -graf. IG PAN, 132: 1–103.
EHLERS J. 1992 — Ori gin and distri bu tion of red tills in Nor th Ger -ma ny. Sver. Geol. Unders., 81: 97–105.
FLINT R.F. 1947 — Gla cial geo logy and the Ple isto ce ne Epo ch. John Wiley & Sons, New York.
OLSZEWSKI A. 1974 — Jed nost ki lito fa cjal ne glin sub gla cjal nych nad doln¹ Wis³¹ w œwie tle ana li zy ich makro tek stur i makro struk tur. Stud. Soc. Sc. Toru n., Sec. C, 8: 1–145.
PIOTROWSKI J.A. & KRAUS A.M. 1997 — Respon se of sedi ments to iceshe et loading in nor thwe stern Ger ma ny: effec tive stress and gla -cier-bed sta bi li ty. Jour. Gla ciol., 145: 495–502.
PIOTROWSKI J.A. & TULACZYK S. 1999 — Sub gla cial con di tions under the last ice she et in nor thwest Ger ma ny: ice-bed sepa ra tion and enhan ced basal sli ding? Quater. Sc. Rev., 18: 737–751.
RUSZCZYÑSKASZENAJCH H. 1998 — Struk tu ra glin lodow co -wych jako istot ny wska Ÿnik uch gene zy. [In:] Myciel ska-Dowgia³³o (ed.), Struk tu ry sedy men ta cyj ne w osa dach czwar to rzê do wych i ich war toœæ inter pre ta cyj na. Wyd. UW: 13–40.
STANKOWSKI W. 1996 — Pod sta wo we facje glin more no wych oraz kry te ria ich wyró¿ nie nia. Geo lo gos, 1: 149–157.
WYSOTA W. 2002 — Stra ty gra fia i œro do wi ska sedy men ta cji zlo do wa ce nia wis³y w po³udnio wej czê œci dol ne go Powiœ la. Roz pra wa habi -li ta cyj na. Wyd. Uniw. M. Koper ni ka, Toruñ.
Zasto so wa nie meto dy makro sko po we go ozna cza nia era ty ków prze wod nich
do loka li za cji obsza rów Ÿród³owych wybra nych kier juraj skich
Dariusz Ga³¹zka*
Mimo wie lo let nich badañ maj¹cych na celu wyja œnie nie pocho dze nia i³ów kelo wej skich w licz nych krach lodow co -wych nie zlo ka li zo wa no jed no znacz nie dotych czas ich obsza ru Ÿród³owe go. W niniej szym opra co wa niu pod jê to pró bê okre œle nia kie run ków trans gre sji l¹dolo dów odpo wie -dzial nych za prze trans por to wa nie porwa ków juraj skich wyko rzy stuj¹c meto dê makro sko po wej ana li zy petro gra ficz -nej era ty ków prze wod nich (Czu bla, 2001; Gór ska, 2000) z glin zwa³owych towa rzysz¹cych krom osa dów juraj skich.
Naj wiê k sze i naj le piej pozna ne s¹ kry juraj skie (co naj -mniej 5!) w rejo nie £uko wa (ryc. 1). Jed na z nich o powierzch ni 8 ha pod Go³aszy nem na NW od £uko wa jest od 15 grud nia 1980 r. rezer wa tem przy ro dy nie o¿y wio nej. Œred nia mi¹¿szoœæ kry wyno si 24,66 m, mak sy mal na 28 m (Kot, 1995), a amo ni ty wystê puj¹ w niej w posta ci kon kre cji kuli stych lub wrze cio no wa tych. Musz le amo ni tów zacho -wa³y siê w naj drob niej szych szcze gó³ach — natu ral na jest ich bar wa i nie zmie nio ny sk³ad che micz ny. Wyj¹tko we roz -mia ry kier ³ukow skich oraz dosko na le zacho wa ne w nich, prak tycz nie nie zmie nio ne deli kat ne szcz¹tki fau ny œwiadcz¹ zda niem Rusz czy ñskiej-Sze najch (1976) o trans por cie i³ów kelo wej skich przez l¹dolód w sta nie zamar z niê tym. Za odkryw cê utwo rów juraj skich w tym rejo nie uwa ¿any jest Kriszta fo wicz (1895–1897: vide Mizer ski, 1980). Pier wot
-nie uwa ¿ane za osa dy in situ, jed nak ju¿ na poczat ku XX wie ku po wyko na niu pierw szych g³êbo kich otwo rów wiert ni czych prze bi jaj¹cych osa dy kelo wej skie i stwier -dze niu pod nimi mi¹¿szych osa dów czwar to rzê do wych roz po zna no popraw nie gla cjaln¹ gene zê kry ³ukow skiej (m.in. Jahn, 1950; Moraw ski, 1955).
Nie ja sne jest pocho dze nie porwa ka i³ów kelo wej skich odkry te go w czerw cu 1970 r. pod Sve dal¹ (ryc. 1) w po³udnio wej Ska nii (Rey ment, 1971). Wystê puj¹ w nim szcz¹tki amo ni tów umo ¿li wiaj¹ce okre œle nie wie ku serii na poziom lam ber ti pomi mo bra ku naj istot niej sze go gatun ku: Quen sted to ce ras lam ber ti. Naj bar dziej praw do po dob -ne pocho dze nie kry ze Sve da li to dno SW Ba³tyku w s¹siedz twie Born hol mu, cho cia¿ nie mo¿na wyklu czyæ ca³kowi cie prze ciw ne go kie run ku trans por tu z rejo nu For -tu na, Ryd eb äck w zachod niej Ska nii (Rey ment, 1971). Zasta na wiaj¹ce s¹ jed nak wyj¹tko wo zbli¿ one wyni ki porów naw czych ana liz che micz nych matrik su kon kre cji ze Sve da li i £uko wa, mog¹ce suge ro waæ ten sam lub bar dzo zbli¿ ony obszar Ÿród³owy. Naj now sze bada nia geo lo gicz -ne dna Ba³tyku (Kra mar ska, 1999)wska zuj¹ na znacz nie mniej szy zasiêg wystê po wa nia osa dów juraj skich na N od Zato ki Gda ñskiej od suge ro wa ne go kil ka lat wcze œniej (Zie gler, 1990). G³ówny obszar ich wystê po wa nia jest ogra ni czo ny od zacho du po³udni kiem 20o (w star szych opra co wa niach siê ga³ nawet do po³udni ka 18o
) st¹d te¿ naj praw do po dob niej rejon Ÿród³owy kier kelo wej skich znaj -349
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 4, 2004
*Pañstwo wy Insty tut Geo lo gicz ny, ul. Rako wiec ka 4, 00-975 Warsza wa ; dgal@pgi.waw.pl
du je siê raczej na obsza rze N i/lub W Litwy. Cho cia¿ w plej sto ce nie zasiêg wychod ni i³ów kelo wej skich musia³ siê ró¿ niæ od obec ne go, to jed nak ponie wa¿ w rejo nie Zato ki Gda ñskiej stwier dzo no (Kra mar ska, 1999) wystê po wa nie osa dów kre do wych bez po œred nio w pod³o¿u osa dów czwar to rzê do wych nie jest mo¿li we aby w plej sto ce nie ist -nia³y w tym miej scu wychod nie ska³ juraj skich.
Górnok elowejskie osady poziomu lam berti s¹ zna ne z wie lu sta now isk w rejon ie po³udniow ego Ba³tyku, g³ównie z mniej szych lub wiêks zych porwa ków znaj dow any ch na Pomor zu, Pod las iu, Litwie (Rydzew ski, 1925/26) i daw -nych Pru sach Wschod nich (Weiss ermel, 1895). Rey ment (1971) wspo mina o bli¿ ej nie znan ym z nazwy sta now isku na £otwie, co jed nak ze wzg lêdu na obszar wystêpowania osadów kelow ejsk ich in situ jedyn ie na obszar ze po³o¿onej bar dziej na po³udnie Litwy wydaje siê byæ ma³o praw dop -odo bne. Nie wielk¹ spi ryt yzo wan¹ kon kre cjê wap nist¹ ze szcz¹tka mi amo nitów Quens tedto cer as zna lez iono pod czas budowy cen trali telefon icznej w samym cen trum War -szawy (ryc. 1) — u zbie gu ulic Nowog rodzki ej i Pozna ñskiej w 1928 r. (£uniews ki & Œwidziñ ski 1929). Bar -dzo pob ie¿ny opis innej kry z Kolon ii Pustosz nad So³cz¹ w po³udniow ej Litwie sporz¹dzo ny przez Jaros zewi -cz-K³yszyñ sk¹ (1938b) równie¿ suger uje wystê pow anie i³ów jurajs kich z podobn ie wykszta³con¹ faun¹. Czar ne i³y z mik¹, interp reto wane przez Jaros zewi cz-K³yszyñ sk¹ (1938a) jako jurajs kie wystêp uj¹ tak¿e w „IV — warcia -ñskiej” gli nie zwa³owej w ods³oni êciu w £ysej Gór ze ko³o Wil na.
Jeden z praw do po dob nych obsza rów Ÿród³owych i³ów juraj skich wystê puj¹cych w krach lodow co wych zlo ka li -zo wa³ Jentzsch (1900) opi suj¹c pro fi le wier ceñ z rejo nu K³ajpe dy z kelo wej ski mi i³ami pozio mu lam ber ti, bar wy czar nobr¹zowej do ciem no sza rej z licz ny mi szcz¹tka mi amo ni tów m.in.: Quen sted to ce ras lam ber ti, Cosmo ce ras sp., belem ni tów, œli ma ków, otwor nic, kora low ców i ma³¿. Mi¹¿szoœæ pozio mu lam ber ti waha siê od 2 do nawet 51 m. Podœ cie laj¹ one bez po œred nio osa dy czwar to rzê do we, osi¹gaj¹ce w tym rejo nie mak sy mal nie 80 m mi¹¿szo œci. Jentzsch (1900) zauwa ¿a wyra Ÿne podo bie ñstwa w wykszta³ceniu osa dów w rejo nie K³ajpe dy (ryc. 1) i sta no -wi ska stra to ty po we go w Popie la nach (Papilé). Naj now sze, dostêp ne opi sy osa dów juraj skich w Popie la nach pochodz¹ z 1991 (Paškevièius, 1991). Do pozio mu lam ber ti zali czo -no war stwy ozna czo ne sym bo la mi: q, r, s1 (Paš ke vi èius, 1991) osi¹gaj¹ce zale d wie 2,1 m mi¹¿szo œci.
Porów na nie wyko na nych ozna czeñ narzut nia ków prze wod nich ze sta no wisk w rejo nie £uko wa z wyni ka mi ana liz z Bia³oru si (Asta pova, 1993; Halic ka, 1986; Halic ki, 1939; Jaro sze -wicz-K³yszy ñska, 1938b; Szem pel, 1979) wyka za³o ¿e jedy nym ele men tem mog¹cym pomóc w zlo ka li zo wa niu obsza ru ali men ta cyj ne go kier juraj skich jest obec noœæ narzut nia ków ze SmDlan -dii (S Szwe cja) w gli nie wspó³wystê -puj¹cej z i³ami kelo wej ski mi w rejo nie £uko wa. Fakt ten jed no znacz nie wska -zu je na trans gre sjê l¹dolo du przez mazur ski stru mieñ lodo wy i tym samym oko li ce K³ajpe dy jako obszar Ÿród³owy ³ukow skich kier juraj skich. Rejon Papilé bêd¹cy w stre fie oddzia³ywa nia ryskie go stru mie nia lodo we go musi byæ wyklu czo ny jako obszar Ÿród³owy kier ³ukow -skich, ponie wa¿ do tej pory nie stwier dzo no wystê po wa nia po³udnio wo -szwedz kich era ty ków prze wod nich w osa dach lodow co wych trzech ostat nich zlo do wa ceñ w zasiê gu ryskie go lobu lodow co we go.
Lite ra tu ra
ASTA POVA S.D. 1993 — Litho lo gicpa le oge ogra phi cal regio na li za -tion of gla cial depo sits in Byelo rus sia. Dokla dy Akad. Nauk BSSR, 37: 105–108.
CZU BLA P. 2001 — Era ty ki fen no skan dyj skie w utwo rach czwar to rzê -do wych Pol ski Œrod ko wej i ich zna cze nie stra ty gra ficz ne. Acta Geo gr. Lodz., 80: 1–174.
GÓR SKA M. 2000 — Wybra ne w³aœciwo œci petro gra ficz ne vistu lia -ñskich moren den nych œrod ko wej i zachod niej Wiel ko pol ski oraz ich zna cze nie dla oce ny dyna mi ki ostat nie go l¹dolo du. Wyd. Pozn. Tow. Przy ja ció³ Nauk, Poznañ: 1–145.
HALICKA A. 1986 — Zarys petro gra fii moren Wile ñsz czy zny. Pr. Muz. Zie mi, 38: 13–45.
HALIC KI B. 1939 — Zle pie niec narzu to wy ze Skanji w dyluwjum oko lic Nowo gród ka. Pr. Tow. Przy j. Nauk w Wil nie. Wil no: 11: 1–11. JAHN A. 1950 —– Nowe dane o po³oze niu kry juraj skiej w £uko wie. Rocz. Pol. Tow. Geol., 19: 371–384.
JARO SZE WICZK³YSZY ÑSKA A. 1938a — O utwo rach more no -wych £ysej Góry pod Wil nem. Sta ru nia, 15: 1–46.
JARO SZE WICZ-K³YSZY ÑSKA A. 1938b — Wyni ki prób nych badañ kil ku moren Pol ski œrod ko wej i pó³noc nej. Sta ru nia, 15: 47–63. JENTZSCH A. 1900 — Der vor di lu via le Unter grund des Nor do st deu t -schen Fla chlan des. Jah rb. d. Kgl. Geol. Lan de sanst. u. Ber ga kad: 266–285. KOT. H. (red.) 1995 — Przy ro da woje wódz twa sie dlec kie go. UW w Siedlcach, Wydz. Ochr. Œrod., Sie dl ce.
KRA MAR SKA R. (red.) 1999 — Mapa geo lo gicz na dna Ba³tyku bez utwo rów czwar to rzê do wych, ska la 1 : 500 000. Pañstw. Inst. Geol. ³UNIEW SKI A. & œWI DZIÑ SKI H. 1929 — W spra wie kry juraj skiej pod £uko wem. Prz. Geo graf., 9: 160–165.
MIZER SKI W. 1980 — Juraj skie kry lodow co we w oko li cach £uko wa. Pr. Mazow. Oœr. Bad. Nauk., 51: 397–412.
MORAW SKI J. 1955 — Kra juraj ska pod £uko wem w œwie tle prac wiert ni czych. Prz. Geol., 9: 440–442.
PAŠKEVIÈIUS J. (red.) 1991— Geo lo gi cal Excur sion Gui de bo ok. VII Lithu anian Symp. Arts and Scien ces, Geo l. Sec ., Vil nius–Kau nas: 1–72. REY MENT R.A. 1971 — Cal lovian Amo ni tes (Lam ber ti Zone) found in an Erra tic Con cre tion, near Sve da la, Sca nia. Bull. Geol. Inst. Uppsa la, N. S.,3 (2): 19–25.
RUSZ CZY ÑSKA-SZE NAJCH H. 1976 — Gla ci tek to nicz ne depre sje i kry lodow co we na tle budo wy geo lo gicz nej SW Mazow sza i S Pod la -sia. Stud. Geol. Pol., 50: 7–92.
RYDZEW SKI B. 1925–1926 — Kra juraj ska w dylu wium Pusz kar ni pod Wil nem i g³êbo kie wier ce nie w Wil nie. Rocz. Pol. Tow. Geol., 3: 191–206. SZEM PEL R.V. 1979 — Petra gra ficz ny sk³ad va³unov so¿skoy marie -ny na Gro dzien skim uzvy sz szy. (W:) Novoye v geo lo gii antro po ge nu Bie³aru si. Minsk, Nauk.Tech .: 147–153.
WEIS SER MEL W. 1895 — Beitrag zur kenn tis der Gat tung Quen s te to ce ras. Zeit. Deutsch. Geol. Gesch., 47: 307–330. ZIEGLER P.A. 1990 — Geo lo gi cal Atlas of Western and Cen tral Euro pe. Shell, Haga.
350
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 4, 2004
1 2 3 5 4 1 2 1-5 1-2 sugerowaneobszary Ÿród³owe wybrane kry jurajskie 200 km
Ryc. 1. Loka li za cja wybra nych kier juraj skich: 1 — Sve da la, 2 — Pusz kar nia, 3 — Kolo nia Pustosz, 4 — War sza wa, 5 — £uków, opi sy wa nych w tekœ cie oraz suge ro wa -ne Ÿród³a pocho dze nia rede po no wa nych i³ów kelo wej skich: 1 — Popie la ny, 2 — K³ajpe da
