Program ochrony œrodowiska miasta sto³ecznego Warszawy
Anna Pasieczna*, Paulina Kostrz-Sikora*, Anita Witkowska*, Stanis³aw Wo³kowicz*
Zgodnie z zapisami ustawy Prawo ochrony œrodowiska (Prawo..., 2001) w 2004 roku opracowano w Pañstwowym Instytucie Geologicznym (PIG) w Warszawie Program
ochrony œrodowiska miasta sto³ecznego Warszawy na lata 2004–2011, dokument zosta³ sporz¹dzony na zlecenie
Biu-ra Ochrony Œrodowiska Urzêdu m. st. Warszawy.
Program jest prac¹ zespo³ow¹ wykonan¹ przez
pra-cowników PIG (analiza stanu wód powierzchniowych i podziemnych, gleb i powierzchni terenu, gospodarki odpa-dami, powa¿nych awarii i zagro¿eñ œrodowiska, edukacji ekologicznej) i Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (ochrona przyrody i krajobrazu) oraz specja-listów w zakresie oceny stanu lasów, zanieczyszczeñ powietrza, ha³asu i promieniowania elektomagnetycznego (Pasieczna, 2004).
Opracowanie jest dokumentem planowania strategicz-nego, który wytycza cele i kierunki polityki ekologicznej miasta i okreœla wynikaj¹ce z niej dzia³ania. Na podstawie wielokierunkowej oceny stanu œrodowiska, jego prze-kszta³ceñ i zagro¿eñ w Programie przedstawiono propozy-cje dzia³añ umo¿liwiaj¹cych spe³nienie zasady zrównowa¿onego rozwoju poprzez koordynacjê prac w sferze gospodarczej, spo³ecznej i œrodowiskowej. Sfor-mu³owano te¿ cele (d³ugoookresowe na lata 2004–2011 i krótkookresowe do roku 2007) oraz zadania niezbêdne do ich osi¹gniêcia.
Jako za³o¿enia wyjœciowe do Programu przyjêto uwa-runkowania zewnêtrzne i wewnêtrzne, wynikaj¹ce z obo-wi¹zuj¹cych aktów prawnych, programów wy¿szego rzêdu oraz dokumentów planistycznych uwzglêdniaj¹cych pro-blematykê ochrony œrodowiska. Uwzglêdniono równie¿ zamierzenia rozwojowe miasta, zarówno w zakresie gospodarczym i przestrzennym, jak i spo³ecznym.
Analiza stanu œrodowiska
Analiza stanu œrodowiska m. st. Warszawy skupia siê na tych jego elementach, które zosta³y w znacznym stopniu
przekszta³cone przez dzia³alnoœæ cz³owieka i wyma-gaj¹ programów naprawczych. Nale¿¹ do nich: wody powierzchniowe i podziemne, powietrze atmosfe-ryczne, krajobraz, gleby oraz powierzchnia terenu. W
Programie przedstawiono te¿ propozycje poprawy
(lub ograniczeñ) w zakresie oddzia³ywania czynni-ków najbardziej uci¹¿liwych dla œrodowiska — ha³asu, promieniowania elektromagnetycznego, powa¿nych awarii, przemys³u, transportu i gospodar-ki komunalnej.
Informacje ogólne Warszawa zajmuje obszar 518,3 km2
i jest podzielona na 18 dzielnic. Zamieszkuje j¹ 1 587 545 osób (Rocznik..., 2003). Liczba ta nie uwzglêdnia osób przebywaj¹cych na terenie stolicy czasowo, tj. ok. 300–400 tys.
G³ówne jednostki morfologiczne na terenie Warszawy to wysoczyzna morenowa (tzw. Wysoczyzna Warszawska) i dolina Wis³y (Sarnacka, 1992). Granic¹ obu jednostek jest Skarpa Warszawska, która stanowi wyró¿niaj¹cy siê ele-ment morfologiczny na p³askiej powierzchni równiny mazowieckiej (Frankowski i in., 2000).
Warszawa jest po³o¿ona w mazowiecko-podlaskim regionie klimatycznym, gdzie œcieraj¹ siê wp³ywy powie-trza atlantyckiego i kontynentalnego, powoduj¹c du¿¹ zmiennoœæ stanów pogody w ci¹gu roku i w okresach wie-loletnich. Klimat Warszawy ró¿ni siê od warunków klima-tycznych otoczenia miasta — jest typowym przyk³adem tzw. klimatu miejskiego (Lorenc & Mazur 2003). W War-szawie, podobnie jak w wielu innych wiêkszych miastach, wystêpuj¹ „wyspy ciep³a”, czyli obszary o podwy¿szonej temperaturze powietrza w porównaniu z terenami ota-czaj¹cymi stolicê.
Wody powierzchniowe
Sieæ hydrograficzn¹ Warszawy tworzy Wis³a, mniejsze cieki, zbiorniki naturalne i sztuczne, urz¹dzenia melioracji podstawowej (kana³y) oraz urz¹dzenia melioracji szcze-gó³owej — rowy.
Wis³a w rejonie Warszawy jest nieuregulowana, tworzy rozga³êzienia, ³achy, wyspy i starorzecza, które s¹ jednym z najwiêkszych walorów przyrodniczych miasta. Stare ³o¿yska rzeki stanowi¹ czêsto zbiorniki wodne (Jezioro Czerniakowskie i Jezioro Kamionkowskie).
Zbiorniki naturalne to polodowcowe jeziora wytopi-skowe i starorzecza. Drug¹, bardziej liczn¹ grupê stanowi¹ zbiorniki sztuczne — zag³êbienia po eksploatacji surow-ców mineralnych — glinianki, do³y potorfowe, zbiorniki retencyjne, zbiorniki przeciwpo¿arowe, stawy w parkach, fosy wokó³ fortów i baseny portowe.
Szybka urbanizacja miasta oraz zmiany w zagospoda-rowaniu przestrzennym spowodowa³y obni¿enie poziomu
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
Wis³a, ze wzglêdu na rolê jak¹ spe³nia — jest zarówno Ÿród³em wody pitnej dla Warszawy i okolic, jak i odbiorni-kiem œcieków — ma ogromne znaczenie dla miasta. Dlate-go niezwykle istotne jest sta³e monitorowanie stopnia zanieczyszczenia jej wód. Na stan zanieczyszczeñ wód Wis³y w rejonie Warszawy najwiêkszy wp³yw maj¹ œcieki przemys³owe i komunalne pochodz¹ce z oœrodków zlokali-zowanych na terenie miasta oraz zanieczyszczenia docie-raj¹ce z terenu po³udniowej Polski.
Analiza trendów zmian jakoœci wód Wis³y, pomimo jej sta³ego pozaklasowego stanu, wskazuje na symptomy zahamowania tempa degradacji. Œwiadczy o tym spadek stê¿eñ charakterystycznych zanieczyszczeñ wskaŸniko-wych i mniejsze amplitudy poszczególnych stê¿eñ. Pozy-tywnym zjawiskiem jest obni¿enie zawartoœci substancji toksycznych: metali ciê¿kich (ryc. 1), detergentów i ben-zo/a/pirenu do poziomu odpowiadaj¹cego I klasie czysto-œci. W wodzie maleje równie¿ udzia³ zwi¹zków nieorganicznych: chlorków, siarczanów i substancji roz-puszczonych. Jest to prawdopodobnie wynikiem zmniej-szania iloœci tych zanieczyszczeñ transportowanych z po³udniowej Polski na skutek likwidacji kopalñ wêgla kamiennego na Œl¹sku oraz niektórych zak³adów prze-mys³owych odprowadzaj¹cych do Wis³y znaczne iloœci substancji zanieczyszczaj¹cych.
Woda u¿ytkowana w Warszawie przez przemys³ i gospodarkê komunaln¹ pochodzi w 99% z ujêæ powierzch-niowych. Woda surowa dla warszawskiego systemu wodo-ci¹gowego — Wodoci¹g Centralny, pobierana jest z lewego brzegu Wis³y. Woda z prawego brzegu rzeki, eks-ploatowana ujêciem poddennym, infiltracyjnym („Gruba Kaœka“) zasila Wodoci¹g Praski oraz uzupe³nia produkcjê Wodoci¹gu Centralnego. Wody uzdatnione w tych wodo-ci¹gach ³¹cz¹ siê w uk³adzie pierœcieniowym i mog¹ byæ wzajemnie uzupe³niane.
Analiza aktualnego stanu wód powierzchniowych War-szawy wykaza³a, ¿e priorytetowym zadaniem bêdzie poprawa jakoœci wód stanowi¹cych Ÿród³o zaopatrzenia w wodê do picia mieszkañców Warszawy. Dotyczy to w równym stopniu Wis³y w obrêbie Warszawy i powy¿ej, jak i ca³ego Zalewu Zegrzyñskiego. W dzia³aniach d³ugoter-minowych miasto powinno doprowadziæ do oczyszczania wszystkich œcieków z obszaru Warszawy, w takim stopniu, by po odprowadzeniu do Wis³y nie pogarsza³y one jakoœci wody. W ramach dzia³alnoœci ponadlokalnej konieczne jest uzgodnienie warunków ochrony Wis³y i Zalewu
Zegrzy-ñskiego oraz odcinka Bugu i Narwi. Po roku 2016 wszyst-kie œcieki odprowadzane do rzek powinny byæ oczyszczo-ne.
Wody podziemne
Eksploatowane na terenie Warszawy wody podziemne wymagaj¹ szczególnej ochrony i kontroli. Pogarszanie jakoœci wód wynika g³ównie z mo¿liwoœci ascenzji zasolo-nych wód wystêpuj¹cych w utworach kredy (co zachodzi najczêœciej wskutek wzmo¿onej eksploatacji wód z oligo-ceñskiego poziomu wodonoœnego), dop³ywu wód zabar-wionych z mioceñskiego poziomu wodonoœnego oraz sta³ego wzrostu zanieczyszczenia wód wystêpuj¹cych w osadach plejstocenu.
W Warszawie g³ównym u¿ytkowym piêtrem
wodonoœnym jest piêtro plejstoceñsko-holoceñskie. Charak-teryzuje siê ono zmienn¹ liczb¹ poziomów wodonoœnych, ró¿n¹ g³êbokoœci¹ ich wystêpowania, mi¹¿szoœci¹, zmien-nym stopniem izolacji od wp³ywu czynników antropoge-nicznych z powierzchni terenu, ró¿nymi wartoœciami parametrów hydrogeologicznych oraz wydajnoœciami eks-ploatacyjnymi uzyskiwanymi z poszczególnych ujêæ.
Wody s¹ czêsto zanieczyszczone; obserwuje siê powol-ne, powszechne pogarszanie ich jakoœci przejawiaj¹ce siê przede wszystkim wzrostem zawartoœci chlorków, twar-doœci ogólnej, suchej pozosta³oœci oraz pierwiastków œla-dowych. Badania jakoœci wód podziemnych przeprowa-dzone w ramach prac nad MhP w skali 1:50 000 w latach 1997–2000 wskazuj¹ te¿ na powszechne przekroczenie zawartoœci ¿elaza i manganu oraz amoniaku, azotynów, azotanów, siarczanów i wapnia.
W obrêbie paleogeñsko-neogeñskiego piêtra wodo-noœnego wystêpuj¹ dwa poziomy: oligoceñski i mioceñski — rozdzielone utworami s³abo przepuszczalnymi.
Oligoceñski zbiornik wód podziemnych charakteryzu-je siê bardzo skomplikowanymi warunkami hydrogeolo-gicznymi oraz du¿¹ niejednorodnoœci¹. Poziomem wodonoœnym s¹ piaski drobnoziarniste i œrednioziarniste, rzadziej gruboziarniste i ¿wiry (lokalnie z domieszk¹ py³u). Mi¹¿szoœæ opisywanego poziomu w rejonie Warsza-wy Warsza-wynosi oko³o 20–60 m. Wydajnoœci potencjalne stu-dzien mieszcz¹ siê w szerokim zakresie 10–85 m3/h przy depresjach siêgaj¹cych do ponad 20 m. Zwierciad³o jest napiête i stabilizuje siê w rejonie Warszawy na rzêdnych 65–80 m n.p.m. (Krogulec, 2004). 0,11 mg Zn/l0,10 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 0 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09 0,12 0,13 0,14 0,15 0,16 0,17 minimum maksimum
¬
Ryc. 1. Najmniejsze i najwiêksze stê¿enia cynku
w wodach Wis³y w punkcie reperowym w Warszawie (wyniki badañ IMGW dla celów Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska)
W obrêbie Warszawy istnieje kilkaset studni ujmuj¹cych wody oligoceñskiego poziomu wodonoœnego. Wiele z nich jest obecnie nieczynnych z uwagi na likwidacjê zak³adów lub zmianê sposobu i rodzaju ich produkcji, czê-sto tak¿e w³aœciciela.
Wody z oligoceñskiego poziomu wodonoœnego wyka-zuj¹ du¿¹ stabilnoœæ sk³adu chemicznego i s¹ dobrze chro-nione przed antropogenicznym wp³ywem z powierzchni terenu nadleg³ym kompleksem s³abo przepuszczalnych osadów plioceñskich. Wody te s¹ najczêœciej dobrej jakoœci, choæ ich cech¹ charakterystyczn¹ jest podwy¿szona zawartoœæ ¿elaza oraz manganu i niekiedy chlorków.
Mioceñski poziom wodonoœny ma s³abe parametry hydrogeologiczne i niewielkie znaczenie u¿ytkowe. Eks-ploatuje go tylko kilka studzien na Woli i ¯oliborzu.
Zadaniem priorytetowym jest ochrona wód podziem-nych wraz z racjonalizacj¹ wykorzystania.
Do wa¿nych instrumentów ochrony biernej wód pod-ziemnych nale¿eæ bêdzie ustanawianie stref i obszarów ochrony ujêæ wód, w których obowi¹zywa³y bêd¹ ograni-czenia, zakazy i nakazy dotycz¹ce korzystania z wody i powierzchni gruntu. Konieczne jest ustanawianie obsza-rów ochrony ekosystemów zale¿nych od wód (wraz ze zbiornikami lub ciekami). Utrzymanie na terenie miasta odpowiedniej liczby rejonów z otwartym zwierciad³em wody powinno poprawiæ lub zachowaæ warunki klimatycz-ne (w³aœciw¹ wilgotnoœæ powietrza, ograniczenie dobowej amplitudy temperatur).
Powietrze atmosferyczne
Na jakoœæ powietrza w Warszawie wp³ywa wiele czyn-ników i uwarunkowañ zwi¹zanych m.in. z wielkoœci¹ i rozk³adem emisji zanieczyszczeñ, warunkami meteorolo-gicznymi oraz ukszta³towaniem i zagospodarowaniem terenu.
Do g³ównych Ÿróde³ zanieczyszczeñ powietrza w War-szawie nale¿¹:
Ÿród³a energetyczne — charakteryzuj¹ce siê du¿¹ wysokoœci¹ emitorów, z czym zwi¹zany jest transport zanieczyszczeñ na znaczne odleg³oœci (emisja py³u, tlen-ków siarki, tlentlen-ków azotu, tlentlen-ków wêgla);
Ÿród³a przemys³owe— emituj¹ce zanieczyszczenia gazowe i py³owe oraz zwi¹zki organiczne (lotne i sta³e), zwi¹zki nieorganiczne (zwi¹zki fluoru, siarki), metale ciê-¿kie, substancje specyficzne;
Ÿród³a komunalno-bytowe — (kot³ownie lokalne, paleniska domowe, zak³ady u¿ytecznoœci publicznej) o niekorzystnym lokalnym wp³ywie na stan jakoœci powie-trza zwi¹zany z brakiem urz¹dzeñ oczyszczaj¹cych oraz niewielk¹ wysokoœci¹ emitorów;
Ÿród³a transportowe— o emisji na niewielkiej wyso-koœci (w sk³adzie której przewa¿aj¹ wêglowodory, tlenek wêgla, py³y, zwi¹zki metali, tlenki azotu i tlenki siarki).
Ze wzglêdu na rozk³ad przestrzenny Ÿród³a emisji dziel¹ siê na:
punktowe (energetyczne i technologiczne),
powierzchniowe (komunalno-bytowe, prze-mys³owe),
liniowe (transportowe).
W 2002 r. na terenie miasta sto³ecznego Warszawy zak³ady o szczególnej uci¹¿liwoœci wyemitowa³y 3,01 tys. Mg zanieczyszczeñ py³owych (tab. 1) oraz 6598,5 tys. Mg zanieczyszczeñ gazowych (tab. 2), z czego przewa¿aj¹c¹ czêœæ stanowi³ dwutlenek wêgla (Ochrona..., 2003). Poziom redukcji zanieczyszczeñ py³owych wyniós³ 99,4%, natomiast gazowych (bez CO2) — 22%.
Podstawowym narzêdziem oceny jakoœci powietrza s¹ bezpoœrednie pomiary stê¿eñ substancji, dla których okreœlone s¹ poziomy dopuszczalne. Od 2004 r. w woje-wództwie mazowieckim dzia³a sieæ automatycznych stacji pomiarowych WIOŒ Warszawa, z czego 3 nowe stacje umieszczono na terenie miasta.
Zestawienie œrednich rocznych stê¿eñ zanieczyszczeñ powietrza mierzonych w ramach monitoringu œrodowiska w latach 1997–2003 wskazuje, ¿e stê¿enia dwutlenku siar-ki, dwutlenku azotu i py³u zawieszonego charakteryzuj¹ siê tendencj¹ spadkow¹ (Powietrze....).
Program poprawy uwzglêdnia priorytety w zakresie jakoœci powietrza w oparciu o dokumenty wy¿szego rzêdu — politykê ekologiczn¹ pañstwa oraz program ochrony œrodowiska, a tak¿e strategiê rozwoju województwa mazo-wieckiego.
Ha³as
Warszawa nale¿y do miast zagro¿onych ha³asem, zarówno pod wzglêdem liczby ludnoœci nara¿onej na ha³as, jak i powierzchni objêtej ponadnormatywnym ha³asem. W mieœcie dominuje ha³as komunikacyjny (drogowy, tram-wajowy, lotniczy, kolejowy). Ha³as przemys³owy, w porównaniu do komunikacyjnego, jest znikomy.
Poziom ha³asu drogowego uzale¿niony jest od stanu technicznego pojazdów, natê¿enia ruchu oraz stanu tech-nicznego dróg. Najwiêksze natê¿enie ruchu ulicznego wystêpuje w centralnej czêœci miasta oraz wzd³u¿ dróg, które obs³uguj¹ ruch nap³ywaj¹cy i wyp³ywaj¹cy, a pod-wy¿szony poziom ha³asu spowodowany jest z³ym stanem nawierzchni ulic. Wed³ug danych Instytutu Badawczego Dróg i Mostów tylko 12,4% jezdni nie wymaga napraw. W przypadku 49,2% ulic stan jest tak z³y, ¿e nie wystarczy wymiana samej nawierzchni. Natomiast w przypadku 32,4% ulic wymagana jest wymiana warstw asfaltowych.
Na terenie Warszawy w wielu miejscach, wzd³u¿ najbardziej uci¹¿liwych dróg, wybudowano ekrany akustyczne (o ³¹cznej d³ugoœci 42 297,97 m i powierzchni 132 465,21 m2) w znacznym stopniu poprawiaj¹ce klimat akustyczny.
Poziom ha³asu szynowego uzale¿niony jest od stanu technicznego torów, taboru tramwajowo-kolejowego oraz natê¿enia ruchu. Najbardziej istotny jest ha³as powodowa-ny przez ruch tramwajowy. W dalszej kolejnoœci nasilenie ha³asu powoduje ruch kolejowy, zw³aszcza na odcinku Warszawa Powiœle–Warszawa Wschodnia.
Na terenie Warszawy znajduj¹ siê dwa lotniska — port lotniczy Warszawa–Okêcie oraz niewielkie lotnisko na Bemowie. Ha³as lotniczy jest szczególnie uci¹¿liwy na terenach wokó³ lotniska Warszawa–Okêcie. Jego zasiêg
obejmuje czêœæ dzielnic W³ochy i Ursus, a tak¿e czêœci obszarów gmin O¿arów Mazowiecki i Raszyn. Port lotni-czy z mocy prawa jest zobowi¹zany do monitoringu klima-tu akustycznego wokó³ lotniska.
Ha³as przemys³owy nie stanowi istotnego zagro¿enia ze wzglêdu na postêp technologiczny powoduj¹cy wyci-szenie instalacji i urz¹dzeñ.
Program poprawy stanu œrodowiska w zakresie ha³asu skupia siê na ograniczeniu uci¹¿liwoœci ha³asu dla miesz-kañców poprzez dotrzymanie obowi¹zuj¹cych standardów. Szczegó³owe zadania obejmuj¹ realizacjê inwestycji powoduj¹cych poprawê klimatu akustycznego oraz zwiêk-szenie udzia³u komunikacji publicznej (zbiorowej), co zmniejszy w znacz¹cy sposób ogóln¹ liczbê pojazdów oraz wprowadzenie takiej organizacji ruchu, która minimalizo-wa³aby uci¹¿liwoœæ ha³asow¹.
Promieniowanie elektromagnetyczne
ród³em promieniowania elektromagnetycznego s¹ instalacje i urz¹dzenia, w których nastêpuje przep³yw pr¹du — sieci energetyczne, stacje radiowe i telewizyjne, aparaty telefonii komórkowej, stacje bazowe telefonii komórkowej, radiotelefony, CB–radio, urz¹dzenia radio-wo-nawigacyjne, radiowo-komunikacyjne oraz urz¹dzenia elektryczne wykorzystywane w przemyœle lub w gospodar-stwach domowych.
Znacz¹ce oddzia³ywanie pól elektromagnetycznych na œrodowisko wystêpuje w paœmie od 300 MHz do 40 000 MHz (od urz¹dzeñ radiokomunikacyjnych, radiolokacyj-nych i radionawigacyjradiolokacyj-nych — najwiêkszy udzia³ w emisji maj¹ stacje bazowe telefonii komórkowej ze swoimi ante-nami sektorowymi i anteante-nami radiolinii) oraz w paœmie 50 Hz — od urz¹dzeñ i sieci energetycznych.
W Warszawie znajduje siê oko³o 1927 anten rozsiewczych oraz 1231 anten radiolinii.
W chwili obecnej, w miejscach dostêpnych dla ludnoœci, w ¿adnym przebadanym paœmie czêstotliwoœci nie stwierdzono przekroczeñ poziomów dopuszczalnych. Brak przekroczeñ nie wyklucza jednak ci¹g³ego monitoringu poziomów pól wokó³ instalacji i urz¹dzeñ.
Ograniczanie i monitoring promieniowania elektromagnetycznego prowadzone s¹ w celu ochrony œrodowiska i mieszkañców przed jego negatywnym wp³ywem.
Powa¿ne awarie i zagro¿enia
Na terenie m.st. Warszawy wyodrêbniono zak³ady o du¿ym i zwiêkszonym ryzyku wyst¹pienia powa¿nej awarii typu chemicznego, technicznego i po¿arowego. Potencjalne zagro¿enia œrodowiska stwarzaj¹ g³ównie zak³ady magazynuj¹ce lub stosuj¹ce w procesie produkcji substancje toksyczne (amoniak, chlor, stê¿one kwasy nie-organiczne, substancje zasadowe, rozpuszczalniki, zwi¹zki organiczne i szereg innych) oraz substancje stwarzaj¹ce zagro¿enia po¿arowo-wybuchowe (propan–butan, tlen i substancje utleniaj¹ce, oleje, rozpuszczalniki, farby, pali-wa, materia³y pirotechniczne).
Z powodu braku obwodnicy Warszawy, transport mate-ria³ów i substancji niebezpiecznych odbywa siê g³ównymi arteriami komunikacyjnymi oraz drogami przelotowymi prowadz¹cymi przez miasto. Istnieje zatem du¿e niebez-pieczeñstwo wyst¹pienia awarii pojazdu przewo¿¹cego niebezpieczne substancje chemiczne lub wyst¹pienia kata-strofy komunikacyjnej z jego udzia³em.
Do substancji najczêœciej przewo¿onych przez teren Warszawy zalicza siê: chlor (446 Mg/rok), alkohol etylowy (82,5 Mg/rok), wodorotlenek sodu (23 Mg/rok), ¿elazo-krzem (22 Mg/rok), azotan potasowy (20 Mg/rok), amo-niak (2,2 Mg/rok), dimetyloaminy (2,6 Mg/rok).
Niebezpieczeñstwo zagro¿eñ radiacyjnych wi¹¿e siê ze zlokalizowanymi w bliskim s¹siedztwie Warszawy obiektami j¹drowymi w Instytucie Energii Atomowej (IEA) i Zak³adzie Unieszkodliwiania Odpadów Promie-niotwórczych (ZUOP) w Œwierku, przy czym zasiêg ich wp³ywu jest ograniczony (przy najbardziej niekorzystnych warunkach meteorologicznych ich oddzia³ywanie obejmie teren o promieniu 6 km od reaktora).
Obszar Emisja zanieczyszczeñ
py³owych (tys. Mg/rok)
Redukcja zanieczyszczeñ wytworzonych (%) M. st. Warszawa 3,01 99,4 Województwo mazowieckie 12,02 99,1 Polska 102,80 99,2
Tab. 1. Emisja i redukcja py³ów z zak³adów szczególnie uci¹¿liwych w 2002 r.
Obszar
Ogó³em
Emisja zanieczyszczeñ gazowych Redukcja
zanieczyszczeñ wytworzonych (bez
dwutlenku wêgla) (%) w tym
dwutlenek siarki tlenki azotu dwutlenek wêgla (tys. Mg/rok)
M. st. Warszawa 6598,5 34,0 9,8 6552,9 22,0
Województwo
mazowieckie 24098,2 129,1 42,3 23909,2 16,6
Polska 208948,4 926,4 344,5 207033,8 46,7
Najwiêkszym potencjalnym Ÿród³em zagro¿eñ natural-nych dla Warszawy jest rzeka Wis³a stwarzaj¹ca ryzyko powodzi czy rozprowadzania zanieczyszczeñ. Wis³a oto-czona jest wa³ami, które nie zapewniaj¹ pe³nej ochrony przeciwpowodziowej — wiele odcinków wa³ów wymaga modernizacji.
Program poprawy zagro¿eñ w zakresie powa¿nych awarii i zagro¿eñ naturalnych obejmuje zapobieganie powa¿nym awariom przemys³owym i zagro¿eniom natu-ralnym oraz eliminacjê i minimalizacjê skutków w razie ich wyst¹pienia.
Gospodarowanie odpadami
ród³em powstawania odpadów jest sektor komunalny oraz sektor gospodarczy. Warszawa nie ma obecnie zinte-growanego systemu gospodarki odpadami komunalnymi.
Na terenie miasta w 2002 r. wytworzono ok. 690 000 Mg odpadów komunalnych, a iloœæ odpadów komunalnych (wraz z infrastruktur¹) przypadaj¹ca na 1 mieszkañca wynosi 409 kg. Odpady komunalne zawieraj¹ ok. 50% surowców wtórnych i ponad 33% odpadów organicznych, lecz stopieñ ich odzysku i gospodarczego wykorzystania jest dotychczas niewielki. Na terenie miasta funkcjonuje system zbiórki odpadów niesegregowanych. Odpady komunalne powstaj¹ce na terenie miasta deponowane s¹ na sk³adowiskach odpadów poza jego granicami oraz podda-wane procesom odzysku/unieszkodliwiania w instalacjach na terenie miasta. W ograniczonym zakresie prowadzona jest równie¿ selektywna zbiórka odpadów.
W sektorze gospodarczym w 2002 r. powsta³o oko³o 1 598 722 Mg odpadów, w tym: 1 586 229 Mg odpadów innych ni¿ niebezpieczne i ok. 12 494 Mg odpadów niebez-piecznych. Z ogólnej iloœci wytworzonych odpadów odzy-skowi poddano 57,4%.
Oprócz du¿ych wytwórców, w mieœcie funkcjonuj¹ ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa wytwarzaj¹ce odpady. Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w Warszawie wynosi³a 267 751 (Rocznik..., 2002). W grupie ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw iloœæ powstaj¹cych odpadów oszacowano na poziomie ok. 50 000 Mg, w tym ok. 3000 Mg odpadów niebezpiecznych.
Program poprawy gospo-darki odpadami zak³ada zmniejszenie iloœci powsta-wania odpadów w sektorze komunalnym i gospodar-czym oraz stosowanie pra-wid³owych praktyk ich sk³adowania i odzysku.
Ochrona przyrody i krajobrazu Przedmiotem diagnozy oraz programu dzia³añ jest „dziedzictwo przyrodnicze i krajobrazowe”, obejmuj¹ce kategorie terenów: zieleñ urz¹dzona, lasy i formy ochrony przyrody.
Intensyfikacja zagospodarowania, dokonuj¹ca siê w Warszawie w ostatnim dziesiêcioleciu, spowodowa³a zmniejszanie powierzchni terenów identyfikowanych jako
System Przyrodniczy Miasta (pe³ni¹cych funkcje
przyrod-nicze: biologiczne, klimatyczne i hydrologiczne).
Zieleñ urz¹dzona. W Warszawie tereny zieleni, bez obszarów leœnych, zajmuj¹ powierzchniê 4504,79 ha co stanowi ok. 8,61% powierzchni miasta (tab. 3).
Sto³eczne parki maj¹ ró¿nych w³aœcicieli i zarz¹dców. Zespo³y pa³acowo-parkowe: £azienki Królewskie i Wila-nów oraz ogrody Zamku Królewskiego podlegaj¹ Mini-sterstwu Kultury. Dziewiêæ parków ma status parków ogólnomiejskich: Ogród Saski, park Ujazdowski, park £azienki Pó³nocne, Ogród Krasiñskich, park Skaryszew-ski, park PraSkaryszew-ski, Pole Mokotowskie, Centralny Park Kultu-ry na Powiœlu, park Fosa i stoki Cytadeli, a pozosta³e s¹ w zarz¹dzie poszczególnych dzielnic.
Na obszarze Warszawy istniej¹ te¿ dwa ogrody bota-niczne i jeden ogród zoologiczny. Ogród botaniczny Uni-wersytetu Warszawskiego zlokalizowany jest w centrum miasta, ko³o jednego z najcenniejszych za³o¿eñ parkowych — £azienek. Historia jego powstania siêga pierwszej po³owy XIX wieku.
Ogród botaniczny PAN w Powsinie utworzono w 1970 r., a do zwiedzania udostêpniono w 1990 r. Prowadzone s¹ tu badania z zakresu botaniki doœwiadczalnej i stosowanej oraz ochrony œrodowiska i ogrodnictwa. Ogród pe³ni tak¿e funkcje popularyzacyjne i dydaktyczne.
Ogród Zoologiczny zosta³ udostêpniony publicznoœci w 1928 r. Na powierzchni 40 ha, przebywa oko³o 3 tys. zwierz¹t, nale¿¹cych do ponad 360 gatunków.
Zieleñce i skwery s¹ istotnym elementem kompozycji urbanistycznej oraz systemu terenów publicznych miasta.
Na obszarze miasta znajduje siê obecnie 277 ogrodów dzia³kowych o ³¹cznej powierzchni ok. 1858 ha stano-wi¹cych oœrodki zieleni i bogatego œwiata zwierzêcego.
Oko³o 0,9% powierzchni miasta zajmuje 35 cmentarzy o ³¹cznej powierzchni 455 ha.
Struktura terenów zieleni Warszawy nie jest w³aœciwa. Parki, zieleñce i skwery s¹ skoncentrowane g³ównie w dzielnicach centralnych. Dzielnice obrze¿ne (Bia³o³êka, Bemowo, Ursus) s¹ ca³kowicie lub niemal zupe³nie pozba-Podstawowe elementy
struktury
Powierzchnia (ha)
Udzia³ w powierzchni m. st. Warszawy (%) 1 Parki 1212,56 2,34 2 Ogrody dydaktyczne 80,44 0,15 3 Zieleñce, skwery 136,34 0,26 4 Ogrody dzia³kowe 1853,15 3,50 5 Zieleñ cmentarna 455,00 0,88 6 Zieleñ towarzysz¹ca zabytkowym fortyfikacjom 128,30 0,25
7 Tereny zieleni nieurz¹dzonej 639,00 1,24
Suma 4504,79 8,61
wione ogólnie dostêpnych terenów zieleni. Prowadzone s¹ dzia³ania dotycz¹ce udostêpniania lasów na potrzeby wypoczynku. Przyk³adem prawid³owego zagospodarowa-nia turystycznego s¹ Las Bemowo i Las M³ociñski i tak win-ny byæ zagospodarowane inne fragmenty warszawskich lasów, szczególnie w dzielnicach Wawer i Weso³a.
Lasy. Lasy zajmuj¹ w Warszawie 7258 ha powierzch -ni, co stanowi 14,04% obszaru miasta. S¹ to zarówno lasy bêd¹ce w³asnoœci¹ Skarbu Pañstwa, zarz¹dzane przez ró¿-ne podmioty, jak i prywatró¿-ne. Czêœæ lasów miejskich (2716 ha) o uregulowanym stanie w³asnoœci zosta³a wy³¹czona z zarz¹du Lasów Pañstwowych i przekazana na potrzeby masowego wypoczynku ludnoœci, nauki i dydaktyki. Nadzór nad tymi lasami sprawuje Biuro Ochrony Œrodo-wiska Urzêdu Miasta Sto³ecznego Warszawy, a prowa-dzeniem gospodarki leœnej zajmuje siê Dzia³ Lasów Zarz¹du Oczyszczania Miasta.
Lasy prywatne, wystêpuj¹ce w mozaice z lasami Skar-bu Pañstwa i tworz¹ce z nimi zwarte kompleksy, zajmuj¹ powierzchniê 3094,22 ha (prawie 44% ogólnej powierzch-ni lasów).
Formy ochrony przyrody. Na terenie Warszawy ochronie podlegaj¹ rezerwaty przyrody, Mazowiecki Park Krajobrazowy, Warszawski Obszar Chronionego Krajo-brazu, u¿ytki ekologiczne, zespo³y przyrodniczo-krajobra-zowe i pomniki przyrody.
Tereny chronione pe³ni¹ wa¿ne funkcje przyrodnicze stanowi¹c miejsce bytowania zagro¿onych i chronionych gatunków roœlin i zwierz¹t. S¹ istotnym sk³adnikiem Syste-mu Przyrodniczego Miasta o znaczeniu spo³ecznym, zw³aszcza jako miejsca rekreacji i edukacji.
Rezerwaty przyrody zajmuj¹ powierzchniê ogóln¹ 2853,89 ha (1794,37 ha — w granicach administracyjnych miasta). Dwa rezerwaty wiœlane znajduj¹ siê w du¿ej czêœci na terenie s¹siednich gmin. Wiêkszoœæ warszawskich rezerwatów jest udostêpniona turystycznie i wypoczynko-wo, a wszystkie — dla badañ naukowych.
Mazowiecki Park Krajobrazowy im. Czes³awa £aszka zosta³ utworzony w celu ochrony lasów na wysoczyŸnie i rozleg³ych bagien w dolinie Wis³y. Jego powierzchnia wynosi 15 710 ha, z czego 11 858 ha to grunty leœne. W sk³ad Parku wchodz¹ lasy dwóch dzielnic Warszawy: Weso³ej — 586,6 ha i Wawra — 1950,0 ha. Razem na tere-nie Warszawy Park zajmuje powierzchniê 2536,6 ha, tj. prawie 36% warszawskich lasów.
Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu (WOChK) tworz¹ tereny o bardzo zró¿nicowanej wartoœci przyrodniczej, niejednolitym stopniu naturalnoœci i rodzaju u¿ytkowania: od koryta Wis³y i mniejszych cieków oraz zbiorników wodnych, poprzez kompleksy leœne, otwarte tereny ³¹k i pastwisk, do terenów zieleni urz¹dzo-nej i ogrodów dzia³kowych. Rezerwaty warszawskie i Mazowiecki Park Krajobrazowy w granicach Warszawy znalaz³y siê na obszarze WOChK, zachowuj¹c swój re¿im ochronny. W granicach WOChK, oprócz terenów war-toœciowych przyrodniczo, znajduj¹ siê równie¿ tereny silnie przekszta³cone, takie jak: Cmentarz Komunalny Pó³nocny w Wólce Wêglowej, tereny u¿ytkowane rolniczo w
bezpo-œrednim s¹siedztwie Kompostowni Radiowo oraz obecnie rekultywowane sk³adowisko odpadów i popio³ów z EC Siekierki.
Zdecydowanie najwiêkszym zagro¿eniem dla funkcjo-nowania WOChK jest presja urbanizacyjna. Dotyczy to zw³aszcza terenów po³o¿onych relatywnie blisko centrum Warszawy, a cechuj¹cych siê wysokimi walorami przyrod-niczymi.
Na obszarze miasta istnieje obecnie 6 u¿ytków ekolo-gicznych. Ogó³em zajmuj¹ 102,68 ha, w tym 66,96 ha sta-nowi¹ u¿ytki, natomiast 35,72 otuliny (strefy ochronne). Cztery z nich: Powsin, Powsinek, Przy Lesie M³ociñskim i Jeziorko Imieliñskie maj¹ zatwierdzone strefy ochronne — otuliny.
Na terenie Warszawy istniej¹ te¿ 4 zespo³y przyrodni-czo-krajobrazowe, powo³ane w celu ochrony wyj¹tkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowe-go.
Do najmniejszych i najm³odszych nale¿y Park SGGW przy ul. Rakowieckiej, który — podobnie jak inne parki warszawskie — cechuj¹ na tle œrodowiska zurbanizowane-go wyj¹tkowo cenne walory, chroniony jest zaœ ze wzglêdu na zachowane „fragmenty krajobrazu naturalnego i kultu-rowego”. Najwiêkszy jest zespó³ Zakole Wawerskie, obejmuj¹cy obszar projektowanego rezerwatu bagien-no-torfowiskowego „Czaple”.
Celem ochrony zespo³u Dêby M³ociñskie by³o zacho-wanie wartoœci estetycznych i historycznych nie tylko ze wzglêdu na zachowanie kilkunastu dêbów w wieku ok. 200 lat, ale tak¿e w zwi¹zku z rol¹ jak¹ teren ten pe³ni³ w czasie Powstania Warszawskiego. Zespó³ Olszyna na Bielanach, chroni naturaln¹ roœlinnoœæ tego rejonu.
Pomniki przyrody na terenie Warszawy obejmuj¹ 449 obiektów, takich jak: pojedyncze drzewa, grupy i aleje drzew, g³azy narzutowe o szczególnej wartoœci kulturowej, historyczno-pami¹tkowej i krajobrazowej. Najstarszym i najokazalszym drzewem pomnikowym na terenie Warsza-wy jest ponad szeœæsetletni d¹b szypu³koWarsza-wy „Mieszko I” o obwodzie 860 cm rosn¹cy przy ul. Nowoursynowskiej w rezerwacie Park Natoliñski.
Do obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w³¹czona zosta³a Dolina Œrodkowej Wis³y (o powierzchni 28061,4 ha).
Z uwagi na przekszta³cenia w strukturze przestrzennej miasta oraz zmiany w systemie zarz¹dzania, za g³ówny cel przyjmuje siê zahamowanie procesów degradacji i ochronê zasobów dziedzictwa przyrodniczego i krajobrazowego miasta (a w szczególnoœci — opracowanie i wdro¿enie metodycznych i merytorycznych podstaw ochrony dzie-dzictwa przyrodniczego i krajobrazowego Warszawy, wdro¿enie programu rozwoju terenów zieleni miejskiej, a w tym uk³adu terenów rekreacyjnych oraz opracowanie i wdro¿enie systemu oraz procedur zarz¹dzania dziedzic-twem przyrodniczym i krajobrazowym Warszawy.
Gleby
Gleby s¹ jednym z podstawowych elementów œrodowi-ska przyrodniczego. Od ich jakoœci zale¿y w du¿ym
stop-niu stan roœlin, œwiata zwierzêcego i zdrowie mieszkañców. Mimo ci¹g³ego konfliktu pomiêdzy potrze-bami rozwojowymi miasta a wymaganiami ochronnymi œrodowiska przyrodniczego konieczne s¹ dzia³ania na rzecz ochrony, a bardzo czêsto poprawy stanu gleb. Gleby przyjmuj¹ ³adunki zanieczyszczeñ pochodz¹ce z wielu Ÿró-de³. Poprzez przemywanie gleb wodami opadowymi ich sk³adniki (w tym zwi¹zki toksyczne) dostaj¹ siê do wód powierzchniowych i podziemnych. Te ostatnie zaœ stano-wi¹ zasoby wód pitnych i powinny byæ w sposób szczegól-ny chronione przed przenikaniem do nich zanieczyszczeñ.
Gleby o naturalnych cechach morfologicznych wystê-puj¹ g³ównie na terenach rolniczych i leœnych Warszawy. W centralnej czêœci miasta oraz na terenach nowych osiedli mieszkaniowych wystêpuj¹ gleby przekszta³cone mecha-nicznie i chemicznie. Gleby nasypowe, przewa¿nie gruzo-we i krzemianowo-gruzogruzo-we, zajmuj¹ du¿e obszary Muranowa, Starego Miasta, pó³nocnej czêœci Œródmieœcia, czêœci Powiœla, rejonu Stadionu Dziesiêciolecia oraz licz-nych skwerów, zieleñców i parków w centrum miasta.
Wyniki badañ chemicznych œwiadcz¹ o du¿ych prze-kszta³ceniach, jakim uleg³y gleby terenu miasta. Do naj-bardziej niekorzystnych zmian zachodz¹cych w glebach
1 2 4 9 18 30 40 54 min 15 25 50 75 90 95 97 100 percentyl 560 mg/kg Gleby N = 632
Cu
Warszawy nale¿y zaliczyæ nasilaj¹c¹ siê akumulacjê meta-li ciê¿kich, wzrost ich alkameta-licznoœci (pH powy¿ej 7,2), nagromadzenie zwi¹zków siarki i koncentracjê chlorku sodu zwi¹zan¹ z odœnie¿aniem dróg. W dolinie Wis³y wystêpuj¹ gleby o trwa³ym przesuszeniu i nadmiernym zagêszczeniu. Anomalie miedzi (ryc. 2), kadmu, o³owiu i cynku oraz czêœæ anomalii arsenu zaliczyæ nale¿y do antro-pogenicznych. Najbardziej zanieczyszczone s¹ gleby w Œródmieœciu oraz na Pradze, co wi¹¿e siê najprawdopo-dobniej z du¿ym natê¿eniem ruchu samochodowego oraz dawn¹ i obecn¹ dzia³alnoœci¹ zak³adów przemys³owych (huty, zak³adów metali nie¿elaznych, ceramicznych, gal-wanizerni, farbiarni).
Na warunki geologiczno-in¿ynierskie na terenie War-szawy ma wp³yw dzia³alnoœæ cz³owieka zwi¹zana z kilku-setletni¹ histori¹ miasta. Nale¿y do nich problem nasypów antropogenicznych. Grunty nasypowe zosta³y redepono-wane w ró¿nych obszarach miasta i w ró¿nym czasie.
Dzia³ania w celu poprawy stanu gleb Warszawy (zgodnie z wymaganiami ustawodawstwa w zakresie obo-wi¹zuj¹cych norm poziomów substancji zanieczysz-czaj¹cych) obejmuj¹ przywrócenie wartoœci u¿ytkowej gleb terenów przemys³owych i poprzemys³owych miasta, sporz¹dzenie rejestru zadañ z zakresu ochrony œrodowiska planowanych do wykonania przez poszczególne przedsiê-biorstwa oraz identyfikacjê potencjalnych Ÿróde³ zanie-czyszczeñ gleb.
Priorytety ekologiczne dla m. st. Warszawy W Programie sformu³owano zadania priorytetowe dla m. st. Warszawy w celu poprawy jakoœci œrodowiska i bez-pieczeñstwa ekologicznego. Nale¿¹ do nich:
poprawa jakoœci wód powierzchniowych i ochrona zasobów wodnych,
uporz¹dkowanie gospodarki odpadami,
ochrona przed ha³asem komunikacyjnym i prze-mys³owym,
osi¹gniêcie wymaganych standardów dla jakoœci powietrza atmosferycznego,
przeciwdzia³anie zagro¿eniom œrodowiska na skutek wyst¹pienia awarii przemys³owych oraz awarii wyni-kaj¹cych z transportu materia³ów niebezpiecznych,
ochrona zasobów œrodowiska przyrodniczego i kra-jobrazu,
racjonalne u¿ytkowanie wody produkcyjnej,
zmniejszenie zu¿ycia energii ze Ÿróde³ konwencjo-nalnych oraz wzrost wykorzystania energii ze Ÿróde³ odna-wialnych,
minimalizacja materia³och³onnoœci i odpadowoœci procesów produkcyjnych,
zwiêkszenie œwiadomoœci ekologicznej
spo³eczeñstwa oraz przedsiêbiorców. Edukacja ekologiczna
Jednym z warunków wdro¿enia Programu jest eduka-cja ekologiczna, która ma na celu wykszta³cenie u ludzi takich postaw proekologicznych, które wp³yn¹ na minima-lizacjê nadmiernej eksploatacji zasobów œrodowiska natu-ralnego oraz przyczyni¹ siê do poprawy jego stanu.
Do g³ównych celów edukacji ekologicznej (zgodnie z Narodow¹ Strategi¹ Edukacji Ekologicznej) zalicza siê:
kszta³towanie pe³nej œwiadomoœci i budzenie zainte-resowania spo³eczeñstwa wzajemnie powi¹zanymi kwe-stiami ekonomicznymi, spo³ecznymi, politycznymi i ekologicznymi;
umo¿liwienie ka¿demu cz³owiekowi zdobywania wiedzy i umiejêtnoœci niezbêdnych dla poprawy stanu œro-dowiska;
tworzenie nowych wzorców zachowañ oraz kszta³towanie postaw, wartoœci i przekonañ jednostek, grup i spo³eczeñstw z uwzglêdnieniem troski o jakoœæ œro-dowiska.
Efektywnoœæ podejmowanych dzia³añ w zakresie ochrony œrodowiska, w celu zapewnienia przysz³ym poko-leniom mo¿liwoœci rozwoju, zale¿y przede wszystkim od polityki i rozwi¹zañ przyjêtych na szczeblu lokalnym oraz pozyskania zainteresowania i zrozumienia ze strony spo³ecznoœci lokalnych, czemu ma s³u¿yæ opracowany
Program.
Literatura
FRANKOWSKI Z., BA¯YÑSKI J., ZAWADZKI R., LEWKOWICZ M., SMAGA£A S., WYSOKIÑSKI L., MAJER E., £UKASIK S., FILIPOWICZ A. & SOBIECH J. 2000 — Atlas geologiczno-in¿ynier-ski Warszawy. Pañstw. Inst. Geol., CAG, Warszawa.
KROGULEC E. 2004 — Œródl¹dowe wody podziemne. [W:] Program ochrony œrodowiska miasta sto³ecznego Warszawy na lata 2004–2011. Arch. BOŒ Urzêdu m. st. Warszawy: 119–140.
LORENC H. & MAZUR A. 2003 — Wspó³czesne problemy klimatu Warszawy. IMGW, Warszawa.
Ochrona œrodowiska. Informacje i opracowania statystyczne, 2003 — GUS, Warszawa.
PASIECZNA A. (red.) 2004 — Program ochrony œrodowiska miasta sto³ecznego Warszawy na lata 2004–2011. Arch. BOŒ Urzêdu m.st. Warszawy.
Powietrze. Emisje. Monitoring — http: //www.wios.warszawa.pl/powietrze. Prawo ochrony œrodowiska, 2001 — Dz. U. nr 62 poz. 627 z dnia 21 czerwca 2001 r.
Rocznik statystyczny Warszawy 2002 — Urz¹d Statystyczny, Warsza-wa, 2003.
SARNACKA Z., 1992 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych War-szawy i okolic. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 138: 29.
