Imannuela Kanta podstawa możliwego dowodu na istnienie Boga

W S T Ę P

IMMANUELA KANTA PODSTAWA MOŻLIWEGO

DOWODU NA ISTNIENIE BOGA

J a k k o l w i e k n i e d a się d o k ł a d n i e o k r e ś l i ć c z a s u p o w s t a n i a r o z p r a w y Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga, to d z i ę k i z a w a r t y m

w t e k ś c i e u w a g o m m o ż n a d o m n i e m y w a ć , ż e jej p r z y g o t o w a n i e t r w a ł o s t o s u n k o w o d ł u g o . „ R o z w a ż a n i a , k t ó r e p r z e d k ł a d a m - c z y t a m y w Przed­ mowie - s ą n a s t ę p s t w e m d ł u g i c h r o z m y ś l a ń , ale f o r m a w y k ł a d u n o s i w s o b i e c e c h y n i e w y k o ń c z o n e g o o p r a c o w a n i a , w tej m i e r z e , w j a k i e j r ó ż n o r o d n e z a j ę c i a n i e p o z o s t a w i ł y m i p o t r z e b n e g o d o t e g o c z a s u "1. L a t a p o p r z e d z a j ą c e w y d a n i e r o z p r a w y s t a n o w i ą o k r e s a k t y w n e j p r a c y d y d a k t y c z n e j K a n t a - w s p o m n i a n e z a j ę c i a t o p r z e d e w s z y s t k i m w y k ł a ¬ d y . B y ć m o ż e n i e m n i e j o d o b o w i ą z k ó w d y d a k t y c z n y c h u w a g ę filozofa z a p r z ą t a ł y w t y m o k r e s i e s u k c e s y w n i e p o d e j m o w a n e s t a r a n i a o o b j ę c i e k a t e d r y l o g i k i i m e t a f i z y k i . C h o c i a ż a s p i r a c j e m a g i s t r a K a n t a z o s t a n ą z r e a l i z o w a n e d o p i e r o w 1 7 7 0 r o k u , t o j u ż o d r o k u 1 7 5 6 u b i e g a się o n 0 s t a n o w i s k o p r o f e s o r a , o d p o c z ą t k u k o n s e k w e n t n i e z m i e r z a j ą c d o o b j ę c i a w ł a ś n i e k a t e d r y l o g i k i i m e t a f i z y k i . W a k a t p r o f e s o r a p o e t y k i n i e i n t e r e s u j e g o n a w e t w ó w c z a s , g d y d o z n a j e p o r a ż k i w r e a l i z a c j i s w y c h z a m i a r ó w n a s k u t e k o b s a d z e n i a ś w i e ż o z w o l n i o n e j k a t e d r y l o g i k i 1 m e t a f i z y k i p r z e z s t a r s z e g o k o l e g ę , F . J . B u c k a .

R o z p r a w a Der einzig mögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes u k a z a ł a się po r a z p i e r w s z y w d r u g i e j p o ł o w i e grud¬ n i a 1 7 6 2 , c h o ć n a s t r o n i e t y t u ł o w e j w i d n i e j e d a t a 1 7 6 3 r o k2. J o h a n n

G e o r g H a m a n n w s p o m i n a o t y m p i ś m i e w l i ś c i e d o C h r i s t o p h a F r i e

-1 I. Kant, jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga, nin. wyd., s. 42. 2 K. R e i c h , Einleitung. Der einzig mögliche Beweisgrund im Lichte von Kants Entwick­

lung zur Kritik der reinen Vernunft, [w:] I. K a n t , Der einzig mögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes, H a m b u r g 1963, s. V I I .

8 I m m a n u e l K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga d r i c h a N i c o l a i z 2 1 g r u d n i a 1 7 6 2 , c o p o z w a l a u s t a l i ć , ż e p r z y ó w c z e ­ s n y m t r y b i e p r z y g o t o w a n i a d o d r u k u b y ł o o n o g o t o w e j u ż p ó ź n ą j e ­ s i e n i ą Z a ż y c i a filozofa r o z p r a w k a z o s t a ł a w z n o w i o n a j e s z c z e t r z y k r o t ­ n i e w o s o b n y c h t o m a c h ( 1 7 7 0 , 1 7 8 3 , 1 7 9 4 ) o r a z d w u k r o t n i e w w y d a ­ n i a c h p i s m z e b r a n y c h ( 1 7 9 7 / 1 7 9 8 i 1 7 9 9 ) . P r a c a t a , c z y t a m y w Przedmowie, j e s t w y ł ą c z n i e „ z w y s i ł k i e m z e b r a ­ n y m b u d u l c e m 4 albo jak s u g e r u j e m o t t o , „ d a r e m " p o z o s t a w i o n y m i n n y m d o p r z e m y ś l e n i a . J e j s p e c y f i k a p o l e g a n a t y m , ż e n i e z a w i e r a j ą c o s t a t e c z n y c h r o z s t r z y g n i ę ć , d o s t a r c z a m a t e r i a ł u d o p o d j ę c i a b a d a ń m e ­ t a f i z y c z n y c h , o d k t ó r y c h s a m a u t o r z d e c y d o w a n i e się j e d n a k d y s t a n s u ­ j e . W y m i e n i o n a w t y t u l e , j e d y n a m o ż l i w a p o d s t a w a d o w o d z e n i a i s t n i e ­ n i a B o g a m o ż e z a i n t e r e s o w a ć b a r d z i e j w n i k l i w y c h b a d a c z y , w ą t p l i w e j e s t j e d n a k , b y jej d a l s z e r o z w i n i ę c i e i n t e r e s o w a ł o s a m e g o K a n t a : „ N i e m a m l a k w y s o k i e g o m n i e m a n i a o u ż y t e c z n o ś c i w y s i ł k u t a k i e g o , j a k ni¬ n i e j s z y , b y s ą d z i ć , ż e n a j w a ż n i e j s z a z e w s z y s t k i c h n a s z y c h p r a w d : B ó g j e s t , m o g ł a b y b e z p o m o c y g ł ę b o k i c h b a d a ń m e t a f i z y c z n y c h z a c h w i a ć się i z n a l e ź ć w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e . O p a t r z n o ś ć n i e c h c i a ł a , a ż e b y n a s z e p o g l ą d y , w n a j w y ż s z y m [ s t o p n i u k o n i e c z n e d o s z c z ę ś l i w o ś c i , m i a ł y o p i e r a ć się n a p o k r ę t n o ś c i s u b t e l n y c h w n i o s k o w a ń , l e c z p r z e k a z a ł a j e b e z p o ś r e d n i o n a t u r a l n e m u , p o s p o l i t e m u r o z s ą d k o w i , k t ó r y j e ś l i n i e z m ą c i się g o f a ł s z y w ą s z t u k ą , n i e o m i e s z k a p o p r o w a d z i ć n a s w p r o s t d o p r a w d y i u ż y t e c z n o ś c i , t a k d a l e c e , j a k t o n a m p o t r z e b n e " 5. M e t a f i z y c z n e b a d a n i a p o z o s t a w i a K a n t „ w n i k l i w e m u b a d a c z o w i " , t e m u m i a n o w i c i e , k t ó r e g o r a z i b r a k d o t ą d n i e d o s t a r c z o n e g o p r z e z n i k o g o d o w o d u . T r u d ¬ n o ś c i , j a k i e z k o n i e c z n o ś ć : m u s z ą p o j a w i ć się p r z e d k a ż d y m , k t o z e c h c e p o d j ą ć p r ó b ę w y k r o c z e n i a p o z a „ g r a n i c e p o s p o l i t y c h p o g l ą d ó w " , wresz¬ c i e o b r a z m e t a f i z y k i , k t ó r a p r z e d s t a w i a się j a k o „ b e z d e n n a o t c h ł a ń " , j a k o „ m r o c z n y , b e z b r z e ż n y o c e a n , b e z l a t a r n i m o r s k i c h , g d z i e t r z e b a s o b i e r a d z i ć j a k ż e g l a r z n a n i e z n a n y m m o r z u " 6, z d r a d z a j ą d y s t a n s K a n t a d o 3 „(...) n i e w i e l k i f r a g m e n t t e g o , c o o t r z y m a ł e m , z d o ł a ł e m j e s z c z e p r z e c z y t a ć , Jedy­ na możliwa podstawa w ł a ś n i e o p u ś c i ł a p r a s ę " , V i e r t e l j a h r s s c h r i f t für L i t e r a t u r g e s c h i c h t e 1888, Bd. I , s . 120. N a list z w r a c a u w a g ę A r t h u r W a r d a . C y t . wg. P . M e n z e r , Einlei­ tung, [w:] I. K a n t , Der einzig mögliche Beweisgrund zu einer Demonstration des Daseins Gottes, [w:] Kants Werke, A k a d e m i e - T e x t a u s g a b e , Anmerkungen, der Bände I-V, B e r l i n 1977, s. 4 7 1 .

4 1. K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga, n i n . w y d . , s. 42. 5 T a m ż e , s. 4 1 .

W s t ę p - Immanuela Kanta podstawa możliwego dowodu na istnienie Boga 9 l e g o r o d z a j u b a d a ń . N i e c h ę ć t a w a n a l o g i c z n y s p o s ó b z o s t a n i e w y r a ż o ­

na w Krytyce czystego rozumu, g d z i e j a s n o w y z n a c z o n e g r a n i c e p o z n a ­ n i a s t a n o w i ą b r z e g i w y s p i a r s k i e j k r a i n y p r a w d y , o t o c z o n e j „ s z e r o k i m i b u r z l i w y m o c e a n e m , w ł a ś c i w ą s i e d z i b ą u ł u d y " 7. J u ż w Jedynej moż­ liwej podstawie k l a s y c z n a m e t a f i z y k a z e s w y m s k r a j n y m r a c j o n a l i z m e m n i e t y l k o t r a c i w i a r y g o d n o ś ć w o b l i c z u e m p i r y z m u H u m e ' a , a l e z o s t a j e p o d d a n a z d e c y d o w a n e j k r y t y c e . Nota bene p i e r w s z e p r ó b y k r y t y c z n e j o c e n y , z w ł a s z c z a m e t a f i z y k i Wolffa, p o j a w i a j ą się j u ż w e w c z e ś n i e j s z y c h r o z p r a w a c h K a n t a . C h o ć o d 1 7 5 5 r o k u , a z a t e m o d a n o n i m o w e j p u b l i k a c j i Allgemeine Naturgeschichte und Teorie des Himmels o r a z r o z p r a w y h a b i l i t a c y j n e j K a n t n i e o g ł a s z a ż a d n e j o b s z e r n e j r o z p r a w y , t o o k r e ś l e n i e Jedynej możliwej podstawy m i a n e m „ z w y s i ł k i e m z e b r a n e g o b u d u l c a " s k ł a n i a d o z w r ó c e ¬ n i a u w a g i na i n n e p i s m a . O Allgemeine Naturgeschichte und Teorie des Himmels K a n t n i e t y l k o w s p o m i n a w Jedynej możliwej podstawie, ale

n a w e t u m i e s z c z a o b s z e r n y referat tej p r a c y j a k o i s t o t n y r o z d z i a ł w n o w e j p u b l i k a c j i8. D o n i o s ł o ś ć tej p r a c y w n a j w i ę k s z y m s k r ó c i e m o ż n a spro¬

w a d z i ć d o w p e ł n i ś w i a d o m e g o z a s t o s o w a n i a w n i e j „ z a s a d y o s z c z ę d ¬ n o ś c i " w w y j a ś n i a n i u f u n k c j o n o w a n i a p r z y r o d y . K a n t o d w o ł u j e się w t y m w z g l ę d z i e d o M a u p e r t u i s a ( k t ó r e g o w s p o m i n a r ó w n i e ż w Jedy¬ nej możliwej podstawie) i j e g o k r y t y k i filozofii W o l f f a . E k o n o m i a z a s a d w y j a ś n i a j ą c y c h , k t ó r e j n a j p e ł n i e j s z ą r e a l i z a c j ę m o ż n a o b s e r w o w a ć w sys¬ t e m i e m e c h a n i k i N e w t o n a , s t a n i e się w t e n s p o s ó b p o d s t a w ą n o w e g o o p r a c o w a n i a d o w o d u f i z y k o - t e o l o g i c z n e g o . P o s t u l o w a n y j e d n o r o d n y , m e c h a n i c z n y o b r a z ś w i a t a p o z w a l a w k o n s e k w e n c j i s p r o w a d z i ć b o s k ą i n t e r w e n c j ę d o j e d n o r a z o w e g o a k t u s t w o r z e n i a m a t e r i i r z ą d z o n e j we¬ w n ę t r z n y m i , k o n i e c z n y m i p r a w a m i n a t u r y . K r y t y k a t e o l o g i i r a c j o n a l ¬ n e j z o s t a j e w t y m w y p a d k u p r z e p r o w a d z o n a z e s t r o n y filozofii przy¬ r o d y . I n a c z e j s p r a w a p r z e d s t a w i a się w p r z y p a d k u Principwrum primo-rum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio, r o z p r a w y h a b i l i t a c y j n e j .

O b a p i s m a , Principiorum primorum i Jedyną możliwą podstawę ł ą c z y p o d o b n i e p o s t a w i o n a t e z a , k t ó r a w Proposito VII z o s t a ł a s f o r m u ł o w a n a w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : „ I s t n i e j e i s t o t a , k t ó r e j e g z y s t e n c j a w y p r z e d z a z a r ó w n o m o ż l i w o ś ć jej s a m e j , j a k i w s z e l k i c h r z e c z y , o k t ó r e j z t e g o p o w o d u p o w i a d a się, ż e i s t n i e j e a b s o l u t n i e k o n i e c z n i e . I s t o t a t a n a z y w a

7 I. K a n t , Krytyka czystego rozumu, p r z e i . R. I n g a r d e n , W a r s z a w a 1957, t. I,

s. 4 2 0 - 4 2 1 .

8 P o r . I. K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga, n i n . w y d . , s. 44

10 I m m a n u e l K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga się B o g i e m " 9. Scholion d o tej t e z y z a w i e r a k r y t y k ę d o w o d u o n t o l o g i c z

-n e g o , p o l e g a j ą c e g o w e d ł u g K a -n t a z r e g u ł y -n a t y m , ż e : „ T w o r z y się p o j ę c i e j a k i e j ś i s t o t y , w k t ó r e j s ą z a w a r t e w s z e l k i e r e a l n o ś c i . Ż e zaś n a g r u n c i e t e g o p o j ę c i a m u s i b y ć jej o f i a r o w a n a r ó w n i e ż e g z y s t e n c j a , w i ę c z o s t a j e o n a jej p r z y z n a n a " 1 0. P r z e d s t a w i o n e d o w o d z e n i e w s p i e r a się w y ł ą c z n i e n a m o ż l i w o ś c i a r b i t r a l n i e u t w o r z o n e g o p r z e z i n t e l e k t poję¬ c i a , k t ó r e g o z n a c z e n i e , u s t a l o n e r ó w n i e a r b i t r a l n i e , o b e j m o w a ć m a w s z e l k i e m o ż l i w e p r e d y k a t y , z i s t n i e n i e m w ł ą c z n i e . W r o z p r a w i e ha¬ b i l i t a c y j n e j c e l e m k r y t y k i s t a ł a się o w a d o w o l n o ś ć w u s t a l a n i u z a k r e s u z n a c z e n i a . Z a w a r t a w Jedynej możliwej podstawie k r ó t k a u w a g a , iż b ł ą d a r g u m e n t a c j i t e g o t y p u „ d o w o d u " z a s a d z a się n a a r b i t r a l n y m z j e d n o c z e ¬ n i u r o z m a i t y c h p r e d y k a t ó w 1 1 w p o j ę c i u , ł ą c z y o b i e r o z p r a w y . J a k k o l ¬ w i e k n e g a t y w n y s t o s u n e k K a n t a d o s p e k u l a t y w n e j m e t o d y d o w o d u k a r -t e z j a ń s k i e g o p o z o s -t a n i e w k o l e j n y c h p u b l i k a c j a c h , -t o j e d n a k z m i e n i się s p o s ó b p o d w a ż a n i a tej f a ł s z y w e j a r g u m e n t a c j i . I s t o t a p r z e d ł o ż o n e g o p r z e z K a r t e z j u s z a 1 2 d o w o d z e n i a j e s t d l a K a n t a o c z y w i s t a : „ W p i e r w n a l e ż y p r z y j ą ć p o j ę c i e m o ż l i w e j r z e c z y , k t ó r e s t a n o w i p o ł ą c z e n i e wszel¬ k i c h p r a w d z i w y c h d o s k o n a ł o ś c i . N a s t ę p n i e p r z y j m u j e się, ż e r ó w n i e ż i s t n i e n i e j e s t d o s k o n a ł o ś c i ą r z e c z y , a z a t e m z m o ż l i w o ś c i n a j d o s k o n a l ¬ szej i s t o t y w n i o s k u j e się o jej e g z y s t e n c j i " l i. I s t o t n a z m i a n a t a k t y k i oba¬

l a n i a t e g o „ d o w o d u " p o l e g a j e d n a k n i e t y l e n a w y k a z a n i u a r b i t r a l n o ś c i

9 „ D a t u r e n s , c u i u s e x s i s t e n t i a p r a e v e r t i t i p s i s a m e t ipsius e t o m n i u m r e r u m

possi-b i l i t a t e m , q u o d ideo a possi-b s o l u t e n e c e s s a r i o e x s i s t e r e d i c i t u r . V o c a t u r D e u s " . I . K a n t , Prin-cipiorum primorum, [w:] Kants Werke, dz. cyt., t. I, s. 3 9 5 .

1 0 T a m ż e .

11 I. K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga, nin. wyd., s. 128. 1 2 „ T a k s a m o w i ę c n i e m o ż n a p o m y ś l e ć s o b i e B o g a (tj. b y t u n a j d o s k o n a l s z e g o ) ,

k t ó r e m u b r a k i s t n i e n i a ( a w i ę c k t ó r e m u b r a k jakiejś d o s k o n a ł o ś c i ) ( . . . ) . C h o c i a ż j e d n a k nie m ó g ł b y m s o b i e p r z e d s t a w i ć n i e i s t n i e j ą c e g o B o g a , t a k j a k n i e m ó g ł b y m s o b i e p r z e d ­ stawić g ó r y b e z d o l i n y , to z p e w n o ś c i ą ani z t e g o , że s o b i e p r z e d s t a w i a m g ó r ę z d o l i n ą , nie w y n i k a , że j a k a ś g ó r a istnieje na ś w i e c i e , a n i t e ż z t e g o , że o B o g u m y ś l ę s o b i e j a k o o i s t n i e j ą c y m , nie w y n i k a - jak mi się wydaje - że B ó g istnieje: bo m o j a myśl nie n a r z u c a r z e c z o m ż a d n e j k o n i e c z n o ś c i . (...) Tu w ł a ś n i e kryje się s o f i z m a t ( . . . ) . Z tego zaś, że B o g a n i e m o g ę s o b i e p o m y ś l e ć i n a c z e j , j a k t y l k o j a k o i s t n i e j ą c e g o , w y n i k a , ż c i s t n i e n i e jest n i e o d ł ą c z n e o d B o g a , a z a t e m , ż e O n r z e c z y w i ś c i e istnieje, nie d l a t e g o j a k o b y m o j a myśl m o g ł a t o s p r a w i ć albo j a k i e j k o l w i e k r z e c z y n a r z u c i ć j a k ą ś k o n i e c z n o ś ć , l e c z przeciw¬ n i e , p o n i e w a ż k o n i e c z n o ś ć s a m e j r z e c z y , t j . k o n i e c z n o ś ć i s t n i e n i a B o g a , s k ł a n i a m n i e , b y m t a k m y ś l a ł . N i e j e s t e m b o w i e m w m o ż n o ś c i p o m y ś l e ć s o b i e B o g a b e z i s t n i e n i a (tj. b y t u n a j d o s k o n a l s z e g o b e z najwyższej d o s k o n a ł o ś c i ) - t a k j a k m o g ę s o b i e wyobra¬ zić k o n i a ze s k r z y d ł a m i lub b e z s k r z y d e ł " . R. D e s c a r t e s , Medytacje o pierwszej filozofii, p r z e ł . M. i K. A j d u k i e w i c z o w i e , W a r s z a w a 1 9 5 8 , s. 9 0 - 9 1 .

' W s t ę p - Immanuela Kanta podstawa możliwego dowodu na istnienie Boga 11

p r z y t w o r z e n i u z n a c z e n i a d e f i n i o w a n e g o p o j ę c i a , ile n a k r y t y c e s a m e ­ g o r o z u m i e n i a i s t n i e n i a , k t ó r e - n a c o w y r a ź n i e w s k a z u j e K a n t w Je­ dynej możliwej podstawie - n i e j e s t p r e d y k a t e m . N i e c h o d z i z a t e m o p o d w a ż e n i e p r a w o m o c n o ś c i p r z e j ś c i a w a r g u m e n t a c j i o d r o z w a ż a n i a m o ż l i w o ś c i d o s t w o r z e n i a r e a l n o ś c i p o s t u l o w a n e j w p o j ę c i u i s t o t y , ale 0 k r y t y k ę s a m e g o p o j ę c i a i r o z u m i e n i a j e g o s k ł a d n i k ó w . W r o z p r a w i e h a b i l i t a c y j n e j b r a k w i ę c f u n d a m e n t a l n e j , o b e c n e j w r o z p r a w c e z 1762 r o k u t e z y : „ i s t n i e n i e n i e j e s t p r e d y k a t e m " 1 4, k t ó r a o d g r y w a r ó w n i e ż d e c y d u j ą c ą r o l ę w p o d w a ż e n i u d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o w Krytyce czy­ stego rozumu i p o z o s t a j e m o t y w e m p r z e w o d n i m o b u d z i e ł . Z a r ó w n o w r o z p r a w i e h a b i l i t a c y j n e j , j a k i w Jedynej możliwej podstawie K a n t od¬ r z u c a d o w ó d k a r t e z j a ń s k i , j e d n a k w k a ż d e j z p r a c c z y n i t o z i n n y c h p o w o d ó w 1 5. R o z p r a w a h a b i l i t a c y j n a z a w i e r a z n a c z n i e o g ó l n i e j s z e p r z e s ł a n k i m e t o d o l o g i c z n e , k t ó r y c h t y l k o j e d n ą z k o n s e k w e n c j i j e s t o d r z u c e n i e a r g u m e n t a c j i d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o . C h o d z i m i a n o w i c i e o o g r a n i c z e ¬ n i e z a k r e s u z a s t o s o w a n i a z a s a d y s p r z e c z n o ś c i j a k o k r y t e r i u m i s t n i e n i a . L o g i c z n a n i e s p r z e c z n o ś ć p o j ę c i a , c h o c i a ż w t r a d y c j i s z k o ł y L e i b n i z a 1 W o l f f a j e s t t r a k t o w a n a j a k o w a r u n e k w y s t a r c z a j ą c y d o u z n a n i a m o ż ¬ l i w o ś c i i s t n i e n i a d e s y g n a t u p r z e d m i o t u p o j ę c i a , n i e j e s t g w a r a n c j ą j e g o r e a l n e g o i s t n i e n i a . K r y t e r i u m p r a w d z i w o ś c i , w y z n a c z o n e p r z e z z a s a d ę s p r z e c z n o ś c i , z o s t a j e p r z e z K a n t a u t r z y m a n e w y ł ą c z n i e j a k o f o r m a l n y w a r u n e k m y ś l e n i a ( a ściślej, w s z e l k i e g o p r z e d m i o t u m y ś l e n i a ) , j e d n a k k r y t e r i u m t o w ż a d n y m w y p a d k u n i e m o ż e b y ć u z n a n e z a r o z s t r z y g a ¬ j ą c e w s t o s u n k u d o i s t n i e n i a b ą d ź n i e i s t n i e n i a d e s y g n a t u r o z w a ż a n e g o p o j ę c i a . W t y m w y p a d k u j e s t w y m a g a n e p r z y j ę c i e d o d a t k o w e j z a s a d y . N o s i o n a n a z w ę z a s a d y p o d s t a w y d o s t a t e c z n e j . Z a p o d s t a w ę t ę j e d n a k m o ż e b y ć u z n a n a j e d y n i e p r z y c z y n a , k t ó r ą n a l e ż a ł o b y d e d u k o w a ć z ł a ń c u c h a r o z u m o w o p o j m o w a l n y c h z w i ą z k ó w m i ę d z y r z e c z a m i w ś w i e c i e . S t w i e r d z e n i e i s t n i e n i a j a k i e j k o l w i e k r z e c z y n i e j e s t w i ę c t y l k o u z n a n i e m jej m o ż l i w o ś c i , l e c z z d o l n o ś c i ą d o w y k a z a n i a , ż e z u w a g i n a c a ł y p o p r z e d z a j ą c y j ą ł a ń c u c h p r z y c z y n z k o n i e c z n o ś c i m u s i o n a b y ć t a k a a n i e i n n a . W o d n i e s i e n i u d o B o g a j a k o i s t o t y n a j w y ż s z e j a r g u m e n ­ t a c j a t a k a m u s i u l e c n i e u c h r o n n e m u z a ł a m a n i u . P o p i e r w s z e , ponieważ. B ó g m i a ł b y s t a n o w i ć p i e r w s z e o g n i w o ł a ń c u c h a s z e r e g u p r z y c z y n , k t ó r e o b s e r w u j e m y w ś w i e c i e j a k o j e g o s k u t k i , s a m n i e p o p r z e d z a n y p r z e z ż a d n e p r z y c z y n y , p o d r u g i e , g d y ż n i e b ę d ą c p r z e d m i o t e m d o ś w i a d c z e -1 4 T a m ż e , s. 49. 1 5 K. R e i c h , dz. cyt., s. XV.

12 I m m a n u e l K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga n i a , n i e daje się ująć w p o w t a r z a l n y m d o ś w i a d c z e n i u . W Jedynej moż­ liwej podstawie B ó g z o s t a n i e p o t r a k t o w a n y j a k o w y j ą t e k o d t y c h o g ó l ­ n y c h r e g u ł .

O ile od r o k u 1 7 5 5 do w y d a n i a Jedynej możliwej podstawy K a n t p u b l i k o w a ł n i e w i e l e , i t o r a c z e j d r o b n y c h r o z p r a w , o t y l e l a t a 1 7 6 2 - 1 9 6 3 m o ż n a u z n a ć z a c z a s w y t ę ż o n e j p r a c y n a d p r z y g o t o w a n i e m k o l e j n y c h p u b l i k a c j i . Z e w z g l ę d u n a t e m a t y k ę Jedyny możliwy dowód m o ż n a z e ­ s t a w i ć z w y d a n ą n a s t ę p n e g o r o k u Rozprawą o wyraźności zasad naczel¬ nych teologii naturalnej i filozofii moralnej 1 6, k t ó r a - o c z y m i n f o r m u j e

p o d t y t u ł - s t a n o w i o d p o w i e d ź n a p y t a n i e k o n k u r s o w e K r ó l e w s k i e j A k a d e m i i N a u k w B e r l i n i e , o g ł o s z o n e w r o k u 1763 1 7. O b y d w i e rozpra¬ w y n a w i ą z u j ą b e z p o ś r e d n i o d o p r o w a d z o n y c h w ó w c z a s p r z e z K a n t a b a d a ń i o d n o s z ą się d o w y k ł a d ó w z i m o w y c h z p r z e ł o m u 1759 i 1760 r o k u . J a k k o l w i e k K a n t w y r a s t a w t r a d y c j i n i e m i e c k i e g o r a c j o n a l i z m u , t o j e d n a k n i e p o z o s t a j e w o b e c n i e g o b e z k r y t y c z n y . T a k c h a r a k t e r y s t y c z ¬ n e d l a s z k o ł y W o l f f a z a t a r c i e r ó ż n i c y m i ę d z y l o g i c z n ą n i e s p r z e c z n o ś c i ą a r e a l n y m i s t n i e n i e m b y ł o e f e k t e m p o m i n i ę c i a d o ś w i a d c z e n i a j a k o jed¬ n e g o z e ź r ó d e ł l u d z k i e g o p o z n a n i a . D l a s k r a j n e g o r a c j o n a l i z m u s z k o ł y l e i b n i z j a ń s k o - w o l f f i a ń s k i e j z n a j d u j e K a n t a l t e r n a t y w ę w e m p i r y z m i e H u m e ' a . P e r i o d y z a c j a t a k z w a n e g o „ o k r e s u p r z e d k r y t y c z n e g o " filozo¬ fii K a n t a o p i e r a się z w y k l e n a w s p o m n i a n y m f a k c i e - l a t a , w k t ó r y c h p o w s t a j e Jedyna możliwa podstawa, w e d ł u g V a i h i n g e r a c z y P a u l s e n a to o k r e s , w k t ó r y m K a n t a i n s p i r u j e e m p i r y z m H u m e ' a . Z a i n t e r e s o w a n i e p r z y r o d o z n a w s t w e m , z w ł a s z c z a m e c h a n i k ą N e w t o n a l s, j a k k o l w i e k c i ą g l e o b e c n e , u s t ę p u j e n a r z e c z m y ś l e n i a e m p i r y c z n o - s c e p t y c z n e g o . P u b l i k o w a n a t u r o z p r a w a p o w s t a ł a w e f e k c i e ś c i e r a n i a się t y c h t e n d e n ¬ cji. P o s z u k i w a n i e n o w e j m e | t o d y d l a m e t a f i z y k i m o ż n a u z n a ć z a t e m a t p r z e w o d n i p r o w a d z o n y c h w ó w c z a s p r z e z K a n t a b a d a ń . 6 P o r . I. K a n t , Pisma przedkrytyczne, p r z e k ł a d z b i o r o w y , T o r u ń 1999. 7 A p r o b a t ę A k a d e mł ł ł płe r w s z e mł ej s c e u z y s k a ł a w ó w c z a s r o z p r a w a Me

ridülssoh-na p t . O oczywistości w ridülssoh-naukach meietafizycznych. P o r . M. M e n d e l s s o h n , O oczywistości w naukach metafizycznych, p r z e ł . [R. K u l i n i a k i T. M a ł y s z e k , W r o c ł a w 1999.

1 8 N a j w a ż n i e j s z y m e f e k t e m z a i n t e r e s o w a n i a K a n t a m e c h a n i k . ) N e w t o n a jest hipo­

teza d o t y c z ą c a p o w s t a n i a naszego u k ł a d u p l a n e t a r n e g o , z n a n a w s p ó ł c z e ś n i e jako t e o r i a K a n t a - L a p l a c e ' a . T e o r i ę tę po raz p i e r w s z y z a p r e z e n t o w a ł K a n t w Allgemeine Natur­ geschichte und Theorie des Himmels. Z a w a r t a w n i n i e j s z y m t o m i e r o z p r a w a o m a w i a t y l k o wątek k o s m o g o n i c z n y , k t ó r y s t a n o w i najważniejszą, w p r o w a d z o n ą p r z e z K a n t a m o ­ dyfikację s y s t e m u N e w t o n a - p o w s t a n i e w s z e c h ś w i a t a jest e f e k t e m w y ł ą c z n i e m e c h a ­ n i c z n y c h praw, zaś Bóg to w y ł ą c z n i e stwórca m a t e r i i działającej wedle t y c h p r a w . P o r . P. D e h n e l , Kosmogonia Immanuela Kanta, „ K w a r t a l n i k F i l o z o f i c z n y " , T. X X V I , z. 2., 1998.

Wst ęp - Immanuela Kanta podstawa możliwego dowodu na istnienie Boga 13

Z a p e w n e z a r ó w n o p o d e j ś c i e d o t e o l o g i i , j a k i m e t a f i z y k i m i a ł o w p r a c a c h z 1755 r o k u c h a r a k t e r d o g m a t y c z n y w s e n s i e , j a k i z o s t a ł t e m u s ł o w u n a d a n y w Krytyce czystego rozumu: „ ż e m o ż n a w b a d a n i a c h p o s u w a ć się n a p r z ó d w y ł ą c z n i e p r z y p o m o c y c z y s t e g o ( f i l o z o f i c z n e g o ) p o z n a n i a [ w y p r o w a d z a n e g o ] z p o j ę ć , [ a p o s t ę p u j ą c e g o ] w e d l e z a s a d o d d a w n a u ż y w a n y c h p r z e z r o z u m , a b e z z b a d a n i a [ i c h ] r o d z a j u i p r a w a , n a m o c y k t ó r y c h r o z u m d o n i c h d o s z e d ł " 1 9.

W r o z d z i a l e z a t y t u ł o w a n y m O argumentach spekulatywnego rozumu stosowanych w dowodzie istnienia najwyższej istoty z n a j d u j e m y m i ę d z y

i n n y m i w y s z c z e g ó l n i o n e w s z y s t k i e m o ż l i w e s p o s o b y d o w o d z e n i a i s t n i e ­ n i a B o g a , j a k i e m o ż n a p r z e p r o w a d z i ć w o b r ę b i e r o z u m u s p e k u l a t y w -n e g o : „ P i e r w s z y d o w ó d j e s t d o w o d e m f i z y k o - t e o l o g i c z -n y m , d r u g i ko¬ s m o l o g i c z n y m , t r z e c i o n t o l o g i c z n y m . N i e m a i n i e m o ż e t e ż b y ć wię¬ cej t a k i c h d o w o d ó w "2 0' . N a t o m i a s t w i n n y m r o z d z i a l e c z y t a m y : „ T w i e r ¬ d z ę p r z e t o , ż e d o w ó d f i z y k o - t e o l o g i c z n y n i e m o ż e n i g d y s a m w y k a z a ć i s t n i e n i a i s t o t y n a j w y ż s z e j , l e c z m u s i z a w s z e p o z o s t a w i ć u s u n i ę c i e t e g o b r a k u d o w o d o w i o n t o l o g i c z n e m u ( d o k t ó r e g o s ł u ż y z a w s t ę p ) ; d o w ó d o n t o l o g i c z n y z a w i e r a w i ę c w c i ą ż j e s z c z e j e d y n i e m o ż l i w y a r g u m e n t ( o ile w o g ó l e d o c h o d z i d o c z y s t o s p e k u l a t y w n e g o d o w o d u ) , k t ó r e g o ż a d e n r o z u m l u d z k i n i e m o ż e p o m i n ą ć " . Z t a k i m s a m y m p o d z i a ł e m d o w o d ó w s p e k u l a t y w n y c h s p o t y k a m y się r ó w n i e ż w Jedynej możliwej podstawie. Z k o l e i w Krytyce czystego rozumu K a n t s t w i e r d z a , że d o w ó d o n t o l o g i c z n y j e s t j e d y n ą m o ż l i w ą p o d s t a w ą d o w o d u ( o i l e , o c z y w i ś c i e , w o g ó l e t a k i d o w ó d j e s t m o ż l i w y ) , w ó w c z a s p r e z e n t o w a n a t u r o z p r a ¬ w a z 1762 r o k u b y ć m o ż e z a w i e r a p o s t u l o w a n ą p o d s t a w ę2 2. P O D S T A W A D O W O D U A PRIORI N i e w z r u s z o n e d o t ą d p r z e k o n a n i e o m o ż l i w o ś c i r a c j o n a l n e g o d o w o ­ d z e n i a i s t n i e n i a B o g a z o s t a j e p o d d a n e p r z e z K a n t a k r y t y c e z p o z y c j i e m p i r y s t y c z n e j . P y t a n i e , w j a k i s p o s ó b m o ż n a p o w i ą z a ć w d o w o d z e ¬ n i u c o ś i s t n i e j ą c e g o z c z y m ś i n n y m , r ó w n i e ż i s t n i e j ą c y m , s t a w i a K a n t j u ż w r o z p r a w i e

Versuch den Begriff der negativen Größen in die Weltwei­

19 I. K a n t , Krytyka czystego rozumu, dz. cyt., t. I, s. 47. 2 0 T a m ż e , t. II, s. 332.

2 1 T a m ż e , t. II, s. 365. Z w r o t „jedynie m o ż l i w y a r g u m e n t " jest t ł u m a c z e n i e m słów

„einzig möglichen Beweisgrund".

14 Immanuel Kant, Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga B o s k a w o l a j e s t c z y m ś . I s t n i e j ą c y ś w i a t j e s t c z y m ś i n n y m . T y m c z a s e m p r z e z j e d n o z o s t a j e u s t a n o w i o n e c o ś i n n e g o "2 3. P y t a n i e , k t ó r e n i e ­ u c h r o n n i e się t u t a j n a s u w a , d o t y c z y ć b ę d z i e t e g o , w j a k i s p o s ó b c o k o l ­ w i e k m o ż e b y ć p o d s t a w ą r e a l n ą . Z g o d n i e z t r a d y c y j n ą m e t a f i z y k ą o n t o l o g i c z n y d o w ó d n a i s t n i e n i e B o g a t r a k t u j e i s t n i e n i e j a k o j e d e n z o r z e c z n i k ó w p o s t u l o w a n e g o poję¬ c i a B o g a . W k o n s e k w e n c j i u z n a j e się, ż e p o j ę c i a B o g a n i e d a się b e z s p r z e c z n o ś c i p o m y ś l e ć b e z p r e d y k a t u „ i s t n i e n i e " . T a k ą p o s t a ć d o w o d u o n t o l o g i c z n e g o K a n t p r z y p i s u j e K a r t e z j u s z o w i . B ó g , r o z u m i a n y j a k o n a j d o s k o n a l s z a z e w s z y s t k i c h i s t o t , m u s i p o s i a d a ć w s z y s t k i e d o s k o n a ¬ ł o ś c i , p o w i ą z a n e w j e d n ą , n i e s p r z e c z n ą c a ł o ś ć . T a k ą d o s k o n a ł o ś c i ą j e s t r ó w n i e ż i s t n i e n i e , t r a k t o w a n e j a k o j e d e n z p r e d y k a t ó w , k t ó r y m o ż e m y p r z y p i s a ć i s t o c i e d o s k o n a ł e j . T r a d y c y j n e d o w o d y n a i s t n i e n i e B o g a b y ł y , j a k w s p o m n i a n o , przed¬ m i o t e m w c z e ś n i e j s z y c h p i s m filozofa: Allgemeine Naturgeschichte i Prin-cipiorum primorum, g d z i e r o z p a t r y w a ł o n p r z e d e w s z y s t k i m b r a k i d o w o d u k a r t e z j a ń s k i e g o . W o b y d w u p r a c a c h z s a m e g o p o w i ą z a n i a i z a l e ż n o ś c i r z e c z y m i a ł a b y ć w y k a z a n a k o n i e c z n o ś ć i j e d n o ś ć i c h bo¬ s k i e g o ź r ó d ł a . D o t e g o s p o s o b u d o w o d z e n i a K a n t p r z y k ł a d a w i e l k ą w a g ę . R o z w i j a j e r ó w n i e ż w t y t u ł o w e j r o z p r a w i e n i n i e j s z e g o t o m u - wyni¬ k i e m tej p r a c y n i e j e s t a n i z w y c z a j n y d o w ó d k o s m o l o g i c z n y , a n i zwy¬ c z a j n y d o w ó d t e l e o l o g i c z n y j2 4. D l a e w e n t u a l n i e w o l n e g o o d d o t y c h c z a s o w y c h b ł ę d ó w d o w o d z e n i a i s t n i e n i a B o g a p o w i n n a z o s t a ć w s k a z a n a p o d s t a w a , k t ó r a : 1 ) p o m i j a f u n d a m e n t a l n e z ł u d z e n i a d o t y c h c z a s o w e j m e t a f i z y k i , 2 ) ł ą c z y p r a w d ę d o w o d u k o s m o l o g i c z n e g o z p r a w d ą d o w o d u o n t o -l o g i c z n e g o . K o l e j n e d z i e ł a K a n t a - p r z e k o n u j e K u n o F i s c h e r - w s k a z u j ą d r o g ę k o n s e k w e n t n e g o d o c h o d z e n i a d o t e g o c e l u . N i c n i e m o ż e z o s t a ć p o m y ¬ ś l a n e a n i b y ć m o ż l i w e b e z p o d s t a w y r e a l n e j , k t ó r a o d n o s i się d o b o s k i e j p r a p o d s t a w y - t o p u n k t c e n t r a l n y n o w e j i j e d y n e j m o ż l i w e j p o d s t a w y d o w o d u . C e l e m m e t a f i z y k i jest p o z n a n i e p o d s t a w . D o t y c h c z a s o w a m e t a f i z y ­ k a - p o d k r e ś l a K a n t - i g n o r o w a ł a t e p o d s t a w y , k t ó r e m u s z ą z o s t a ć w s k a z a n e n a z u p e ł n i e n o w e j d r o d z e . „ B y w a c z a s , gdy ż y w i m y n a d z i e j ę w y j a ś n i e n i a i w y k a z a n i a w s z y s t k i e g o w o b r ę b i e t a k i e j n a u k i , j a k ą jest m e t a f i z y k a , i z n o w u ż i n n y , gdy m o ż n a się p o w a ż y ć n a l e g o r o d z a j u 2 3 Kants Werke, d z . c y t . , t. I I , s

W s t ę p - I m m a n u e l a K a n t a p o d s t a w a możliwego d o w o d u na istnienie B o g a 15 p r z e d s i ę w z i ę c i a t y l k o z e s t r a c h e m i n i e u f n o ś c i ą "2 5. S ł o w a w y p o w i a d a ­ n e p r z e z K a n t a s ą w e d ł u g K u n o F i s c h e r a j e d n o z n a c z n y m ś w i a d e c t w e m z e r w a n i a z d o t y c h c z a s o w ą m e t a f i z y k ą i z a r a z e m w y b o r e m n o w e j , c h o ć j e s z c z e n i e w y r a ź n i e o k r e ś l o n e j d r o g i , w y z n a c z o n e j g ł ó w n i e p r z e z e m -p i r y z m . N o w y t y p d o w o d z e n i a n i e m a z a t e m w y k a z a ć , ż e z p o d s t a w y r e ­ a l n e j w y n i k a c o ś ( b y c i e p o d s t a w ą r e a l n ą o z n a c z a : „ w y d o b y w a ć c o ś " , „ m i e ć j a k i e ś n a s t ę p s t w a " ) , c o w p o w y ż s z y m p r z y k ł a d z i e j e s t z a w a r ­ t e j u ż w s a m y m p o j ę c i u B o g a . C h o d z i r a c z e j o t o , ż e c o ś j e s t pod¬ s t a w ą r e a l n ą , t o z n a c z y j e s t r z e c z ą , o k t ó r e j m o g ę o r z e k a ć w y m i e ¬ n i o n e d o s k o n a ł o ś c i . D o w o d z e n i e p o w i n n o z a t e m z m i e r z a ć d o wyka¬ z a n i a , ż e c o ś i s t n i e j ą c e g o j e s t B o g i e m , n i e z a ś , ż e B ó g , j a k o i s t o t a a b s o l u t n i e n a j d o s k o n a l s z a , i s t n i e j e , a l b o t e ż , ż e B ó g j a k o a b s o l u t n a p o d s t a w a r e a l n a s t w a r z a ś w i a t . W o b y d w u p r z y p a d k a c h m ó w i się o p e w n y c h p r e d y k a t a c h , s a m y c h p r z e z się z r o z u m i a ł y c h . W s z y s t k i e d o t y c h c z a s o w e d o w o d y , p o d k r e ś l a K a n t , k r o c z ą t ą , m i j a j ą c ą c e l d r o g ą , p r z e d m i o t d o w o d z e n i a c z y n i ą c w g r u n c i e r z e c z y s w y m ukry¬ t y m z a ł o ż e n i e m . W ł a ś c i w i e s k o n s t r u o w a n e d o w o d z e n i e i s t n i e n i a B o g a p o w i n n o p o s t ę p o w a ć w k i e r u n k u p r z e c i w n y m d o d o t y c h c z a s o w y c h w y s i ł k ó w . N i e m a z a t e m d o w o d z i ć , ż e B ó g ( o z a ł o ż o n y m z g ó r y a r b i t r a l n i e zesta¬ w i e w ł a s n o ś c i ) i s t n i e j e , ale ż e m u s i i s t n i e ć c o ś , c o n i e m o g ł o b y b y ć n i c z y m i n n y m , j a k t y l k o B o g i e m . W t y m p u n k c i e t k w i p o s z u k i w a n a p r z e z K a n t a p o d s t a w a d o w o d z e n i a , d z i ę k i k t ó r e j i s t n i e n i e B o g a n i e t y l k o staje się p r a w d o p o d o b n e , ale r ó w n i e ż m a t e m a t y c z n i e ś c i s ł e .

S z e r e g u w a g z a m i e s z c z o n y c h w Przedmowie m a n a s p r z e k o n a ć , ż e K a n t n i e z a l i c z a s i e b i e a n i d o a u t o r ó w s y s t e m a t y c z n y c h , a n i d o skru¬ p u l a t n y c h b a d a c z y ( z a k t ó r y c h j a k z a p e w n e s ą d z i , p o d a j ą się metafizy¬ c y ) . P o d k r e ś l a w i e l o k r o t n i e p o ś p i e c h w p r a c y , c e l o w e n i e w y k o ń c z e n i e ( k t ó r e p o z o s t a w i a m i s t r z o m i a r t y s t o m w tej d z i e d z i n i e ) , b r a k ś c i s ł o ś c i w d e f i n i o w a n i u p o j ę ć , n i e d o s t a t e c z n o ś ć n i e k t ó r y c h w y w o d ó w , wresz¬ c i e s k ł o n n o ś ć d o p o d d a w a n i a się s ą d o m z d r o w e g o r o z s ą d k u i s ł a b o ś ć d o p o s ł u g i w a n i a się p r z y k ł a d a m i z b l i s k i e g o m u p r z y r o d o z n a w s t w a . Jed¬ n a k ż e m i m o w s z y s t k i c h w s k a z a n y c h u s t e r e k t r u d n o o d m ó w i ć r o z p r a ¬ w i e k o n s e k w e n c j i w m e t o d y c z n y m d e m o n s t r o w a n i u s w y c h r a c j i : „ B ę d ę p o s t ę p o w a ł j a k k t o ś , k t o s z u k a d e f i n i c j i , w p i e r w u p e w n i w s z y się, c o m o ż n a o r z e c t w i e r d z ą c o l u b p r z e c z ą c o o p r z e d m i o c i e w y j a ś n i e n i a , n a w e t j e ś l i n i e u s t a l i ł o n j e s z c z e , n a c z y m p o l e g a t o s z c z e g ó ł o w o o k r e ś l o n e

16 I m m a n u e l K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga p o j ę c i e " . K a n t n i e r o z p o c z y n a o d d e f i n i c j i B o g a , l e c z o d w r o t n i e , o d w y s z c z e g ó l n i e n i a w s z y s t k i e g o , c o m o ż n a o t a k i e j i s t o c i e o r z e c z c a ł ą p e w n o ś c i ą . Z b y t n i e n a ś l a d o w a n i e m a t e m a t y c z n e j s k r u p u l a t n o ś c i w r o z ­ p o c z y n a n i u o d j a s n o w y z n a c z o n y c h p o j ę ć - p o d k r e ś l a K a n t - p o w o d u ¬ j e , ż e w d z i e d z i n i e m e t a f i z y k i , z w ł a s z c z a w o d n i e s i e n i u d o B o g a nad¬ m i e r n e p r z y w i ą z a n i e d o d e f i n i c j i d o p r o w a d z a d o z g u b n e j w s k u t k a c h d o w o l n o ś c i w ł ą c z e n i u p r z y p i s y w a n y c h B o g u p r e d y k a t ó w . K a n t poda¬ j e p r z y k ł a d p r z e s t r z e n i . N i e j e s t t o r z e c z (Un-Ding), c o d o k t ó r e j dys¬ p o n o w a l i b y ś m y z a d o w a l a j ą c ą d e f i n i c j ą , a o k t ó r e j j e d n a k w i e m y z pew¬ n o ś c i ą , ż e i s t n i e j e w ó w c z a s , g d y i s t n i e j ą p e w n e z e w n ę t r z n e r e l a c j e . Przy¬ k ł a d t e n d o s k o n a l e o b r a z u j e s p o s ó b p o s t ę p o w a n i a filozofa w p o d j ę t y c h b a d a n i a c h d o t y c z ą c y c h i s t n i e n i a B o g a . „ C z ę s t o z t e g o , c o z p e w n o ś c i ą w i a d o m o p r z e d w s z e l k ą d e f i n i c j ą r z e c z y , m o ż n a z r ó w n ą p e w n o ś c i ą w y w i e ś ć t o , c o n a l e ż y d o i n t e n c j i n a s z e g o b a d a n i a , a u p i e r a j ą c się [ p r z y d e f i n i o w a n i u ] , r y z y k u j e się n i e p o t r z e b n e t r u d n o ś c i . O b s e s j a m e t o d y , n a ś l a d o w a n i e m a t e m a t y k a , k t ó r y p e w n i e k r o c z y p o d o b r z e w y t y c z o ¬ n e j d r o d z e , s p o w o d o w a ł a n a w y b o i s t y m g r u n c i e m e t a f i z y k i c a ł e m n ó ¬ s t w o t a k i c h p o t k n i ę ć , k t ó r e m a się s t a l e p r z e d o c z a m i , a j e d n a k ist¬ n i e j e n i e w i e l k a n a d z i e j a } ż e się b ę d z i e d z i ę k i t e m u o s t r o ż n i e j s z y m i n a u c z y się b y ć b a r d z i e j c z u j n y m "1 7. P o s ł u g i w a n i e się m e t o d ą ana¬

l i t y c z n ą w d z i e d z i n i e m e t a f i z y k i , a w t y m k o n k r e t n y m p r z y p a d k u r ó w n i e ż w d o w o d z e n i u i s t n i e n i a B o g a u z n a j e K a n t n i e t y l e z a w o g ó l e n i e m o ż l i w e , c o z a n i e w y k o n a l n e p r z y d o t y c h c z a s s t o s o w a n y c h z a ł o ¬ ż e n i a c h m e t o d o l o g i c z n y c h , w i ą ż ą c j e d n o c z e ś n i e d u ż e n a d z i e j e z zasto¬ s o w a n i e m n o w e j m e t o d y w t e j ż e d z i e d z i n i e , r ó w n i e ż w o d n i e s i e n i u d o d o w o d u n a i s t n i e n i e B o g a . P i e r w s z e z d a n i a r o z p r a w y w y s t a r c z a j ą c o p r z e k o n u j ą o t y m , ż e o d r z u c a o n z g ó r y „ g ł ę b o k i e b a d a n i a m e t a f i z y c z ¬ n e " , p r z e k o n a n y o b e z u ż y t e c z n o ś c i „ f a ł s z y w e j s z t u k i " c z y „ p o k r ę t n o -ści s u b t e l n y c h w n i o s k o w a ń " w o d n i e s i e n i u d o p r a w d y d o s t ę p n e j z d r o ¬ w e m u r o z s ą d k o w i . I s t o t a p o d a n e g o p r z e z K a n t a r o z w i ą z a n i a b ę d z i e z a t e m p o l e g a ć n a w y k a z a n i u t e g o , c o o B o g u m o ż n a o r z e c z p e w n o ś c i ą - w t a k i s p o s ó b r o z u m i e o n s w o j e z a d a n i e , k t ó r e g o c e l e m j e s t z a l e d w i e z e b r a n i e n i e z b ę d ¬ n e g o m a t e r i a ł u . „ T o , c o t u t a j p r z e d s t a w i a m - j a k c z y t a m y w Przedmo­ wie - j e s t t y l k o p o d s t a w ą ! p e w n e g o d o w o d u , z w y s i ł k i e m z e b r a n y m bu¬ d u l c e m , k t ó r y z o s t a j e p r z e d ł o ż o n y e k s p e r t o m d o s p r a w d z e n i a , a ż e b y z o w y c h u ż y t e c z n y c h e l e m e n t ó w p o s t a w i ć b u d o w l ę w e d l e r e g u ł t r w a -2 6 T a m ż e , s. 4 8 . 2 7 T a m ż e .

e Boga _{W s t ę p - Immanuela Kanta podstawa możliwego dowodu na istnienie Boga 17} ł o ś c i i z g o d n o ś c i "2 8. D o w o d u n a i s t n i e n i e B o g a n i e t y l k o n i k o m u jesz¬ c z e n i e u d a ł o się p r z e d ł o ż y ć , ale p r a w d o p o d o b n i e n i g d y n i e b ę d z i e t o m o ż l i w e . R ó w n i e ż w n i n i e j s z e j r o z p r a w i e K a n t n i e d o s t a r c z a n i c z e g o p o z a p o d s t a w ą - j a k t w i e r d z i - n a t y m e t a p i e j e d y n ą m o ż l i w ą . „ W m o i m p r z y p a d k u n i e w p e ł n i d o p r a c o w a n ą p o s t a ć d z i e ł a n a l e ż y p r z y p i s a ć n i e t y l e z a n i e d b a n i u , c o z a m i e r z o n e m u z a n i e c h a n i u " 2 9. Z a w a r t e w tej c z ę ś c i r o z w a ż a n i a d o t y c z ą c e i s t n i e n i a m o ż n a u z n a ć z a n i e z b ę d n e p r z y g o t o w a n i e p o p r z e d z a j ą c e w s k a z a n i e e l e m e n t ó w skła¬ d a j ą c y c h się n a p o d s t a w ę d o w o d z e n i a i s t n i e n i a B o g a . R o z s t r z y g n i ę c i a p o c z y n i o n e n a t y m e t a p i e p o z o s t a n ą a k t u a l n e r ó w n i e ż w r o z p r a w a c h n a l e ż ą c y c h d o t a k z w a n e g o o k r e s u k r y t y c z n e g o . I s t n i e n i e n i e j e s t p r e d y k a t e m a n i o k r e ś l e n i e m r z e c z y . Z e b r a n i e w s z y s t k i c h o k r e ś l e ń d a n e j r z e c z y n i e p r z e s ą d z a o t y m , c z y j e s t t o r z e c z i s t n i e j ą c a , c z y t y l k o m o ż l i w a . Z w y k l e j e s t t a k , ż e z n a n e s ą n a m t y l k o n i e k t ó r e , m n i e j l u b b a r d z i e j l i c z n e o k r e ś l e n i a r z e c z y , n i g d y z a ś n i e j e s t e ś m y w s t a n i e w s k a z a ć , k t ó r e z n i c h d e c y d u j ą o t y m , ż e d a n a r z e c z i s t n i e j e r z e c z y w i ś c i e b ą d ź t y l k o p o z o s t a j e r z e c z ą m o ż l i w ą . G d y b y ś m y h i p o t e t y c z n i e , d y s p o n o w a l i z d o l n o ś c i ą p o r ó w n a n i a z e s t a w u w s z y s t k i c h o k r e ś l e ń r z e c z y t y l k o m o ż l i w e j i w s z y s t k i c h o k r e ś l e ń tej s a m e j rze¬ c z y i s t n i e j ą c e j , w ó w c z a s m o g l i b y ś m y s t w i e r d z i ć , ż e w s t o s u n k u d o r z e c z y m o ż l i w e j r z e c z i s t n i e j ą c a n i e z a w i e r a ż a d n e g o p r e d y k a t u wię¬ c e j . R ó ż n i c a m i ę d z y p r z e d s t a w i e n i e m r z e c z y m o ż l i w e j i i s t n i e j ą c e j ( K a n t p o d a j e j a k o p r z y k ł a d p r z e d s t a w i e n i e n a r w a l a i j e d n o r o ż c a ) p o l e g a w y ł ą c z n i e n a t y m , ż e p r z e d s t a w i e n i e r z e c z y i s t n i e j ą c e j p o c h o d z i z d o ś w i a d c z e n i a , t o z n a c z y j e s t p r z e d s t a w i e n i e m i s t n i e j ą c e j r z e c z y , g d y t y m c z a s e m dla p r z e d s t a w i e n i a r z e c z y t y l k o m o ż l i w e j ( n i e i s t n i e j ą c e j ) n i e j e s t e m w s t a n i e p o d a ć ż a d n e g o o d p o w i a d a j ą c e g o jej m o ż l i w e g o doświad¬ c z e n i a . P o t w i e r d z e n i a i s t n i e n i a r z e c z y n i e n a l e ż y z a t e m s z u k a ć w jej p o j ę c i u , a l e w y ł ą c z n i e w ź r ó d l e p o z n a n i a , k t ó r y m d y s p o n u j ę . Stwier¬ d z e n i e , ż e d a n e p r z e d s t a w i e n i e j e s t p r z e d s t a w i e n i e m i s t n i e j ą c e j r z e c z y , n i e j e s t n i c z y m i n n y m , j a k t y l k o w s k a z a n i e m , ż e p o c h o d z i o n o z d o ś w i a d c z e n i a . W t e j c z ę ś c i r o z p r a w y K a n t z w r a c a p r z e d e w s z y s t k i m u w a g ę n a s p o s ó b u j m o w a n i a w j ę z y k u z a g a d n i e n i a i s t n i e n i a , k t ó r e w k l a s y c z n e j m e t a f i z y c e w i ą z a n o n i e r o z e r w a l n i e z z a s a d ą s p r z e c z n o ś c i . Z a s a d a sprzecz¬ n o ś c i m o ż e b y ć s t o s o w a n a w y ł ą c z n i e d o p o w i ą z a n i a o k r e ś l e ń w p o j ę c i u 2 8 T a m ż e , s. 4 2 ; 2 9 T a m ż e . 3 0 T a m ż e , s. 49,

18 I m m a n u e l K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga t y l k o m o ż l i w e j r z e c z y . S t a n o w i j e d y n i e f o r m a l n y ( a n i e m a t e r i a l n y ) wa­ r u n e k m o ż l i w o ś c i . N i e n a l e ż y u t r z y m y w a ć , ż e r z e c z y w i ś c i e i s t n i e j e c o ś , c o o p i s u j e się w p o j ę c i u , p o n i e w a ż p o j ę c i a o r a z o d p o w i a d a j ą c e i m d e s y g n a t y „ i s t n i e j ą " t y l k o w j ę z y k u . A b y z a c h o w a ć s t o s o w n ą p r e c y z j ę , n i e n a l e ż y z a t e m m ó w i ć „...«w n a t u r z e i s t n i e j ą r e g u l a r n e s z e ś c i o k ą t y » , l e c z : « p e w n y m r z e c z o m w n a t u r z e , j a k k o m ó r k o m p s z c z e l i m c z y g ó r ­ s k i e m u k r y s z t a ł o w i , p r z y s ł u g u j ą p r e d y k a t y p o m y ś l a n e r a z e m w s z e ś c i o -k ą c i e » " . Z p e w n o ś c i ą n i g d z i e w ś w i e c i e n i e w y s t ę p u j e s z e ś c i o -k ą t j a -k o k o n s t r u k c j a g e o m e t r y c z n a o p i s y w a n a w j ę z y k u m a t e m a t y k i , i s t n i e j ą j e d n a k r o z m a i t e p r z e d m i o t y , o k t ó r y c h m o ż n a o r z e k a ć n i e k t ó r e predy¬ k a t y , w s p ó ł p o m y ś l a n e w jej p o j ę c i u , n a p r z y k ł a d w p o j ę c i u s z e ś c i o k ą t a . I n n y m i s ł o w y , d o w o d z e n i e , ż e n a p r z y k ł a d j a k i e ś A i s t n i e j e , j e s t m o ż ­ l i w e n a d w a s p o s o b y : ! 1) a l b o i s t n i e n i e w y p r o w a d z a m y z p o j ę c i a A ( p o j ę c i e A = i s t n i e j ą c e A), 2 ) a l b o d o w o d z i m y , ż e i s t n i e j e c o ś , c o p o s i a d a c e c h y p o j ę c i a A ( c o ś i s t n i e j ą c e g o = p o j ę c i e A). P i e r w s z y s p o s ó b d o w o d z e n i a n i e j e s t m o ż l i w y . N a t o m i a s t z g o d n i e z d r u g i m , j e d y n y m a l t e r n a t y w n y m , c z e m u ś i s t n i e j ą c e m u o d p o w i a d a n a s z e p o j ę c i e3 2. A n a l o g i c z n i e - z d a n i e m K a n t a - b ę d z i e p r z e d s t a w i a ć

się d o w o d z e n i e i s t n i e n i a | B o g a . M u s i a ł o b y r o z p o c z y n a ć się o n o o d wska¬ z a n i a i s t n i e n i a c z e g o ś , c z e m u p r z y s ł u g i w a ł y b y p r e d y k a t y , k t ó r e w m y ś l i ł ą c z ę w p o j ę c i u B o g a3 3 I s t n i e n i e j e s t a b s o l u t n ą p o z y c j ą r z e c z y . P o z y c j a (Position) c z y u s t a n o w i e n i e (Setzung) t o s y n o n i m y i s t n i e n i a (Dasein). „ Z a t e m c o ś m o ż e b y ć u s t a n o w i o n e w y ł ą c z n i e j a k o r e l a t y w n e l u b l e p i e j , m o ż e z o s t a ć p o m y ś l a n a j e d y n i e r e l a c j ą (respectus logicus) c z e g o ś j a k o c e c h y d o r z e c z y , a w t e d y b y t , t o j e s t p o z y c j a tej r e l a c j i , n i e j e s t n i c z y m i n n y m j a k p o j ę c i o w y m p o ł ą c z e n i e m w s ą d z i e . J e ś l i n i e t y l k o t ę r e l a c j ę [ p o j ę c i o w ą ] , l e c z r ó w n i e ż r z e c z s a m ą w s o b i e i d l a s i e b i e t r a k t u j e się j a k o u s t a n o ¬ w i o n e , w ó w c z a s b y t (Sein) j e s t t y m s a m y m , c o i s t n i e n i e (Dasein)" 34, W y p o w i a d a j ą c j a k i k o l w i e k sąd o r z e c z y ( z a r ó w n o o r z e c z y t y l k o m o ż l i w e j , j a k i i s t n i e j ą c e j ) , z a l e d w i e ł ą c z ę z a p o m o c ą ł ą c z n i k a „ j e s t " pod¬ m i o t z o r z e c z n i k i e m , n i e u s t a n a w i a m j e d n a k t y m s a m y m tej r z e c z y w i s t n i e n i u3 5. T a k ą p o z y c j ę c z y u s t a n o w i e n i e n a z y w a K a n t r e l a t y w n y -3 1 T a m ż e , s. 50 32 K. Fischer, dz. cyt., s. ¡243.

3 3 I. K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga, n i n . wyd.,

s. 5 1 .

3 4 T a m ż e , s. 50 3 5 T a m ż e , s. 49.

' W s t ę p - Immanuela Kanta podstawa możliwego dowodu na istnienie Boga 19

m i , g d y ż s ą o n e w y ł ą c z n i e u s t a n o w i e n i e m r e l a c j i m i ę d z y j a k i m ś ( m o ż ­ l i w y m b ą d ź i s t n i e j ą c y m ) p o d m i o t e m a p r e d y k a t e m . D o ł ą c z e n i e k o l e j ­ n y c h o r z e c z n i k ó w d o p o d m i o t u n i e m ó w i m i n i c o t y m , c z y d a n a r z e c z i s t n i e j e , c z y p o z o s t a j e t y l k o m o ż l i w a . I s t n i e n i e n i e j e s t z a t e m n i c z y m r e a l n y m3 6 ( n i c z y m , c o d o ł ą c z a się d o r z e c z y j a k o jej o k r e ś l e n i e ) , ale j e s t

w y ł ą c z n i e p o z y c j ą i u s t a n o w i e n i e m r z e c z y w p o w i ą z a n i u z i n n y m i r z e c z a m i . D l a t e g o d o w o d z e n i e i s t n i e n i a B o g a m u s i p o l e g a ć n a w s k a z a ­ n i u c z e g o ś i s t n i e j ą c e g o , o c z y m m o g ę o r z e k a ć p r e d y k a t y p o m y ś l a n e w p o j ę c i u B o g a . B y t j e s t p o z y c j ą r z e c z y w c a ł o ś c i p o w i ą z a ń d o s t ę p n y c h w e w s z e l k i m m o ż l i w y m d o ś w i a d c z e n i u : „ J e ś l i w y o b r a ż ę s o b i e , ż e B ó g w y p o w i a d a swoje w s z e c h m o c n e « n i e c h się s t a n i e » n a d m o ż l i w y m świa¬ t e m , t o n i e d o d a j e o n t y m s a m y m w y o b r a ż o n e j w j e g o i n t e l e k c i e ca¬ ł o ś c i ż a d n y c h n o w y c h o k r e ś l e ń , n i e d o d a j e n o w e g o p r e d y k a t u , l e c z z e w s z y s t k i m i p r e d y k a t a m i a b s o l u t n i e l u b b e z w z g l ę d n i e u s t a n a w i a s z e r e g r z e c z y , w k t ó r y m i t a k w s z y s t k o b y ł o u s t a n o w i o n e j e d y n i e r e l a t y w n i e w o b e c tej c a ł o ś c i "3 7. D o w ó d i s t n i e n i a B o g a m u s i a ł b y z a t e m b y ć u s t a ­ n o w i e n i e m p o z y c j i p r z e d m i o t u o d p o w i a d a j ą c e g o p o j ę c i u „ B ó g " w c a ł o ¬ ści p o w i ą z a ń m o ż l i w e g o d o ś w i a d c z e n i a , c z y l i p o ś r ó d i n n y c h m o ż l i w y c h w d o ś w i a d c z e n i u r z e c z y . C o ś i s t n i e j ą c e g o j e s t c z y m ś w i ę c e j a n i ż e l i c o ś t y l k o m o ż l i w e g o . O w o „ w i ę c e j " n i e o z n a c z a j e d n a k w t y m w y p a d k u , ż e o r z e c z y istnie¬ j ą c e j m o ż n a o r z e c w i ę k s z ą l i c z b ę p r e d y k a t ó w , d e c y d u j ą c y c h r z e k o m o o i s t n i e n i u , a n i ż e l i o r z e c z y t y l k o m o ż l i w e j . R ó ż n i c a , o j a k i e j m ó w i K a n t , n i e j e s t r ó ż n i c ą i l o ś c i o w ą . N i e p o l e g a n a t y m , c o j e s t u s t a n o w i o n e ( t z n . j a k i d o d a t k o w y p r e d y k a t j e s t p r z y p i s a n y r z e c z y ) , l e c z n a t y m , j a k t a k i e u s t a n o w i e n i e się d o k o n u j e3 8. I n n y m i s ł o w y , n i e j e s t i s t o t n e , j a k i e o r z e c z -n i k i ł ą c z ę w p o j ę c i u z p o d m i o t e m , ale b y s a m a r z e c z ł ą c z -n i e z wszyst¬ k i m i p r z y s ł u g u j ą c y m i jej o r z e c z n i k a m i b y ł a u s t a n o w i o n a - t a k i e usta¬ n o w i e n i e n a z y w a K a n t a b s o l u t n y m , i d e n t y f i k u j ą c j e p o p r o s t u z i s t n i e

-3 6 „Sein n i e j e s t ż a d n y m o r z e c z n i k i e m r e a l n y m (reales Prädikat), a l b o w i e m

«re-a l n y » n i e o z n «re-a c z «re-a dl«re-a K «re-a n t «re-a t y l e , c o « o b e k t y w n y » , l e c z t y l e , c o « r z e c z o w y » . P o ­ b r z m i e w a w t y m e c h o ł a c i ń s k i e g o res. « R e a l n o ś ć » w k a n t o w s k i m s e n s i e z n a c z y : « r z e c z o w o ś ć » , t r e ś ć r z e c z y w y r a ż o n a w jej p o j ę c i u . R e a l n o ś c i ą dla K a n t a jest t o , c o n a l e ż y d o z a w a r t o ś c i ( t r e ś c i ) r z e c z y , c o jest p e w n ą jej w ł a s n o ś c i ą . N a t o m i a s t B y t n i c m o ż e b y ć n i c z y m r z e c z o w y m , n i e m o ż e b y ć ż a d n ą w ł a s n o ś c i ą r z e c z y , g d y ż wów¬ c z a s m u s i a ł a b y z a c h o d z i ć r ó ż n i c a m i ę d z y p o j ę c i e m t e g o , c o t y l k o m o ż l i w e , a p o j ę c i e m t e g o , co r z e c z y w i s t e " . J. R o l e w s k i , Nowa metafizyka Kanta, T o r u ń 2 0 0 2 , s. 3 2 .

37 I. K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga, n i n . wyd., s. 5 1.

20 I m m a i i u e l K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga j ą c ą r z e c z ą5 9. J a k o i l u s t r a c j i m o ż n a u ż y ć s ł y n n e g o p r z y k ł a d u z e s t u t a l a r a m i : „...w s t a n i e m e g o m a j ą t k u j e s t c o ś w i ę c e j p r z y s t u t a l a r a c h r z e c z y w i s t y c h n i ż p r z y s a m y m t y l k o i c h p o j ę c i u ( t j . p r z y i c h m o ż l i w o ¬ ś c i ) . A l b o w i e m p r z e d m i o t w w y p a d k u r z e c z y w i s t o ś c i n i e j e s t j e d y n i e w m o i m p o j ę c i u a n a l i t y c z n i e z a w a r t y , l e c z d o ł ą c z a się s y n t e t y c z n i e d o m e g o p o j ę c i a ( k t ó r e j e s t o k r e ś l e n i e m m e g o s t a n u ) , ale d z i ę k i t e m u ist¬ n i e n i u p o z a m y m p o j ę c i e m s a m e o w e w s p o m n i a n e s t o t a l a r ó w n i e staje się w c a l e c z y m ś w i ę c e j "4 0. W o d n i e s i e n i u d o z a g a d n i e n i a i s t n i e n i a B o g a m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e w y p o w i a d a n i e j a k i c h k o l w i e k z d a ń n a t e m a t i s t o t y n a j w y ż s z e j , w któ¬ r y c h z a p o m o c ą ł ą c z n i k a „ j e s t " p r z y p i s y w a n e s ą j e j , j a k o p o d m i o t o w i w z d a n i u , k o l e j n e p r e d y k a t y , n i e s t a n o w i j e s z c z e d o w o d u j e g o istnie¬ n i a . „ J e ś l i p o w i a d a m : B ó g j e s t w s z e c h m o c n y , t o t y m s a m y m m a m n a m y ś l i j e d y n i e l o g i c z n ą r e l a c j ę p o m i ę d z y B o g i e m a w s z e c h m o c ą , p o n i e ¬ w a ż t a o s t a t n i a j e s t c e c h ą p i e r w s z e g o . P o z a t y m n i e u s t a l a m t u t a j n i c w i ę c e j . W [ z d a n i u ] t y m n i e z a w i e r a się [ r o z s t r z y g n i ę c i e ] a n i t e g o , c z y B ó g j e s t , t o z n a c z y , c z y j e s t a b s o l u t n i e u s t a n o w i o n y , a n i t e ż t e g o , c z y o n i s t n i e j e . S t ą d t e ż b y t u [ j a k o ł ą c z n i k a ] u ż y w a się c a ł k i e m p o p r a w n i e n a w e t w o d n i e s i e n i u d o r e l a c j i , j a k a z a c h o d z i p o m i ę d z y n i e - r z e c z a m i . N a p r z y k ł a d B ó g S p i n o z y p o d d a n y j e s t n i e u s t a n n y m p r z e m i a n o m "4 1. B o g a o b o w i ą z u j e w t y m p r z y p a d k u t a s a m a z a s a d a , k t ó r ą s t o s u j e m y d o k a ż d e j m o ż l i w e j r z e c z y 4 2 N i e r o z w i ą z a n e p r o b l e m y , k t ó r e p i ę t r z ą się p r z e d b a d a c z e m z m i e r z a ¬ j ą c y m d o z a s t o s o w a n i a t e g o t o k u r o z u m o w a n i a d o p o j ę c i a i s t n i e n i a i s t o t y n a j w y ż s z e j , s ą o c z y w i s t e . | „ J e ś l i m ó w i ę , ż e B ó g j e s t r z e c z ą i s t n i e j ą c ą , t o w y g l ą d a n a t o , j a k b y m w y r a ż a ł r e l a c j ę p r e d y k a t u d o p o d m i o t u . J e d n a k ż e w t y m w y r a ż e n i u t k w i p e w n a n i e p r a w i d ł o w o ś ć . D o k ł a d n i e p o w i e d z i a w ¬ szy, p o w i n n o o n o b r z m i e ć : « c o ś i s t n i e j ą c e g o j e s t B o g i e m » , t o z n a c z y « i s t n i e j ą c e j r z e c z y p r z y s ł u g u j ą p r e d y k a t y , k t ó r e r a z e m w z i ę t e o z n a c z a ¬ m y w y r a z e m B ó g » . P r e d y k a t y t e s ą u s t a n o w i o n e w r e l a c j i d o p o d m i o ¬ t u , j e d n a k ż e r z e c z j e s t u s t a n o w i o n a b e z w z g l ę d n i e w r a z z e w s z y s t k i m i p r e d y k a t a m i "4 3. P y t a n i e j e d n a k , k t o l u b c o j e s t z d o l n e t a k i e g o u s t a n o -3 9 „ A l b o l e p i e j , r e l a c j e t y c h o k r e ś l e ń d o c z e g o ś t a k i e g o j a k t r ó j k ą t s ą t y l k o usta­

n o w i o n e , l e c z jeśli on i s t n i e j e , w ó w c z a s to w s z y s t k o , co a b s o l u t n e (alles dieses ab¬ solute), t j . s a m a r z e c z ł ą c z n i e z t y m i r e l a c j a m i , jest z a t e m b a r d z i e j u s t a n o w i o n e " . T a m ż e .

4 0 I. K a n t , Krytyka czystego rozumu, dz. cyt., t. I I , s. 3 4 0 - 34 1.

41 I. K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga, n i n . wyd., s. 51. . 4 2 P o r . p r z y p i s 3 6 .

W s t ę p - Immanuela Kanta podstawa możliwego dowodu na istnienie Boga 21 w i e n i a d o k o n a ć w o d n i e s i e n i u d o B o g a , k t ó r y w d o t y c h c z a s p r z y w o ­ ł y w a n y c h p r z y k ł a d a c h u s t a n a w i a ł t o , c o t y l k o m o ż l i w e , j a k o i s t n i e j ą ­ c e ? C z y w r e s z c i e m o ż n a s t w i e r d z i ć ( n i e zaś u d o w o d n i ć ) i s t n i e n i e p o s t u ­ l o w a n e g o „ c z e g o ś " , c z e m u m ó g ł b y m p r z y p i s y w a ć w ł a s n o ś c i , ł ą c z o n e w m y ś l i w p o j ę c i u B o g a ? W s z e l k i e p r ó b y s p r o w a d z e n i a k r y t e r i u m i s t n i e n i a d o z a s a d y sprzecz¬ n o ś c i , p o d e j m o w a n e w s z k o l e l e i b n i z j a ń s k o - w o l f f i a ń s k i e j , s ą - z d a n i e m K a n t a - n i e p o r o z u m i e n i e m . W e w n ę t r z n a n i e s p r z e c z n o ś ć p o z o s t a j e za¬ l e d w i e f o r m a l n y m ( a z a t e m o b o w i ą z u j ą c y m w y ł ą c z n i e dla p r z e d m i o t ó w m y ś l e n i a ) w a r u n k i e m m o ż l i w o ś c i r z e c z y , n i e j e s t j e d n a k w a r u n k i e m w y s t a r c z a j ą c y m jej i s t n i e n i a . D a j e się j ą z a s t o s o w a ć w y ł ą c z n i e d o t e g o , c o K a n t n a z y w a u s t a n a w i a n i e m r e l a t y w n y m ( r e l a t y w n ą p o z y c j ą ) . Za¬ s a d y w e w n ę t r z n e j n i e s p r z e c z n o ś c i n i e m o ż n a j e d n a k p o t r a k t o w a ć j a k o n a c z e l n e j z a s a d y w o d n i e s i e n i u d o t e g o , c o i s t n i e j ą c e . T o k r o z u m o w a ¬ n i a K a n t a p r z e d s t a w i a się w t y m w y p a d k u w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b . Z n a c z e n i e z a s a d y s p r z e c z n o ś c i , k t ó r e p o s t u l o w a n o w k l a s y c z n e j m e t a f i z y c e , p o l e g a ł o n a p r z e k o n a n i u , s k ą d i n ą d u z a s a d n i o n y m , ż e poję¬ c i a w s z e l k i c h i s t n i e j ą c y c h r z e c z y m u s z ą b y ć w e w n ę t r z n i e n i e s p r z e c z n e . Z n a c z n i e w a ż n i e j s z e j e s t j e d n a k t o - z w r a c a u w a g ę K a n t - ż e w e w n ę t r z n a n i e s p r z e c z n o ś ć n i e j e s t j e d y n y m w a r u n k i e m m o ż l i w o ś c i . M o ż l i w o ś c i b r a k r ó w n i e ż w ó w c z a s , „ g d y m y ś l e n i e n i e d y s p o n u j e n i c z y m m a t e r i a l ¬ n y m , ż a d n ą d a n ą "4 4. R o z r ó ż n i e n i e t e g o , c o f o r m a l n e i t e g o , c o m a t e ¬ r i a l n e w o d n i e s i e n i u d o m o ż l i w o ś c i m a d e c y d u j ą c e z n a c z e n i e d l a dalsze¬ g o t o k u w y w o d u . W e w n ę t r z n a m o ż l i w o ś ć , a z a t e m n i e s p r z e c z n o ś ć p o j ę c i a r z e c z y m y ś l a n e j z a w s z e z a k ł a d a j u ż c o ś m a t e r i a l n e g o j a k o d e -s y g n a t m y ś l a n e g o p o j ę c i a . I n n y m i -s ł o w y , r z e c z m o ż e b y ć n i e m o ż l i w a n i e t y l k o l o g i c z n i e , ale r ó w n i e ż w ó w c z a s , g d y „ m y ś l e n i e n i e d y s p o n u j e n i c z y m m a t e r i a l n y m , ż a d n ą d a n ą "4 5. L o g i c z n a z a s a d a s p r z e c z n o ś c i n i e o b o w i ą z u j e w p r z y p a d k u n e g a c j i w s z e l k i e j e g z y s t e n c j i4 6, g d y ż n e g a c j a t a k a n i e j e s t r e l a c j ą m i ę d z y p o d m i o t e m a p r e d y k a t e m w p o j ę c i u . F o r ¬ m a l n a m o ż l i w o ś ć o k a z u j e się w i ę c p o d l e g a ć m o ż l i w o ś c i m a t e r i a l n e j : „ a w i ę c j e ś l i w s z e l k i e i s t n i e n i e z o s t a j e z a n e g o w a n e , w ó w c z a s z o s t a j e z n i e s i o n a r ó w n i e ż w s z e l k a m o ż l i w o ś ć . T y m s a m y m j e s t b e z w z g l ę d n i e 4 4 T a m ż e , s . 55. 4 5 T a m ż e . 4<> „ W n e g a c j i w s z e l k i e j e g z y s t e n c j i nie m a j e d n a k w e w n ę t r z n e j s p r z e c z n o ś c i " . T a m ż e .

22 I m m a n u e l K a n t , Jedyna możliwa podstawa dowodu na istnienie Boga n i e m o ż l i w e , a b y n i c n i e i s t n i a ł o "4 7. K a n t o k r e ś l a t ę z a s a d ę j a k o z a s a d ę r e a l n ą . W k o l e j n y m e t a p i e z o s t a j e w y k a z a n e , ż e t o , c o d a n e ( m a t e r i a l n y e l e m e n t m o ż l i w o ś c i ) , j e s t a b s o l u t n i e k o n i e c z n e . Z a s a d a , w k t ó r e j m y ś l b e z w z g l ę d n i e k o n i e c z n e j e s t t o , c z e g o p r z e c i w i e ń s t w o s a m o w s o b i e j e s t n i e m o ż l i w e , i n t e r e s u j e K a n t a t y l k o w z a s t o s o w a n i u r e a l n y m , n i e z a ś f o r m a l n y m , a z a t e m w o d n i e s i e n i u d o p o j ę ć m o ż l i w y c h r z e c z y . „ Z n i e ¬ s i e n i e i s t n i e j ą c e j r z e c z y j e s t z u p e ł n y m z a p r z e c z e n i e m t e g o , c o c a ł k o w i ¬ c i e a l b o a b s o l u t n i e z o s t a ł o b y u s t a n o w i o n e p r z e z j e j i s t n i e n i e "4 8. Z n i e ¬ s i e n i e j a k i e j k o l w i e k d a n e j m y ś l e n i a j e s t z a r a z e m z n i e s i e n i e m w s z e l k i e j m o ż l i w o ś c i ( k t ó r a o w ą d a n ą m o g ł a b y się p o s ł u ż y ć j a k o m a t e r i a ł e m ) . Z a t e m K a n t d o m a g a się t e g o , b y f o r m a l n ą z a s a d ę w e w n ę t r z n e j n i e -s p r z e c z n o ś c i p o j ę c i a u z u p e ł n i ć o p o d -s t a w ę r e a l n ą : „ P r z e t o c o ś m o ż e b y ć b e z w z g l ę d n i e k o n i e c z n e a l b o w ó w c z a s , gdy, p r z e z s w e p r z e c i w i e ń s t w o z o s t a j e z n i e s i o n e t o , c o f o r m a l n e w s z y s t k i e g o , c o d a się p o m y ś l e ć , t o . j e s t k i e d y o n o s a m o s o b i e p r z e c z y , l u b t e ż g d y j e g o n i e b y t z n o s i ele¬ m e n t m a t e r i a l n y w s z y s t k i e g o , c o d a się p o m y ś l e ć i w s z e l k i e d a n e (Data) d o t e g o . P i e r w s z e n i e z a c h o d z i , j a k p o w i e d z i a n o , w p r z y p a d k u istnie¬ n i a , a p o n i e w a ż n i e j e s t m o ż l i w a t r z e c i a [ e w e n t u a l n o ś ć ] , w ó w c z a s a l b o p o j ę c i e b e z w z g l ę d n i e k o n i e c z n e j e g z y s t e n c j i j e s t z u p e ł n i e m y l ą c y m i fał¬ s z y w y m p o j ę c i e m , a l b o m u s i o n o o p i e r a ć się n ą t y m , ż e n i e b y t j a k i e j ś r z e c z y j e s t z a r a z e m z a p r z e c z e n i e m d a n y c h d l a w s z e l k i e g o m y ś l e n i a "4 9. W n i o s e k , j a k i z o s t a j e w y c i ą g n i ę t y z t y c h a n a l i z , p r z e k o n u j e K a n t a , ż e k a ż d a l o g i c z n a m o ż l i w o ś ć m u s i z a k ł a d a ć c o ś i s t n i e j ą c e g o ( j a k o swój m a t e r i a ł ) . W k o n s e k w e n c j i , m u s i i s t n i e ć c o ś , c z e g o z n i e s i e n i e b y ł o z a r a z e m z n i e s i e n i e m w s z y s t k i e g o , n i e t y l k o t e g o , c o r z e c z y w i s t e , a l e r ó w n i e ż l o g i c z n e j m o ż l i w o ś c i . T o , c z e g o z n i e s i e n i e z n o s i w s z e l k ą m o ż l i w o ś ć , n a l e ż y u z n a ć z a i s t n i e n i e b e z w z g l ę d n i e k o n i e c z n e . „ Z g o d ¬ n i e z t y m i s t n i e j e c o ś w s p o s ó b a b s o l u t n i e k o n i e c z n y "5 0. Z a n i m ó w b y t a b s o l u t n i e k o n i e c z n y z o s t a n i e n a z w a n y B o g i e m , n a l e ż y s p r a w d z i ć , c z y t e m u „ c z e m u ś " m o ż n a p r z y p i s a ć w ł a s n o ś c i , k t ó r e ł ą c z y m y w p o j ę c i u B o g a . K o l e j n y m e t a p e m j e s t w i ę c d e d u k c j a p o s z c z e g ó l n y c h „ w ł a s n o ś c i " w y w i e d z i o n e g o w t e n s p o s ó b b e z w z g l ę d n i e k o n i e c z n e g o i s t n i e n i a . I s t n i e j ą c a a b s o l u t n i e k o n i e c z n i e i s t o t a j e s t j e d n a , p r o s t a , n i e z m i e n n a i w i e c z n a o r a z w n a j w y ż s z y m s t o p n i u r e a l n a . P r e d y k a t y p r z y p i s y w a n e 4 7 T a m ż e , s. 56. 4 8 T a m ż e , s . 5 8 . 4 9 T a m ż e , s. 59. 5 0 T a m ż e , s . 6 0 .