Katalog owadów przydatnych do ustalania czasu śmierci w lasach Polski. Część 1: Wprowadzenie

Szymon Matuszewski

Katalog owadów przydatnych do ustalania

czasu

śmierci

w lasach Polski.

Część

1: Wprowadzenie

Wstęp

Słownikwybranych pojęćentomologicznych

zwłokach stadiów preimaginalnych owadów [8-10].

Ustalenieto dajepodstawędo wniosku o tzw. minimal-nym okresie pośmiertnym,czyli minimalnym czasie, ja-ki- według szacunkówbiegłego- upłynąłod zgonu.

Określaniewieku stadiów preimaginalnych owadów opiera się na powtarzalności zmian wskażników ich wieku. Powtarzalny jest ogólny wzorzec zmian oraz czas wymaganydoosiągnięcia, w danych warunkach, poszczególnychwartości wskażnika.Wskaźnikami wy-korzystywanymi do ustalaniawiekusą stadium rozwo-ju[11, 12]orazdługośćlarw[12-15]i ichwaga[16,17]. Entomologia sądowajestjednąz najstarszych nauk

sądowych. Jej początki sięgają pierwszej połowy XIX wieku, okres najbardziej dynamicznego rozwoju przy-pada jednak dopiero na ostatnie 30 lat [1, 2]. W obec-nymkształciedyscyplina ta dzielona jest na trzy subdy-scypliny: entomologię produktów magazynowych

(sto-redproductsentomology),entomologię miejską(urban entomology) oraz entomologię medyczno-kryminalną (medicocriminalentomology)[3].Ta ostatnianazywana jest równ ież entom os kop i ą [4].Wpraktyce wykrywczej idowodowej entomoskopiaangażowanajestzwykledo ustalania czasu śmierci, zdarza się jednak, że może byćpomocnawustalaniu innychokol icz ności, np. pr ze-mieszczania zwłok lub przyczyny zgonu [4-6J.W P oi-sce entomoskopia wykorzystywanajest rzadko [7]. W ocenie autoragłówne przyczyny tego stanu rzeczy to:

•brak wyników badań podstawowych (modeli suk-cesji i rozwoju),które nadawałyby siędo ustalania czasuśmierci w naszym kraju,

• niewielkaliczba biegłych,

• brak przygotowania techników kryminalistyki do ujawniania,zbieraniai zabezpieczaniaśladów en-tomologicznych,

•opór organów procesowych przed wykorzystywa-niem nietypowych metodwykrywczych i dowodo-wych,

•niewielkaistotnośćczasu zgonu w niektórych spra -wach karnych.

Prace nad katalogiem podjęto w zamiarze osłabie­ nia negatywnegowpływu,jaki trzecia z wyliczonych po-wyżejprzyczyn wywiera napraktykęentomoskopii.Ka -talog ma służyć technikom kryminalistyki, jako żródło wiedzy ośladachentomologicznych i zasadach postę­ powania z nimi.

W ramach entomologiisądowej wypracowano dwie metody ustalania czasu śmierci na podstawie śladów entomologicznych - metodę rozwojową oraz metodę sukcesyj ną[8,

9J

.

Usta lanie czasu śm i e r ci na podstawie śla dó w entomologicznych - podejśc ie rozwojowe

Metoda rozwojowatozespół czyn n ości, których ce -lem jest ustalenie wieku najstarszych obecnych na

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267 (styczen-marzec) 2010

Chrząszcze(Coleoptera) Muchówki(tnotera) Owady (Insecta) Owadynekrolllne

I

rczw

ołu

Rządowadówo przednich skrzy-dłach przekształconychwtwarde po-krywyosłaniającebłoniaste skrzydła tylneiodwłok.

Rządowadówo dobrzewykształco­

nychprzednichskrzydlach oraz skrzydłachtylnychprzekszta łconych wprzezmianki,którestymulująi sta-bilizująlot.

Gromadazwierząto segmentowa

-nym CIele(zwyodrębnioną głową.

tułowiemiodwłokiem) ,3 parach

od-nóżyizreguły2 parachskrzydeł. OwadypreferującezwłokiJ8kOmie j-sce zerowania.DogrupyłeJza

licza-my przede wszystkimowady nekro-lagiczne (owadyzerującena tkan-kachzwłok)oraznekrctune owady drapi eżne(owadyżenąącena In-nychowadach nekrofilnych).

WyodrębniającasięczęśćrOZWOJU organizmu.GatunkiUjętewkatalogu mają następującestadiarOZWOJU: ja-jo,larwa(zwykle 3 stadialarwalne). poczwarkaorazowaddojrzały (czyli Imago;wliczbiemnogiej ima-gines).Pierwsze 3 stadia nazywane sąstadiamiprelmaglnalnyml. Śladybiologicznebędąceowadami albopochodząceod owadów,w tym: żywejmartwe owady,ichczęśct orazślady aktywności. Kategoriaw systematyceorgani-zmów (np.gatunek,rodzaj, rodzi-na,rządorazgromada).

Chcąc ustalić czas wymagany do osiąg nięcia kon

-kretnej wartości wskaźnika, należy sięgnąćdo modelu

rozwoju,którymjestzwyk le uog ólnieniewyników

ekspe-rymentównad rozwojem danegogatunku [9].Ponieważ

czas ten ściślezależyod temperatury,wktórej przebie -ga rozwój,w wielunowszychmodelach rozwój o pisywa-ny jestpojęciami stopnio dni lubstopniogodzin(degree --daysorazdegree-hours) [np.18,19J.Pojęciate

wyra-żają ilośćciepła sku mulowa n ąw danejjednostce czasu i wykorzystywane są do wskazan ia, jaka ilość ciepła musi się skumulować,abyosiągnięłazostaładana

war-tość wskaźni ka [20J. Zaczerpniętą z modelu kon kretną wa rtość np.stopniodnimożna wykorzystaćdo oszaco

-wania, kiedyrozpoczął sięrozwój okazu.Oczywiściete

-go rodzaju szacowanie wymagadostępudoodpowied -nich danych temperaturowych, a jego dokładnośćjest

funkcją międzyinnymi dokładności, zjaką odtwo rzona

zostałatemperatura, w którejokaz się rozwijał.

Należy zaznaczyć, że ze względu na międzygatun­ kowe oraz wewnątrzgatunkowe różnicetemparozw oju zalecane jest korzystanie z modeli rozwoju tych gatun

-ków oraz tych populacji geograficznych danego gatun-ku, których okazy są przedmiotem ekspertyzy

[8

-10 ,

oz-woju opracowano dla wielu gatunków muchówek w

y-stępujących na terenie Polski.Co więcej , wiele z tych

modelistworzonowbadaniach prowadzonychw Austrii

[np.13-15,21]i Rosji[przeglądw 22J,awięcna p

rzed-staw icielach bliskichgeograficzn ie populacji. Dostępne są zatem modele,które można śmiałowykorzystywać w Polsce. O wiele gorzej przedstawia się sytuacja w

przypadku chrząszczy.Żadenz gatunków europejskich nie doczekał sięmodelu rozwoju stworzonegospe

cjal-nie dla potrzeb szacowan ia czasu zgonu. Fragm ent a-ryczn e dane o niektórychgatunkach dostępnesątylk o w klasycznych pracach entomologiczn ych[np .23,24J. Pon ieważ jednak prace te nie byłyprzygotowywa ne z

TI T

rz

s

o

myśląoich wykorzystywaniu wustalaniu wieku stadiów

preimaginal nych, ichprzydatnośćdo tegocelu jestczę­ stoznacznieograniczona.

Ustalanie czasu śmierci

na podstawie śladów entomo logicznych

- podejście sukcesyjne

Metoda sukcesyjnatozespół czynności,których ce-lemjest ustalenieczasuobecnościnazwłokachstw

ier-dzonego zespołutaksonów [8, 9,25,26]. Ustalenie to dajepodstawędowniosku w przedmiocie zarówno m i-nima lnego,jak imaksymal nego okresu pośmie rtn ego.

Metoda opiera się na powta rzal ności sukcesj i

owa-dówna zwłokach. Powtarzalna jest kolejność pojawi

a-nia się poszczególnych takso nów oraz,wdanych wa-run kac h, czas ich poja wianiasięidł u gośćokresuobec -ności .

Chcącustalićczasobecn ośc i na zwłokach dane go ze społ utaksonównależysi ęg n ąćdo modelusukc esji, którym jest zwykle uogólnienie wyników ekspe rymen-tów nad sukcesją owadów na zwłokach [9J.Modele te pokazują, jak w trakcie rozkładu zmienia się skład i struktura faunyzwłok, często wyko rzyst ującdo teg o celu matrycę obecności owadów na zwłokach [np. 27]. W metodz ie sukces yjnej w ujęc i u zapro ponowa-nym przez Scho enly'ego i współpracown ików [25] czas obecności na zwło kach danego ze społu ta

kso-nów wyznac zanyjest prz ez dwa,wchodz ące wskład tego zespoł u, tzw. takson y rozst rzygające (delini tive taxa).Pierwszyz nich wyznacza dolnągranicę

obec-nościzespołu,a w kons ekwencji minimalny okres

po-śmiert ny[25J.W celu jegowybo runależy ustalić, któ-ry z obecnych na zwło kach taksonów ma - według

modelu - najpóżniejszy czas pojawiania się (ryc. 1).

Drugitakson rozstrzygającywyznacza górną granicę obecności zespoł u, a w konsekwencji maksymalny

D N ROZKŁADU Z W Ł O K

Ryc. 1.Uproszczony modelsukcesji.Zakładając ob ecnośćnazwłokachpokazanych5 taksonów (T1-T5), taksonamirozstrzygającym ibyłybyT2

(wyznaczagórnągrani cę obecn ościwszystkich5taksonów)orazT5 (wyznaczadolnągra n i cę obecno ściwszyst kich5 taksonów).

Fig. 1.Simplilied model otsuccession.If5taxa presented nere (tt-TS) are collectedonacorpse.adefinitivetaxa inthis casewouldbeT2(defines upper limit otall5taxapresence)and TS(defines /ower limitotal/5taxa presence).

okres pośmiertny [25].Chcącgowybrać, należyusta -lić,dla którego z obecnych nazwłokachtaksonów su-ma czasu pojawianiasię idługości okresu obecności jest- według modelu - najmniejsza (ryc. 1). Po wybo-rze taksonów rozstrzygających należy oszacować dol-ną i górną granicę czasu obecności danego zespołu taksonów,które towartości będąwyznaczaty m inimal-nyimaksymalny okrespośmiertny.Oszacowaniatego biegły dokonuje na podstawie modelu sukcesji, re-aliówsprawy oraz własnego doświadczenia[9,25].

Podobnie jak w przypadku metody rozwojowej, do-kładn ośćszacunków metody sukcesyjnej istotnieza leży odadekwatności zastosowanego modelu sukcesji. Wy -bór modelu i- wobec nieistnieniamodeliidealnie dop a-sowanychdo realiów spraw - umiejętne posłużenie się

nim to

w

-nejmetody. Z tej perspektywynależy pamiętać, że suk-cesjaowadów nazwłokachjest zjawiskiemo bardzozło­ żonejnaturze. Jego zrozumienie i przewidywanie wyma-gauwzględnieniawielu zmiennychwchodzących niejed-nokrotnie w złożoneinterakcje.Wybierająciposługując się modelem, należy zatem uwzględnić cały szereg zmiennych,wśród którychnajważniejszeto:

- obszar geograficzny[28], - pora roku[29-33],

- typśrodowiska[27,31,33-36],

- sposób wyeksponowania zwłok[37-40],

- waga zwłok[41,42],

- poddaniezwłokszczególnymzabiegom[22, 43,44]. Należyzaznaczyć,żedotychczasdla obszaru Polski opracowano eksperymentalne modele sukcesji przy-datne do ustalania czasu zgonu w przypadkuzwłokwy -eksponowanych na powierzchnigruntu w trzech typach lasów nizinnych wiosną, latem ijesienią[27,33J.Moż­ na również sięgać po modele opracowane w innych krajach Europy, w tym zwłaszcza Europy Środkowej [np.36,45J.Niestefy liczba modeli eksperymentalnych stworzonych dla obszaru Europy Środkowej jest n ie-wielka. Ztego powodu szerszewykorzystywanie met o-dy sukcesyjnej w naszym kraju nadal niesiezesobąry -zyko poważnych błędówwopiniowan iu.

Przydatność owadów doust alania czasu śmierci - taksony wskaźnikowe

W klimacieumiarkowanymentomofaunę zwłok mo-że tworzyćnawet kilkaset gatunków. W jednym zbadań w trakcie całego rozkładu stwierdzono aż 422 gatunki owadów[461.Oczywiścietylko niewielka częśćtej fau-ny to taksony ws każ n i kowe , czyli taksony spełniające kry1eria przydatności do ustalaniaczasuzgonu. Należy zauważyć, że inne kryteriasąistotne w metodzie roz-wojowej, a inne w metodzie sukcesyjnej.W przypadku metody rozwojowejzawskażnikowe można uznać

tak-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267(styczeń-marzec)2010

sony,których rozwój przebiega nazwłokach.Natomiast w metodzie sukcesyjnej postuluje się, aby za takowe uznawaćtaksony,które mająograniczony okres obec -ności nazwłokachoraz pojawiają się na zwłokach re-gularnie w tym samym momencie rozkładu[32]. Gatunki owadów przydatne do ustalania czasu śmierci w lasach Polski

Do kataloguwłączono tylko te gatunki,któremożna uznać przynajmniej w przypadku jednej metody za ws każ n i kowe i które pojawiają się na zwłokach w la-sach.Z grupy tej zdecydowano sięjednak wyłączyćte, które wprawdzie stwierdzano na zwłokach w lasach, ale niena tyle licznie, aby za realneuznaćich ujawnie

-nie w konkretnej sprawie.Sporządzając listęgatunków, opieranosięprzede wszystkim na wynikachbadań suk-cesji owadów nazwłokach świni domowej,które reali

-zowano w lasach Wielkopolski w latach2005-2007 [27, 31-33]. Ponieważbadaniami tymiobjęto zwłoki wyeks-ponowane na powierzchni gruntu,katalog jest wpełni użytecznywfaśniedla tej kategoriizwłok.

Las to w zasadzie każdy zwarty zespól drzew. W przyrodziezespoły roślinności przechodząjedne w dru

-gie stopniowo,co skutkujewystępowaniem stref przej-ściowych.Przykłademtakiej strefymoże byćskraj lasu, gdziena zwłokach obok owadów typowych dla lasów pojawiająsięgatunki terenów otwartych [451. Podobna mieszanka gatunków może występować nazwłokach w zadrzewieniach śródpolnych oraz parkach.Mającto na uwadze, należy zastrzec, że katalog jest w pelni użytecznydlazwłokw lasach w czystej postaci.

Kierując się przyjętymi założeniami, do katalogu włączono 14 gatunków muchówek (tab. 1) i16 gatun-kówchrząszczy (tab.2).

Informacje zamieszczone w katalogu

Opisy gatunków poprzedzano uwagami o przydat-ności gatunku do ustalania czasu śmierci wpodejściu rozwojowym oraz w podejściu sukcesyjnym. Przyjęto, żeopisy te będą zawieraćinformacje zkażdej z 9, opi -sanych poniżej, kategorii. Informacje z kategorii VII-IX często podawano jednak dla taksonów wyższego szczebla niż gatunek.

I. Stadia rozwoju występującenazwłokach

dużych kręgowców w lasach

Katalog obejmuje zarówno te stadia rozwoju, które przebywają bezpośrednio nazwłokach, jak i te, które przebywają w glebie w pobliżu zwłok, ale tylko w tych przypadkach, gdy ich obecność wynika z obecności zwłok. Oczywiście uwzględniono tylko te stadia, które

źródlo(tab. 1-3): opracowaniewłasne

Tabela 2 Chrząszczeprzydatne do ustalania czasuśmierci

wlasach Polski

Beet/es useful tor postmortem interva/ estimation in torests ot Poland

Tabela 1 Muchówki przydatne do ustalania czasuśmierci

wlasach Polski

F/ies useful for postmottem intervel estimetion in forestsotPoland Rodzina Calliphoridae Dryomyzidae Fannidae Muscidae Piophilidae Rodzina Cleridae Derrnestłdae Histeridae Nitidulidae Silphidae Staphylinidae Gatunek

Calliphora vicinaAobineau-Desvoidy,1830 Calliphora vomitoria(Linnaeus,1758) Chrysomya a/biceps(Wiedemann,1819) Cynomya mortuorum(Linnaeus, 1761) Luci/iacaesar(Linnaeus,1758) Phormia regina(Meigen,1826) Dryomyza f/aveola(Fabricius,1794) Fannia coracina(Loew,1873) Fannia manicata(Meigen, 1826)

Hydrotaea aenescens(Wiedemann,1830) Hydrotaea armipes(Fallen,1825)

Hydrotaea dentipes(Fabricius, 1805) Hydrotaea ignava(Harris,1780) Stearibia nigriceps(Meigen, 1826)

Gatunek

Necrabiaviolecee(Linnaeus, 1758) DermestesmurinusLinnaeus, 1758 Margarinotus brunneus(Fabricius,1775) Saprinus p/aniusculusMotschulsky, 1849 Saprinus semistriatus(Scriba, 1790) Omosita depressa(Linnaeus, 1758) Necrodes littoralis(Linnaeus, 1758) Nicrophorus vespi//oidesHerbst. 1783 Oiceoptoma thoracicum(Linnaeus,1758) Thanatophilus rugosus(Linnaeus,1758) Thanatophilussinustus(Fabricius, 1775) Creopnlłusmaxi//osus(Linnaeus,1758) Omalium rivulare(Payku!ł, 1789) Aleochara curtula(Goeze,1777) Philonthus po/itus(Linnaeus, 1758) Philonthus suce/cola(Thomson, 1860)

II, III. Pokrój imagines oraz larw

Ponieważ katalog maułatwiaćjedynie wstępne roz-poznanie obecnych nazwłokachowadów, zamieszczo-no w nim tylkozdjęciapokroju larw i imagines, bez opi-su ich cech diagnostycznych. Katalog niemoże pełnić

zatem roli klucza do oznaczania. W przypadku takso-nów, których nie można odróżnić na podstawie takich

zdjęć, zamieszczano zdjęcietylko jednego przedstawi-ciela danej grupy. Zrezygnowano z zamieszczania przy poszczególnych gatunkach zdjęć jaj i poczwarek.

IV, Sezonowość występowania nazwłokach w lasach

Niektóre taksony wskażnikowe wykazują wyrażną sezonowość występowania na zwłokach. Jest ona szczególnie wyrażna w przypadku stadiów preimagi-nalnychchrząszczy. Spośród 10 taksonów chrząszczy,

jakie stwierdzono nazwłokach świni domowej w lasach Wielkopolski w stadium larwy, 6 występowało tylko w jednej porze roku [32]. Ponieważinformacje o

sezono-wości mogą być pomocne w trakcie ujawnianiaśladów

entomologicznych, włączonoje do katalogu.

V. Powtarzalność występowania nazwłokach w lasach

Taksony wskaźnikowe różnią się powtarzalnością występowanianazwłokach[32]. Niektórepojawiają się

licznie na wszystkich zwłokach w danej porze roku. In-ne liczniewystępują tylko na niektórych zwłokach, in-nych niezasiedlającw ogóle, a na jeszcze innych

poja-wiając sięnielicznie. Jeszcze innewystępujątylko incy-dentalnie. Ponieważ dane o powtarzalności występo­

wania mogą być pomocne w toku ujawniania śladów

entomologicznych,włączonoje do katalogu. W tym za-kresieprzyjęto 3-wartościową skalę powtarzalności:

- niska: < 50%zwłok,

- średnia: <50%-80% >zwłok,

- wysoka:>80%zwłok.

Stosując skalę,brano pod uwagętylko tezwłoki, na których stwierdzono co najmniej 10 okazów taksonu w trakcie całegookresu rozkładu [32].

mogą wystąpić nazwłokach dużych kręgowców.W tym

względzieoparto się główniena wynikach badań ento-mofauny zwłok świni domowej, albowiem nie różni się

ona istotnie od entomofaunyzwłok człowieka[47].

Je-żeli dostępne dane dotyczyły stadiów preimaginalnych poziomu rodzaju - a tak było w przypadku rodzajów Dermestes, Margarinotus, Saprinus, Thanatophilus, Omalium i Phi/onthus - w katalogu zamieszczano

osobną tabelęz danymi o stadiach preimaginalnych te-go rodzaju. Opisy gatunków zawierająwtedy informa-cje tylko o postaciach dojrzałych.

VI. Czas pojawiania się nazwłokach w lasach

(względem rozkładu)

Czas pojawiania się to moment rozkładu, w którym nazwłokach zwykle pojawiają się pierwsze okazy da-nego taksonu. Katalog zawiera zatem informację tylko opoczątkuokresuobecnościtaksonu nazwłokach,nie informuje natomiast o tym jak długijest ten okres. Wo-bec braku szczegółowych danych o jajach i poczwar-kach, w katalogu zamieszczono tylko informacje o cza-sie pojawianiasięimagines i larw.

VII. Miejsce wy stępo w anianazwłokach

Tabela 3 Organizmy napędzająceprocesy rozkładu

OrganismsdrivingdecomposWonal processes

danatomiast zawsze póżniej niż początek aktywnego rozkładu [31].Przebiegrozkład u zwłok świni domowej pokazano na rycinie 5.

Oczywiścieowady nekrofilnepojawiają się nazwło­

kach w odpowiedzina lotne związki organiczne uwa l-niane w trakcie rozkładu i to właśnie uwalnianietych

związkówjestprzyczynąpojawiania sięowadów,a nie procesy rozkładu. Te ostatnie mogąjedynie lepiej czy gorzej korelować z okresami uwalniania rozpatrywa-nych związków. Dlatego katalogowe czasy pojawiania

sięnazwłokachwinnybyćtraktowane jako dane orien-tacyjne.

Wyodręb n io n odziewięć miejscwystępowania : - powierzchniazwło k,

- wnętrzezwłok,

- pochodnerozkładu tkanekmiękkich,

- odsło n i ęte kości ,

- rośli n nośćwpobliżu zwłok,

- powierzchniagleby wpobliżuzwło k,

- glebawpobliżuzwłok,

- powierzchniagleby podzwło kami , - glebapodzwłokami.

Pon ieważ zwło ki podlegająwtokuroz kład uistotnym zmianom(ryc. 5),pewnemiejscazan ikają ,a inne poja -wiają siędopiero na pewnym etapierozkładu.Dla p rzy-kład u,pochodne rozkład u tkanekmiękki chorazodsło­ nięte kości pojawi ają się dopiero wnastępstwie aktyw-nego rozkładu .Wartowskazać,żepoza miejscami

wy-odrę bnionymi w katalogu mogą pojawić się innemie j-sca występowania taksonów wskażn ikowych . W tym

kontekście przykłademniechbędąmiejsca,któremoż ­

na dodatkowowyod rębnić nazwłokach ubranych(kie -szenie,zawinięte rękawy, nogawkiltp.).

Organizmynapędzające

dany proces

Bakterie

Larwy owadów

(główni emuchówek

z rodziny Calliphoridae)

Larwy owadów,nicienie,grzyby

Aktywnyrozkład

Procesrozkładu

Zaawansowanyrozkład

Gnicie

W celu umożliwienia oceny w trakcie oględzin, czy danytaksonmoże byćobecny nazwłokach,jego czas

pojawiania się wyrażono względem łatwo zauważal­

nych zjawisk w trakcie rozkładu. Zjawiskami tymi w przypadku zwłok rozkładających się na powierzchni gruntu są wzdęcie oraz aktywny izaawansowany

roz-kład.

Wzdęcie to zwiększenie objętości zwłok spowodo-wane nagromadzeniem się gazów gnilnych (ryc. 2). Jest to jedna z oznak gnicia. Aktywny rozkład to roz

-kładtkanekmiękkichzwłokprzezżerującew masie lar-wy owadów (głównie muchówek z rodziny Calliphori -dae) (ryc. 3).Oznakątego procesusąlarwyże ruj ącew masie.Zaawansowanyrozkładtoroz kład pozostałości po aktywnymrozkładzie (główni eskóra orazpochodne

rozkład u tkanek miękkich) przez róż ne grupy o rgani-zmów (ryc.4).Niestety procesten (albo raczejzespół

procesów) nie małatwodostrzegalnychoznak.W pew -nymuproszczeniuza jegooznakę możn aprzyjąćo

bec-ność pozostałości po aktywnym rozkładzie . Tym, co

odróżnia procesy rozkład u (czyli gnicie, aktywnyi za -awansowany roz kład), są różne grupy organizmów, które procesyte napędzają (tab.3). Jako ozn akę z a-awansowanego roz kładu moż na więc również tr

akto-waćobecn ośćnazwłokac h właściwychdla tego p roce-su organizmów.

Procesy rozkładu sąwzajemnie powiąza n e. W tym

kontekście kluczowa jest rola aktywnegoroz kład u. Na tychczęściach zwłok,któreobjętesąaktywnymrozkła­

demzanikająprocesy gniciaiusuwanesąjegooznaki. Ponadto aktywny rozkład - poprzez wytworzenie p ro-duktów ubocznych(pozostałości)- warunkujeprocesy zaawansowanego rozkładu . Proces ten zatemzjednej stronyprzerywa gnicie, a zdrugiejleżyupodstaw za-awansowanego rozkładu. Wartozaznaczyć, że aktyw-nyrozkład bardzo rzadko obejmuje w danym momen-cie całe zwłoki. Zwykle jest tak, że rozpoczyna się w

obrębie naturalnych otworów ciała zwłaszcza głowy,

abynastępnie objąćcałośćtejczęści ciałai stopniowo

przejść na poszczególne części tułowia (ryc. 5) [31]. Skutkiem tego przesuwania się aktywnego rozkładu

jest jednoczesnaobecnośćoznakczęstodwóch, a cza-saminawettrzechprocesów rozkładu, np.zaawa nso-wanegorozkładuwobrębie głowyoraz aktywnegoroz -kład u w ob rębie tułowia (ryc. 6) [31]. Równoległość

przebiegu procesów rozkładu określa na jest mianem mozaikowatości rozkładu [31].Wzdęci e i aktywny roz -kład rozpoczynająsię niezależnieod siebie. Latem po

-czątek obydwu procesów przypada zwykle wtym sa-mym momencierozkładu, wiosnąijesieniąbrak jednak w tymzakresiereg u la rności(w niektórychprzypadkach wzd ęcie może rozpocząćsię szybciejniż aktywny r

oz-kład, w innych może natomiast wystąpić sytuacja o d-wrotna).Początek zaawansowanego rozkład u p

Ryc. 2.Wzdęcie.Zdjęciatworzą3 pary;każdaparaobejmujezdjęciezwłokw 2-3godziny pośmierci(lewezdjęciez pary) orazzdjęcietych samych zwłokwjakiejś części wzdętych(prawezdjęciezpary).Górnaparapokazujewzdęcie całychzwłok,środ kowaparawzdęcietułowia,dolna parawzdęcie tylnejczęści tułowia.

Fig. 2.Bloating.Photos are arrangedin3pa/rs;eachpair includesa photoot a carcass about2-3hoursenerdeath (lelt) and a photoot the same carcassbloatedin some part(right). Toppair showsbloatingotthe whole carcass,midd/e pairbloating otthetrunk, lower pair-bloatingot theposterior part ot the trunk.

Ryc. 3. Aktywnyrozkład. Zdjęcia tworzą3 pary;każdapara obejmujezdjęcie zwłokw 2-3godziny pośmierci(lewezdjęciez pary) orazzdjęcietych samychzwłokwjakiejś częściobjętychaktywnymrozkładem(prawezdjęciez pary).Górna para pokazujeaktywnyrozkładwobrębie głowy,środkowa

paraaktywnyrozkładniemalcałych zwłok,dolna para aktywnyrozkładwobrębie częścitułowia.

Fig. 3. Active decay. Photos are arranged in3pairs;each pair incfudesa photo ot a carcass about2-3hours after death (left) anda photo ot the same carcassactively decaying in some part(right).Toppair shows active decayin the head,middle oett active decay ot a/mostthe wnote carcass, lower pair-active decay in the partot trunk .

Ryc.4.Zaawansowanyrozkład. Zdjęcia tworzą3 pary;każdapara obejmujezdjęcie zwłokw 2-3 godziny pośmierci(lewezdjęciez pary) orazzdjęcie tych samychzwłokwjakiejś części objętychzaawansowanymrozkładem(prawezdjęciez pary).Górna parapokazuje zaawansowanyrozkładwobrębie

głowy, środkowapara wobrębiegłowyiczęści tułowia,dolna para wobrębie całychzwłok.

Fig.4. Advanced decay. Photos are arranged in 3 pairs;each pair includesaphoto ot a carcass about 2-3hours alter death (/eft) andapnoto ot the same carcass in some pan in advanced decay (right). Top pair srows advanced decay in the head,midd/e pair in the head and panially in tne trunk,

IOzieńrozkła du 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 20 22 24 26 28 31 35

Wzdęcie

ktywnyrozkład

7

_

~

~

.

zaawansowanyrozkład :"I;~ '1;\_{IW '}

.,,-,

..

Ozień rozkładu 1 2 3 4 5 6 15 18 20 22 24 26 28 31 35

..,

..

'"

..

::!

..

~

•

!

=:

r

,---_t

I

j

j

ł

- - -

-

-

---',

I

l

1

1

'"

Ryc.5.Rozkład zwłokjesieniąwolsie

Ryc. 6.Mozaikowatość rozkładu.Lewezdjęcieugóry- aktywnyrozkładwobrębiegłowyiwzdęcie tułowia;zdjęcieprawe u góry- zaawansowany

rozkładwobrębie głowy,aktywnyrozkładiwzdęciewobrębietulowia; lewezdjęcieudołu- zaawansowanyrozkładwobrębieglowy i aktywny rozklad wobrębie tułowia;prawezdjęcieudołu- zaawansowanyrozkładwobrębie głowyitułowiaoraz aktywnyrozkładwobrębie tułowia.

Fig. 6.Mosaic nature ot decomposilion. Top /eft- active decay in the head and b/oating ot the lrunk; top right- advanced decay in the head, aclive

decay and b/oaling in the trunk;bottom/eft photo- advanced decay in the head and aclive decay in the trunk;bottomright photo- advanced decay in

the head and trunk and active decay intretrunk:

VIII. Sposób zbioru

Wyodrębnionotrzy sposoby zbioru taksonówwskaź­

nikowych:

- zbiór siatką entomologiczną (imagines muchó-wek),

- zbiórpęsetąalbo ręką (imagines chrząszczyoraz stadia preimaginalne),

- zbiór substratu występowania np. gleby bądź

od-słoniętych kości (stadia preimaginalne).

IX. Sposób zabezpieczenia

Wyodrębniono cztery sposoby zabezpieczenia tak-sonów wskaźnikowych:

- utrwalenie w 75% alkoholu etylowym (imagines, jaja i poczwarki),

- utrwalenie w 75% alkoholu etylowym po zabiciu wewrzątku (larwy),

- zachowanie źywych okazów w glebie (jaja, po-czwarki),

- zachowanie żywych okazów na substracie żero­

wania (jaja, larwy).

Zewzględuna ramy niniejszego opracowania zrezy-gnowano ze szczegółowego omawiania sposobów i technik zbioru, zabezpieczania i hodowania śladów en-tomologicznych.Informacje na ten temat zawartesąw

większości podręczników do entomologii sądowej [np. 48 oraz wjęzyku polskim 49].

Nazakończenie warto wskazać, że katalog - w za-mierzeniu autorów- mabyć źródłemwiedzy ośladach

entomologicznych. Ponadto ma on stanowić pomoc dla techników kryminalistyki w ujawnianiu, zbieraniu i zabezpieczaniu tych śladów. W tym zakresie

kata10-giem można posług i wać się na dwa sposoby.Można

go wykorzystać do wstępnego rozpoznania ujaw

nio-nych albo zebranych śladów. W tym przypadkumoż e

on również ukie runkowywać dalsze postępowanie ze

śladami, poprzez pomoc w podjęciu decyzji o za

bez-pieczeniu oraz wskazanie jego sposobu. Ponadto

ka-talog można próbować wykorzystaćdo ukierunkowa

-nia samego procesu ujawniania. Zn ajd ują się w nim

bowiem informacje o sezonowości i powtarzalności

występowania,czasiepojawianiasięoraz miejscuwy

-stępowanianazwłokachtaksonówwskażnikowych.W

trakcieog lędzi n zwłokwdanejporze roku technikm o-że zatem sp róbować usta lić, jakie procesy rozkładu

przebi eg ają nazwłokach i najakim są etapiei na tej

podstawie może następ ni e ustalić w katalogu, które

taksonywskażn i kowe mog ą byćobecne nazwłokach i gdzie na leży ich szukać. Oczywiści e takie uki

erunko-waneujawnianie i zbiórśladówentomologicznych

wy-mag aj ąsporegodoświadczenia, są jednocześ ni e b

ar-dziej czasoch łon ne niż ujawnianie i zbiór n

isukierun-kowany. Wydaje się jednak, że ten sposób istotnie zmniejsza ryzyko przeoczen ia taksonów wskaż niko­

wych.

BIBLIOGRAFIA

1.Benecke M.:A briefhistory

ot

Fo-rensicScienceInternational"2001, 120:2.

2.Klotzbaeh H.,KreltekR.. Bralzke H.,POsehel K.,

Ze-hner R.,Amendt J.:The historyot lorensieentomology in

German-speakingcountries, .Forensic ScienceInternational"

2004,144:259.

3.Hall R.D.:Introduction.Perceptionsand statusot toren

-sicentomology. [w:)Byrd J.H.,Caslner J.L. [red.),Foransie

entomology.The utilityot arthropodsin legalinvestigations,

CRC Press,Boca Baton2001.1-15.

4. Matuszewski 5.: Entomoskopia, [w:] Bulsiewicz A.,

Marek A.. Kwiatkowska-Darul V. [red.],Doctrina muttiplex veritas una.Księgajubileuszowa ofiarowanaProfesorowi Ma·

riuszowi Kulickiemu.WydawnictwoUniwersytetuMikołaja

xo-pemika,Toruń2004,271-280.

5.Haskell N.H..Hall R.O..Cervenka V.J.,Clark M.A.:On

the body:insects'life stage presence and theirpostmortem

artitacts, [w:) Haglund W.D.,50rg M.H. [red.). Forensie

ta-phonomy. The postmortem tate of human remains, GAG

Press,Boea Raton1997,415-448.

6.Gof! M.L.: Enlomology,[w:]Byard R.,Corey T.,

Hen-derson C.,Payne..James J. [red.], Encyclopedia ofterensic

andlegaImedicine,Academic Press,2005, 263-269 .

7. Matuszewski S., Bajerlein D., KonwerskiS.,Szpila

K.:Entomologia sądowa w Polsce ,"Wiadom ości E

ntomolo-giczne"2008,27:49.

8.Catts E.P. ,GoN M.L.:Forensic entomology in criminal

investigations,.AnnualReview inEntomology"1992, 37:253.

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267(stvczen-marzec)2010

9. Well s J.D., LaMolte L.R.:Eslimalinglhe postmortern

interval.[w:]Byrd J.H., CastnerJ.L.[red.],Forensic

entomo-logy. The uWity ot arthropods in legal investigations, GRG

Press,BoeaRaton2001,263-285.

10.Amendl J.,Campobasso C.P.,Gaudry E.,Reiler C..

LeBlanc H.,HallM.:Best practice in torensicentomology, "In·

ternationalJoumal ot LegalMedicine"2007,121:90. 11.Anderson G.S.: Minimumand maximum development

rates ot some forensicallyimportant Galliphoridae (Oiptera),

..Journal ot ForensicSciences"2000,45:824.

12. Byrd J.H., Allen J.C.:The development ot the blaek

blow tly,Phormiaregina(Meigen),.ForensicScience I

nterna-tional"2001,120:79.

13. Reite r C.:Zum Wachstumsverhalten der Maden der

blauen Schmeiss tliege CaJliphora vicins, .Zeitsc hrift fOr

Reehtsmedizin" 1984,91:295.

14. Grassberger M., Reiter C.:Effect ottempera ture on

Lucilia

serice

te

special referen ce to the isomegalen- and i

somorphen-dia-gram,.ForensicScience International"2001,120:32. 15.Grassberger M.,Reiter C.:Etfect ottemperature on

development of the torensically important hotarotleblowfly

Protopn ormie terraenovae (Robinea u-Desvoidy) (Diptera : Calliphoridae), .Forensic Science International" 2002, 128:

177.

16.WilliamsH.:A model tor theagingof flylarvaeint

eren-sic entomology,.ForenslcScience International"1984,25:191.

17.Wells J.D.,LaMolte L.R.:Estimating maggotagetrom

weight using inverse prediction, "Journalot Forensic Scie

n-ces"1995,40:585.

18.Nabity P.O.,Higley L.G.,Heng-Moss T.M.:Elleets ot

temperature on development otPhormia regina(Oiptera:

Cal-liphoridae)and use otdevelopmentaldatain determiningtime

intervalsin lorensieentomology,.Journal otMedical Entomo

-logy"2006.43:1276.

19. Velasquez Y.,Viloria A.L.:Effects ot temperature on

the development of the Neotropicalcarnon beetle Oxelytrum

discicolle (BruIle, 1840) (Coleoptera: Silphidae), .Forensic

Science International"2009,185:107.

20.HlgleyL.G.,Haskell N.H.: Inseetde veloprne ntand

lo-rensie enlomology,[w:]Byrd J.H.,Caslner J.L.[red.).

Foren-sic entomology. The utility of arthropods in legal investi

ga-tions,eRCPress,BocaRaton2001,s.287-302.

21. Grassberger M.,Friedriech E.,Reiter C.:The blowfly Chrysomya albieeps(Wiedemann)(Oiptera :Calliphoridae) as

a newterensicindicatorin Central Europe,"International

Jo-umaiotLegal Medieine"2003, 117: 75.

22.Marchenko M.I.:Medicolegalrelevan ceot cadaver e

n-tomofauna for the determination of thetlmeof death,.F

oren-sic Science International"2001,120:89.

23.HeymonsR.,Lengerken H.v.:Studian Ober die

Leben-serseheinungen der Silphini(Coleopt.)VII. Oeceoptome

tho-r

acica

1931,20:691.

24.Lengerken H.v.: Studien Ober die Lebensersche inun-gen derSilphini(Coleop!.) XI-XIII.Thanatophilus sinuatus F.,

rugosus L., dispar Hrbst., .Zeitschrift fOr Morphologie und OkoloqiederTiere" 1938, 33: 654.

25.Schoenly K.,Golf M.L.,Early M.:A BASICalgorithm for calculating the postmortem lnterval from arthropod succes-sionaldata,"Journal ot Forensic Sciences"1992, 37:808.

26.Schoenly K.,GolfM.L.,Welis J.D.,LordW.D.: Ouan-titying statistlcaluncertaintyinsuccession-based entomologi-calestimatesotthepostmortem intervalin deathscenei nve-stigations:a simulationstudy,.,American Entomologist" 1996, 42: 106.

27. Mat uszewsk i S.,Bajerlein D.,Konwerskl S.,Szpila K.: Aninitial study ot insectsuccessionand carnon decornpo

-sition in various torest habitats ot CentralEurope,.Forensic

ScienceInternational"2008,180:61.

28.Anderson G.S.: Insect succession oncarnon and its re-lationshiptodetermining time ot death,[w:]Byrd J.H.,Cast -ner J.L. [red.],Forensic entomology.The utilityotarthropods in legaj investigatio ns, CRC Press, Boca Raton 2001, 143-175.

29.Tanlawi TJ.,El-Kady E.M. ,Greenberg B., EI-Ghaf-far H.A.:Arthropod successlo nonexposedrabbitcarrionin Alexandria, Egypt,.Journal ot Medical Entomology" 1996,

33:566.

30.Sharanowskl B.J., WalkerE.G.,Anderson G.S.:l

n-seclsuccessionand decompositionpatternsonshaded and

sunlit carrion in Saskatchewan in threedifterent seasons, .

Fo-rensic ScienceInternational"2008,179:219.

31.Matuszewski S.,BajerJein D., Konwerskl S.,Szpila K.:lnsect successionand carnondecompositionin selected

torests ot Central Europe.Part1:Pattern andrate ot

decom-position, .Forensic ScienceInternational"2010,194: 85.

32.Matuszewski S.,Bajerlein D.,Konwerskl S.,Szpila K.:Insectsuccession andcarnon decomposition inselecled lorests otCentral Europe. Part2: Compositionand residency patterns ot carrion tauna, .Forensic Science International" 2010,195: 42.

33.Matuszewski S.,Bajerlein D.,Konwerskl S.,Szpila K.:Insect succession and carriondecomposition in selected torests ot CentralEurope.Part 3:Successionotcarnontauna (wprzygotowaniu).

34. Richards E.N.,Gotf M.L.: Arthropod succession on exposed carrionin three contrastingtropicalnabitatson Ha-waiiisland,Hawaii, "Journal otMedical Entomology"1997,34: 328.

35.Hobischak N.R.,Anderson G.S.:Tirne ot submergen -ce using aquaticinvertebrate successionandde

compositio-najchanges,"Journal otForensicSciences"2002,47:142. 36.Grassberger M., Frank C.: lnitialstudy ot arthropod succession on pig carnon in a central european urban habitat, .Journalot Medical Entomology"2004,41:511.

37.Shean B.S.,Messinger L.,Papworth M,: Observations ot differential decomposition on sunexposed vs.shadedpig

carrion in coastal Washington State, "Journal ot Forensic

Sciences"1993,38:938.

38.VanLaerhoven S.L., Anderson G.S.:lnsectsucces

-sion on buriedcarnon intwobiogeoclimatic zones otBritish

Columbia, "Journal otForensic Sciences"1999,44:32.

39.Shalaby O.A .,deCarvalho L.M.L., GolfM.L.:Compa

-rison ofpatterns otdecomposition in ahanging carcassanda

carcass in contact with soilin a xerophytle habitatonthe ts-land ot Oahu, Hawaii, .Journal ot Forensic Sciences"2000,

45:1267.

40.Voss S.C.,ForbesS.L.,Dadour I.R.:Decornposition

and insectsuccession on cadavers inside avehicie env

i-ronment, .Forensic Science, Medicine, and Pathology "

2008,4 :22.

41.Hewadikaram K.A.,Gotf M.L.: Effect otcarcasssize

on rateotdecompositionandarthropod successionpattems.

.Arnerican Journal otForensic Medicineand Pathology'"1991, 12:235.

42.Komar D.,BeattieO.:Effectsofcarcass sizeon decay rates ot shade and sun exposed

carnon

.

Ca-nadłanSociety otForensic Science"1998, 31:35.

43.AvilaF.W.,Gotf M.L.:Arthropod succession patterns onto burnt carnon intwe contrastinghabitats in theHawaiian

Islands,.Journal ot ForensicSciences"1998,43:581.

44.CharabidzeD.,BourelB.,HedouinV" Gosset D.: Re-pellentenect otsome householdproductson f1y attractronto

cadavers,..ForensicScienceInternalionar2009,189:28.

45.Fied lerA.,HalbachM.,SinclairB.,BeneckeM.:What is the edge otatorest? A diversity analysis ot adult Diptera1

0-undon decomposingpiglets inside and on the edgeola we -stern german woodland inspired by a courtroom question, .Entrnoloqie Heute"2008,20:173.

46.Payne J.A.:A summercarnon studyotthe babypigSus

scrote

47. Schoenly K.G.,Haskell N.H.,Hall R.D., Gbur J.B.: Comparativeperformanceandcomplementarityot tour sam-plingmethodsand arthropod preterence tests torhuman and porcineremains at the ForensicAnthropologyCenterin Kno

-xvitle.Tennessee,.JournalotMedical Entomolegy" 2007,44: 881.

48.Haskell N.H.,Lord W.D.,ByrdJ.H.:Colleclion ot ento-rnoloqicalevidence duringdeathinvestigations, [w:]Byrd J.H., Castne rJ.L.[red.], Forensicentomology.The utilityotarthro

-pods in legal investiqations, CRC Press, Baca Raton 2001, 263-285.

49.KaczorowskaE.,Draber·MońkoA.:Wprowadzeniedo entomologiisądowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskie­

go,Gdańsk2009.

Streszczenie

Metody ustalania czasuśmiercinapodstawieśladówento

-n1010gicznychsą rzadko wykorzystywane w Polsce.WY~Jika to

międzyinnipniz brakuprzygotowaniatechnikówkryminalisty

Wzwiązku

z

wprowadzeniemdo zasadniczejczęści katalogu,przedstawiono

krótkącharakterystykęmetod ustalania czasuśmiercinapo

dsta-wieśladówentomologicznvch,Ponadto zamieszczonowykaz

ga-tunków muchówek ichrząszczyspebliającycllkryteria

przydat-nościdolistalania czasuśm ierci w lasach Polski oraz ogólnie

schnrakteryzowanozawartośćkatalogu.

Słowakluczowe: entomologiasądowa;czasśmierci; ślady

entomologiczne;gatunkiwskaźnikowe;lasy.

Summary

MetllOds of

poe

tmonem

en-tomologicoleuidence orc rarely used;'J Poland.Uresultsamong

others fromthe fact that crime seenetechnicia nsarenot prepa-red to detcct,colleet and preservelhis kindofeoidence.Forthis reasonaeatalogue ofinsects usefulJor PMl estimation in fore-stsojPolandwascreatcd. In thispaper, which isan introduciion tothe main part oj the catalogue, methods oj PMIestimation jrom entomologieal evidenceare shortlydescribed. Moreovera

list oj

s

pecies

o

j fli

es

and beeile

s

meeiing the eriteria oj usefut

Key word s:forensicentomology; postmorteminterval; ento-mologieal eoidence; indicativespecies; forests.

Pracanaukowafinansowana ześrodków

nanaukęwlatach 2005-2008jakoprojekt

badawczyMinisterstwa Nauki iSzkolnictwa

Wyższegonr2P04C10429oraz z grantu

WydziałuPrawaiAdministracjiUniwersytetu

im.AdamaMickiewiczaw Poznaniu

nr06/2008 /20091WPA.

W

num

erze

Zm o d yfi k o w a n e kanna bin o i dy

- nowe groźnenarkotyki

Bogdan Szukaiski,DariuszBłach ut

Starzenie się

śladówdaktyloskopijnych

naniesionych tłuszczami

MarcinMazurek

Analiza śladówkontaktowych.

Mikrośladynarkotykowe

iwona Perkowska,Łukasz Matyjasek

Katalog owadów

przydatnych do ustalenia

czasu śmierciw lasach Polski.

Część2. Muchówki

Szymon Matuszewski,Krzysztof Szpila

Podpisy podrobione

metodąodwzorowania

MieczysławGoc,JarosławMoszczyński

Metody pracy

informacyjno·wywiadowczej

policji politycznej

w okresie wojennym

KrzysztofHalicki

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 267(styczeń-marzec)2010

-- ---=