Wojciech J. Cynarski
Uwagi o rozwoju teorii sztuk i dróg
walki
Idō - Ruch dla Kultury : rocznik naukowy : [filozofia, nauka, tradycje wschodu,
kultura, zdrowie, edukacja] 5, 206-211
W OJCIECH J. C Y N A R SK I Uniwersytet R zeszow ski
Uwagi o rozwoju teorii sztuk i dróg walki / A bout development of the
Martial Arts and Marial Ways theory
O niektórych publikacjach
Dalekowschodnie sztuki walki (dsw) zasługują na osobną teorię, która może być określana antropologią sztuk walki, teorią humanistyczną lub holistyczną. Pisałem o tym w poprzednim tomie. Zw łaszcza platforma forum dyskusyjnego daje m ożliw ość wyjaśniania mitów, rozstrzy gania kontrowersji i merytorycznej krytyki.
Szkoda, że nasz Rocznik nie osiągnął jeszcze w iększego zasięgu i poczytności, gdyż może pomógłby niektórym specjalistom uniknąć powielania stereotypów, mieszania ideologii z nauką lub spłycania humanistycznej problematyki sztuk walki. Ideologię dołączają do opisów własnej działalności i prezentowanych stylów zw łaszcza reprezentanci: aikido, jüdö, karate kyokushin, karate „tradycyjnego” i kung-fu, mieszając fakty i legendy w celu lepszej promocji i marketingu [por.: Cynarski 2001]. Jeżeli robią to związki sportowe i inne organizacje, to powiedzmy, że mają do tego prawo. Gorzej, gdy podobne treści powtarzają magistrowie lub autorzy artykułów publikowanych w pismach naukowych bądź metodyczno-naukowych.
Czy w ogóle sport rywalizacyjny w pływ a korzystnie na wychowanie? Spore wątpliwości w tej kwestii przedstawia np. Sas-N ow osielski [2002]. Ponadto wstępne wyniki badań przedstawione na międzynarodowych konferencjach 1ASK i EASS, dotyczące związku uprawiania kontaktowych odmian azjatyckich sportów walki z agresją w pewnym zakresie potwierdzają ten związek [Cynarski, Obodyński 2004 a; Cynarski 2004 b]. N a ile w ięc kontaktowy sport walki może być w ychow aw czy dla dziecka?
Do polemiki skłonił mnie przeczytany w „WFiZ” tekst, którego autor jest przedstawicielem najmłodszego pokolenia instruktorów i działaczy jü ju tsu w Polsce i twórcą stylu pn. „Jiujutsu”. Znalazłem tu pewne slogany, banały i merytoryczne błędy typu: „W terminologii daleko wschodnich sztuk walki szkoleniow ca posiadającego stopień mistrzowski tytułuje się mistrzem - jap. sensei” [Guja 2004]. Otóż ‘sen sei’ znaczy „nauczyciel”, a mistrz to dopiero posiadacz w ysokiego stopnia i tytułu meijin, hanshi lub shihan. Instruktorów lubiących, by tytułowano ich „mistrzu”, zachęcam do lektury literatury przedmiotu [Cynarski 2002, 2004 a, s. 159-259]. Także wyjaśnienie pojęcia ‘dö’ jest w artykule Gui niekompetentne - nie oddaje głębszego sensu ‘drogi’. W jeg o ujęciu chodzi jedynie o doskonalenie w sztuce walki - perfekcję techniczną. O tej m ówi jednak człon ‘jutsu’. Już D.F. Draeger przed dwudziestu laty wyjaśnił, że nie w szyscy osiągają kiedykolw iek poziom ‘d o ’.
Ponadto założyciel szkoły „Gujakan”, „Guja Cup” itp. instytucji jest niekonsekwentny, wymieniając wśród cech kształtowanych przez sztuk i w alk i (moje podkreślenie) skromności, czy także wierności tradycji. N b. podaje on pierwszą zasadę kodeksu etycznego jüjutsu, którego autorem jest dr K. Kondratowicz: „Wiernie kultywować tradycję i sztukę starojapońskiej walki jüjutsu”. Czy tworzenie now ych tworów (,Jiujutsu”) jest wyrazem wierności tradycji? Ponadto autor dyskutowanego tu artykułu zdaje się być bardziej zwolennikiem kontaktow ego sportu w alki, niż m oralnej drogi sztu k w alk i i proponuje zawody nawet dla dzieci.
Także wydana w wersji polsko-angielskiej książka Kaliny, K ruszewskiego, Jagiełły i Włocha [2003] nie zawiera odniesień do treści publikowanych w „IRK-MC” i humanistycznej teorii sztuk walki. Niem niej jest to znakomity podręcznik dla studentów i nauczycieli wychowania fizycznego, wprowadzający w podstawy padów i przewrotów. M oże jednak należałoby zawrzeć w nim nieco teorii sztuk walki - z zakresu etyki budö, informacji o tradycjach i etykiecie dójó (m iejsca ćw iczeń), wyjaśnień sensu sztuk walki, ogólnych zasad popularnych sportów walki itd.? D zieci chętnie słuchają wiadom ości na ten temat.
Z drugiej strony, jeżeli m ówim y o wychowaniu obronnym, nie uważam za najwłaściwsze bazowanie na technice sportowego jüdö. Konwencja sportowa zapewnia, że nikt nie uderzy leżącego lub wstającego po upadku, toteż w ukem i-w aza nie stosuje się tutaj żadnej gardy.
Właściwsza jest pod tym w zględem metodyka jüjutsu, np. systemu idökan yöshin-ryü [patrz: „Biuletyn Söbudö”]. Lepiej kształtować od początku właściwe nawyki ruchowe, niż zmieniać już utrwalone.
Obydwie publikacje wpisują się na długą już listę (co najmniej kilkudziesięciu) prac wyrażających opinie na rzecz włączenia elementów dsw do programów szkolnego wychowania fizycznego. Kiedy wreszcie uda się zm ienić stare, stereotypowe poglądy na wychowanie fizyczne i wprowadzić do podstawowych programów zajęć szkolnych owe elementy?
T ytuł profesora sztu k w alk i (?)
Przedstawiam tutaj głos w dyskusji, jaka mogłaby dotyczyć kwestii formalnego potwierdzania poziomu kompetencji eksperta w dziedzinie sztuk walki. Przytaczam fragmenty artykułu Cynarskiego i Obodyńskiego [2004 b], jak również odnoszę się do sformułowanej przeze mnie propozycji humanistycznej interpretacji dsw [Cynarski 2004 a].
Droga do najw yższego stopnia technicznego (nst) w sztukach walki podzielona jest naj częściej na 6 -1 0 kyü i 3 - 7 dan. Są to stopnie uczniowskie i mistrzowskie, przy czym w nie których szkołach zdaje się egzaminy od razu na stopnie dan. Powyżej nst przyznawane są stopnie i tytuły honorowe. Pod uwagę brany jest wówczas cały dorobek osoby nauczyciela sztuk walki: osiągnięcia w pracy szkoleniowej, wykształcenie i wypromowanie uczniów na stopnie mistrzow skie, aktywność w popularyzacji (publikacje), prestiż szkoły, nienaganna postawa moralna i dobre imię w środowisku sztuk walki. Są to kryteria pokrewne stosowanym w nauce i w sztuce. Wystawom i obecności w katalogach dzieł sztuki odpowiadajątu miejsca w elitarnych kolegiach, obecność na międzynarodowych imprezach budö i sw ego rodzaju popularność (uznanie i sława). Osoba uzyskująca wysoki stopień proszona jest często o mistrzowski pokaz, co pokrewne jest takim dziedzinom ekspresji, jak dyrygentura, balet czy taniec. Arcymistrzostwo nie jest tu jednak jedynie efektem wirtuozerii technicznej, ani też estetycznej oceny twórczości. Mistrzostwo moralnej drogi sztuk walki odnosi się do mniej wymiernego poziomu mistrzostwa i perfekcji duchowej.
Coraz częściej instytucje społeczno-kulturowego ruchu sztuk walki przyznają ekspertom stopnie i tytuły naukowe w ‘sztukach w alki’, ‘naukach o w alce’, ‘sztuce militarnej’, nauce o bro ni itp. Wynikać to m oże z próżności i chęci dowartościowania się (i prowadzonego interesu) lub także ze wzrostu zainteresowania naukowym (częściej poza głównym nurtem akademickim) aspektem studiów sztuk walki.
Czy tytuł profesora nie powinien być przyznawany w sztukach walki na zasadach podobnych do tytułów przyznawanych w sztuce? B yć może powinno to dotyczyć także najwybitniejszych trenerów w innych dziedzinach sportu - mistrzów form ruchowych i twórczości psychofizycznej. Szczególnie jednak duchowy lub archetypowy (jednocześnie pełnione role przywódcy i guru) wymiar mistrzostwa w drodze sztuk walki zdaje się świadczyć o adekwatności oceny takiej osoby jako twórcy kultury. Posiadacz wysokiego stopnia 7 -8 dan może być porównywany do uznanego artysty malarza, reżysera lub z drugiej strony zasłużonego w ychow awcy, nauczyciela starych, muzealnych form lub zmodyfikowanych technik, eksperta w danej dziedzinie. Osoba mistrza sztuk walki jest jednocześnie twórcą i dziełem tej sztuki.
Otwarta pozostaje kwestia - jak i przez kogo miałaby być dokonywana ocena mistrzostwa, kwalifikująca kandydata do tytułu profesora dsw? M oże kompetentne byłyby tutaj kolegia mistrzów i badaczy, autorytetów w międzynarodowym środowisku, jak to zorganizowane przy Redakcji „IRK-MC”?
N o ta o e fe k ta c h b a d a ń m ię d z y n a r o d o w y c h
Badania w zakresie dsw rozwijane są jak dotąd głównie na zasadzie w niewielkim stopniu zinstytucjonalizowanych, sformalizowanych i zorganizowanych na skalę międzynarodową poczynań jednostek i małych grup [Cynarski 2003]. Brak grantów i stowarzyszeń naukowych koordynujących ow e poczynania i kreślących kierunki dalszych poszukiwań powoduje, że do póki nie dojdzie do powołania jakiejś nadrzędnej instytucji, programy i projekty badań w sposób nieformalny sugeruje i organizuje redaktor naczelny tego pisma. Tak w ięc oprócz udziału w szerzej określonych projektach międzynarodowych z zakresu nauk o kulturze fizycznej,
koordynowanych przez profesorów J. K osiew icza i H. Eichberga1 a wzmiankowanych w tomie III [Cynarski, Litwiniuk 2004], autor próbuje uzgadniać tematykę i ukierunkowywać badania osób współpracujących z „IRK-MC” i SIP. M iędzy innym interdyscyplinarny wymiar badań w zakresie dsw reprezentują prof. Henning Eichberg (Dania), Dietmar Schmidt (Grecja), prof. Helmut Kogel (4 dan) i dr dr Sven R. Hooge (Niem cy). Badania w zakresie percepcji i adaptacji dsw w poszczególnych krajach realizują: M ichael Buchhold (2 dan), dr Jörg-M. Wolters (h anshi) i söke Lothar Sieber (N iem cy), Saravuth Sek (1 dan) (Szwajcaria), dr Attila Borbély (sh ihan ) (W ęgry), dr Roland J. Maroteaux (8 dan) (Francja), prof. Milan Durićek (Słowacja), doc. dr W łodzimierz Lukiewicz (Białoruś) i Aleksander Horbatiuk (4 dan) (Ukraina). Być może współpracę podejmą też Cristian Laiber (5 dan) z Rumunii i Emiliano Fabrizi (4 dan) z Włoch. Daje to coraz pełniejszy obraz historii, adaptacji, organizacji i instytucjonalizacji dsw - zw łaszcza na obszarze Europy Środkowej. Także w zakresie opisu i interpretacji dsw, jako fenomenu kulturowego, likwidowane są stopniowo białe plamy.
Znacznie gorzej z perspektywy „IRK-MC” wyglądają pozaeuropejskie mapy sztuk walki. Są jednak co najmniej dw ie przesłanki skłaniające w tym w zględzie do optymizmu. Pierwsza to podjęcie bliższej współpracy z Zakładem Krajów Pozaeuropejskich PAN i wydawanym tam pismem „Acta Asiatica Varsoviensia”. Drugą przesłankę daje planowana na 2006 rok (UR, R zeszów ) II M iędzynarodowa Konferencja Naukowa, która byłaby poświęcona teorii dsw. M ożna spodziewać się dość dużej frekwencji badaczy zagranicznych (także spoza Europy), co w połączeniu z potencjałem naukowym naszego kolegium redakcyjnego powinno dać szansę na powołanie jakiejś nadrzędnej instytucji (towarzystwa naukowego, międzynarodowej aka demii...?). Już dziś zapraszam do udziału wszystkich zainteresowanych.
* * *
Jeszcze mała dygresja. N iekiedy różnice św iatopoglądowe lub przekonania naukowe utrudniają porozumienie. Zmiana paradygmatu naukowego, od której opisu rozpoczęła się edycja naszego pisma, burzy gmach wiedzy wznoszony na starszych paradygmatach. Toteż niektórzy uczeni uciekają przed próbą innego spojrzenia na rzeczywistość, jak przed trzęsieniem ziemi.
N ie do przyjęcia są na gruncie nauki uprzedzenia (rasowe, kulturowe), ani też kierowanie się ideologią np. „poprawności politycznej”. Chociażby w gronie Kolegium redakcyjnego i współ pracowników „IRK-MC” są przedstawiciele różnych ras i św iatopoglądów, co tym bardziej wzbogaca nasze pismo.
Nauka na miarę XXI wieku wym aga wielkiej giętk ości um ysłu i chęci dialogu. Osoby, które w szystko w ied zą lepiej i nie ch cą słuchać racji innych stron dialogu są w idocznie stworzone do monologu. Tym czasem nauka jako dążenie do prawdy, czy także absolutnej Prawdy, wymaga dialogu z badanym obiektem - czy to jest świat przyrody, człow iek czy społeczeństwo.
B IB L IO G R A F IA
1. „Biuletyn Söbudö ”, Numer Specjalny - metodyczny i informacyjny, SIP, R zeszów 2 0 04, nr 1 -2 (1 3 -1 4 ), s. 1-90. 2. Cynarski W. J. (2 0 0 1 ), Bibliografia dalekowschodnich sztuk walki—analiza treści, „R ocznik N aukow y Ido - Ruch
dla Kultury / M ovem ent for Culture (IRK /M C)”, t. II, s. 15 -2 5 .
3 . Cynarski W. J. (2002), Mistrzostwo w dalekowschodnich sztukach walki, „Sport W y czy n o w y ”, nr 1 -2 , s. 96-106. 4. Cynarski W. J. (2003), Stan badań humanistycznej teorii dalekowschodnich sztuk walki [w:] Cynarski W. J., Obodyński
K. [red.], Humanistyczna teoria sztuk i sportów walki - koncepcje i problemy, W yd. UR, R zeszów , s. 24 -3 9 . 5. Cynarski W. J. (2 0 0 4 a), Teoria i praktyka dalekowschodnich sztuk walki w perspektywie europejskiej, Wyd. UR,
R zeszów .
6. Cynarski W. J. (2 0 0 4 b), Kontaktowe sporty walki a osobowość, „W aga i M iecz”, nr 8, s. 26.
7. Cynarski W. J., Litwiniuk A . (2 0 0 4 ), Raport ze stanu badań międzynarodowych, „IRK-M C”, t. IV, s. 356—365. 8. Cynarski W. J., Obodyński K. (2 0 0 4 a), The Influence o f Practicing Various Combat Sports on Incriease of
Aggression or Self-Control [in:] Cynarski W. J., K o siew icz J., O bodyński K. [eds.], Sport Involvement in a Changing Europe. Proceedings o f the 2nd Conference o f the EASS, R zeszów , p. 22—24.
1 Z am ieszczony w A neksie ab strakt w iększego opracow ania stanow i fragm ent raportu International Academ y o f Sport for Ali (IA SFA ) - studium Education through S p o rt [pod. red. H. E ichberga]. Por.: w w w .iasfa.org
9. Cynarski W. J., O bodyński K. (2004 b), Instytucjonalizacja nauczania dalekowschodnich sztuk walki na poziomie wyższym [w:] D ziubiński Z. [red.], Edukacja poprzez sport, SALOS RP, W arszawa (seria „M onografie Salos RP"), s. 5 2 3 -5 3 2 .
10. Guja T. (2 0 0 4 ), Dalekowschodnie sztuki i sporty walki w praktyce pedagogicznej, „W ychow anie Fizyczne i Zdrowotne” (W FiZ), nr 5, s. 3 8 -4 0 .
11. Kalina R.M ., K ruszewski A ., Jagiełło W., W łoch G. (2003), Propedeutyka sportów walki — podstawy judo
/ Combat sportspropedeutics - basics o f judo, Wyd. AW F, Warszawa, s. 1-78.
12. S as-N ow osielski K. (2002), Refleksje krytyczne nad wykorzystaniem rywalizacyjnych form aktywności w wychowaniu fizycznym, „W ychow anie Fizyczne i Zdrowotne”, nr 12, s. 2 5 -3 0 .
A N E K S
O rien ta l m a r tia l a r ts in ed u c a tio n fo r S p o r t fo r all: A P o lish case
Polish experiences indicate that some kinds o f martial arts can play an important role in the process o f education and particularly in education for life-long sport participation. This type o f Sport for all enables self-realization and personal development. As an alternative model o f physical education, its value is supported by holistic pedagogy and by practical efficiency o f education.
The way o f martial arts appears to be an educational model: We meet the master - a creative, reliable, mature man on the ascetic way o f budo. Among different Far Eastern martial arts, Japanese budo is especially valuable, both in the form o f modern and popular ‘disciplines’ (aikido, judo, jujutsu, karate, kendo) and as ancient ryu, which in the form o f idokan yo sh in -ryu
budo is taught within the A ssociation Idokan Poland.
The holistic approach to personal development gives a new perspective.'The ascetic model o f the noble art o f self-defence assures broad psychophysical development and constant perfection. Practising martial arts does not only strengthen the body, its motional and physical fitness or develop positive health potential. The essential element o f budo - the way o f controlling aggression - is an educational process, follow ing the idea o f comprehensiveness. Results are achieved by means o f consecutive exams according to standards o f consecutive technical and honorary degrees. It takes time to develop progressively and to mature spiritually.
Martial arts can be practiced as life-long ways. Old masters o f Asian martial arts are good examples o f this. Children, young and old people can practice the Oriental way o f sport for all during many years. Only full-contact styles are not always profitable for this purpose.
The program idokan yo sh in -ryu budo o f “Idokan Poland” combines the traditional kobudo and fencing and the original aikijutsu (a pre-form o f the contemporary aikido) with modem jujutsu style (idokan yo shin-ryu). There is taught real self-defense and non-contact, ‘humanist-oriented’
zendo karate tai-te-tao. If one is interested, one may practise the 15lb century’s Japanese sword
art (kenjutsu and iaido), which is getting more and more popular. One may practise combat techniques by use o f one’s own body only, which only requires the white kimono. One may specialize, according to one’s interests, in karate, jujutsu, or fencing. The system consists, o f besides karate, jujutsu, kobudo, aikijutsu and iaido, also ido, containing the principles o f smoothness, harmonious movement and elements o f natural medicine. One may practise forms similar to the Chinese qigung and develop internal energy, harmonize mind, deepen breath and gradate states o f tension. Self-control and self-discipline in karate, richness o f combinations in jujutsu, respect for the weapon in kobudo or seeking the state o f joint pace and rhythm with the partner in aikijutsu, are taught within the framework o f the system. The classical forms may be practiced for their cultural values or for contemporary ones - for self-defense or for maintaining fitness and health.
The way o f martial arts is the way o f self-examination and defeating on e’s own weaknesses. Not everyone must be a master, but it is important to succeed in one’s own measure - the everyday way to becom e better.
There has been conducted empirical research, concerning the perception o f martial arts in Poland and its recreational values. The research was directed towards groups practising Far- Eastern martial arts and combat sports in the province o f Podkarpackie. Among the estimated 2450 people systematically practising martial arts here (including kick-boxing), among the age group o f 13-22 years (1480 people) questionnaires were distributed, 571 o f which being the basis
o f the analysis. The respondents represented over 20 various types (styles, schools) o f martial arts and disciplines o f combat sport o f Asiatic provenience.
The question about “the most attractive in martial arts” was answered by 54,5 % with: acquisition o f combat skills, i.e. an utilitarian value. Other answers concerned the influence on personality and the values o f psychophysical recreation in a wider sense. Often there was chosen the cognitive m otive (one can always learn something else, 44,7 %), and the motives o f perfectionism in a wider sense (the way to perfection, endeavor to mastery; shaping positive features o f character). However, the esthetic or spectacular values o f martial arts were not so much valued - only 13,8 % o f indications. The strict sport dimension, agonistic-competitive dimension, also appeared to be not very popular (26,4 %).
The motivation o f practising people changes depending o f the training practice. The primary m otive is learning self-defense (75,5 %). Am ong the people who have been practising for over five years, this m otive is yet indicated only by 58,3 % o f respondents - they prefer values as: improving or maintaining fitness, shaping self-discipline and power o f w ill, improvement o f the posture o f body, figure, psychical strengthening, the beauty o f martial arts, w illingness to relieve stress, relaxation, w holesom e values, practical philosophy o f life, self-improvement, the way and the oriental martial arts, the way o f life.
Indirectly it can be concluded that the needs and m otives o f the practioners in martial arts are contained within the framework o f Sport for all and recreation, in which the essential is self- realization. Apart from the values typical o f many varieties o f the category ‘Sport for all’, such as: willingness to relieve stress, relaxation, w illingness to blow o f f steam, training for recreation and entertainment, detachment from everyday problems, and w holesom e values, a set o f cognitive and self-realization values became visible: shaping self-discipline and power o f will, Oriental philosophy with the way to perfection, self-improvement, development o f attitudes o f humility, respect and responsibility, personal example o f the master, self-realization way o f martial arts, endeavor to mastery, shaping positive features o f character, better cognition of on eself and versatility o f psychophysical development.
Borbely, A.& Jover B. 1991 : Szam urajok utjan. A budo sp o rto k kezikönyve, Budapest: Sport. Cynarski, W. J. 1999: “Sociological and anthropological conditions o f the Far Eastern fighting arts on the example o f Japanese Budo.” In: R esearch Yearbook. Studies in the Theory o f Physical
Education a n d Sport. Gdańsk, 6: 7 5 -8 8 .
- 2001: “W kierunku pedagogiki sztuk walki” [Towards the pedagogy o f martial arts]. In:
R ocznik N aukow y Idö - R uch dla K ultury/M ovem ent f o r C ulture, 2: 150-160.
- 2002: “Budo as way o f personal development.” In: C złow iek i R uch/H um an Movement. Wrocław: AW F, 2: 6, 5 -1 2 .
- & K. Obodyński & A. Litwiniuk 2002: “Sztuki walki - środkiem edukacji holistycznej.”
[Martial arts - the m eans o f holistic education]. In: A. Dąbrowski, T. Jasiński & R.M. Kalina
[eds.]: S porty w alki w edukacji dzieci i m łodzieży - p erspektyw a m etodyczna [Com bat sports in
the education o f children a n d yo u th - M ethodological pe rsp ective]. Plock: SWPW, 99-106.
- & K. Obodyński 2003 [eds.]: H um anistyczna teoria sztu k i sportów w alki - koncepcje
i p roblem y [Humanistic theory o f Far Eastern martial arts and combat sports - Conceptions and
problems] Rzeszów: Wyd. UR.
- 2004: Teoria i p ra ktyk a dalekow schodnich sztu k w alki w p erspektyw ie europejskiej [The theory and practice o f martial arts in European perspective]. Rzeszów: UR.
- & K. Obodyński 2004: “The influence o f practicing various combat sports on increase of aggression or self-control.”In: W. J. Cynarski, J. K osiew icz & K. Obodyński [eds.]: Sport
Involvem ent in a C hanging Europe. P roceedings o f the 2nd C onference o f the EASS. Rzeszów,
2 2 -2 4 .
- & K. Obodyński'2004: “Ethos o f chivalry and contemporary sport.” In: Andrzej Pawłucki (ed.): Postmodemity and Olympism. Gdansk: Academy o f Physical Education and Sport, 173-179.
Dąbrowski, A., P. Majcher & W. J. Cynarski 2002: “Socjalizacyjne i edukacyjne walory sportów walki.” [Socializing and educational values o f combat sports]. In: A. Dąbrowski, T. Jasiński & R.M. Kalina [eds.]: Sporty w alki w edukacji dzieci i m łodzieży - perspektywa
m etodyczna [C om bat sports in the education o f children and youth - M ethodological
perspective], Plock: SW PW , 115-125.
K iyota, M. 1990: Japanese M artial A rts a n d A m erican Sports: C ross C ultural P erspectives
on M eans to P ersonal G row th. N ihon U niversity.
O bodyński, K. & W. J. Cynarski 2003: “ Recreational values o f martial arts Idokan B udo.” In: W. Starosta & W. O siński [eds.]: N ew Ideas in Sport Sciences: Current Issues a n d P erspectives. Part 2, W arszaw a, Poznań, Leszno, 197-200.
O żdziński, J. 2001: “ W ybrane zagadnienia z m etodyki rekreacji ruchow ej.” In: I. Kiełba- siew icz-D rozdow ska & W. Siwiński [eds.]: Teoria i m etodyka rekreacji (zagadnienia p o d sta
wowe). Poznań: A W F, 2 2 5 -2 6 9 .
