Tourism Spaces and their Transformation in the Contemporary World

A R T Y K U Ł Y

- P A P E R S

Turyzm 2006, 1 6 /2

Stanisław Liszewski

Katedra Geografii Miast i Turyzmu 90-142 Łódź, ul. Kopcińskiego 31 tel./fax: 0 48 426354550 stliszew@geo.uni.lodz.pl

PRZESTRZENIE TURYSTYKI

I ICH TRANSFORMACJA

WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

Zarys treś ci: C elem au to ra p racy było posz u k iw an ie o d p o w ie­ dzi n a kilka pytań: czy p rzestrzeń tu ry sty czn a je s t jed n o im ie n - na, czy też istn ieją różne p rzestrzen ie tu rystyki, ja k ie p rze­ strzenie kreuje człow iek w czasie sw ojej ruchliw ości tu ry ­ stycznej? W w yniku p ro w adzonych bad ań a u to r w yróżni! trzy g eneralne typy przestrzeni: w y o b raźn i turystycznych (A ), ograniczonej d o stępności (B ) i realne p rzestrzen ie turystyki (C ) oraz kilk a cząstkow ych p rz estrzen i (p o d p rze strzen i) tury­ stycznych, które om ó w ił i scharakteryzow ał. W k o nkluzji au ­ tor sugeruje, aby p rzed m io tem b adań n ad tu ry sty k ą uczynić przestrzeń lub p rzestrzen ie turystyki.

Sjow a k lu czo w e: p rzestrzen ie tury sty k i, p rzestrzenie w yobraź­ ni turystycznych, przestrzen ie tu ry sty czn e o ograniczonej d o ­ stępności, realne p rzestrzen ie turystyki.

TOURISM SPACES

AND THEIR TRANSFORMATION

IN THE CONTEMPORARY WORLD

Abstract: The author’s aim is to find answers to a number of questions: is tourism space homogenous or are there different tourism spaces, and what are the spaces created during tourism activity? As a result of his research, the author h as identified three general types: imaginative tourism spaces (A), 'access-restricted' tourism spaces (B) and real tourism spaces (C), as well as several tourism sub-spaces which are also discussed and described. In conclusion the author suggests that tourism space, or spaces, should become research theme in tourism studies.

Key words: tourism spaces, imaginative tourism spaces, ‘access-restricted’ tourism spaces, real tourism spaces.

1. PROBLEM BADAWCZY

We współczesnym języku naukowym zadomowiło się wiele nowych określeń, których treści domyśla­ my się często tylko intuicyjnie, są one bowiem sto­ sowane w różnych kontekstach. Jednym z nich jest Pojęcie przestrzeni, które używane jest do określe­ nia różnych zjawisk i procesów występujących lub dokonujących się na znacznych obszarach, co na­ daje im cech przestrzennych. M ówimy o „europej­ skiej przestrzeni akademickiej”, „przestrzeni ko­ munikacji społecznej”, „przestrzeni konsumpcyj­ nej”, „przestrzeni wirtualnej”, „świętej przestrzeni świata” i wielu innych przestrzeniach. Rozumienie Przykładowo tu tylko wymienionych przestrzeni jest zapewne różne przez różnych odbiorców, choć każdy twórca tego nowego „bytu” stara się go bar­ dziej lub mniej precyzyjnie określić czy zdefinio­ wać. Znany ekonomista przestrzenny, BOUDEYILLE

1. RESEARCH ISSUES

Contemporary academ ic language includes

m any new term s w hich can often only be

u n d ersto o d intuitively b ecau se the sam e

term is being u se d in different contexts.

One of th ese is the concept of ‘sp ace’

which is used to define various phenom ena

an d pro cesses w hich occur over a large

enough area to acquire a spatial dimension.

We talk a b o u t ‘E uropean academ ic space’,

‘social com m unication sp a c e ’, ‘co n su m p ­

tion sp a c e ’, ‘v irtual sp a c e ’, ‘sacred sp ace’,

an d m any o thers. These ‘sp a ce s’, given

as exam ples, are certainly understood

variously by different people, although

every coiner of a new term tries to supply

it w ith a precise definition. A renow ned

sp atial econom ist,

(1966), postrzegał przestrzeń na trzy sposoby, ja ­ ko: abstrakcyjną (matematyczną), obiektywną (geo­ graficzną) i subiektywną (kulturową). Bardzo inte­ resującą monografię dotyczącą przestrzeni w geo­ grafii człowieka opublikował w ostatnich latach

Lis o w sk i (2003).

Wśród wielu przestrzeni zjawiskiem, które nie­ wątpliwie z szeroko pojętą przestrzenią związane jest w sposób integralny, jest turystyka. Podkreśla­ j ą to definicje turystyki różnych autorów, w któ­ rych zawsze na plan pierwszy wybija się prze­ mieszczanie się człowieka z miejsca stałego za­ mieszkania do miejsca realizacji szeroko rozumia­ nych celów turystycznych. Nie jest bowiem turystą (w powszechnym tego słowa znaczeniu) ten, który tylko myśli lub pragnie się przemieścić, ale ten, który fizycznie pokonuje określoną przestrzeń (fi­ zyczną odległość) w celach, które współcześni ba­ dacze turystyki określają bardzo różnie (wypo­ czynek, poznanie, doznanie przeżyć, poratowanie zdrowia i in.), ciągle poszerzając listę tych celów uznawanych za turystyczne.

Tak więc turystyka z całą pewnością jest zjawi­ skiem przestrzennym, dotyczy bowiem ruchliwo­ ści człowieka, a przestrzeń jest podstawowym atry­ butem tego zjawiska. Należy tu jeszcze dodać, że przestrzeń turystyczna ma przede wszystkim charakter personalny, kreuje j ą bowiem konkret­ ny człowiek uczestniczący w procesie przemiesz­ czania się w przestrzeni sam lub w grupie dobro­ wolnie. Według PRZECŁAWSKIEGO (2 0 0 5 ), tury­ styka to przede wszystkim wędrowanie w prze­ strzeni.

O ile zaakceptujemy przeprowadzony tu wy­ wód, z którego wynika, że przestrzeń turystyczna jest częścią ogólnej przestrzeni, wykreowanej przez turystę, czyli człowieka przemieszczającego się w celach ogólnie nazywanych turystycznymi, to rodzi się kilka szczegółowych pytań. Czy prze­ strzeń turystyczna jest jednoimienna, czy też m a­ my do czynienia z różnymi przestrzeniami turysty­ ki? Ile i jakie przestrzenie kreuje człowiek w cza­ sie swojej ruchliwości turystycznej? Jakie prze­ strzenie uczestniczą lub determ inują zjawisko, któ­ re nazywamy turystyką?

Aby ukierunkować poszukiwanie odpowiedzi na te pytania warto sięgnąć do Słownika języka polskiego i przytoczyć definicję pojęcia „prze­

strzeń”: „to, co rozciąga się wszędzie wokół, nie­ skończony, nieograniczony obszar trójwymiarowy, w którym zachodzą wszystkie zjawiska fizycz­ ne” (Du b is z 2003). Określenie to oznacza tylko ty­ le, a zarazem aż tyle, że tak definiowana przestrzeń

perceived sp ace in th re e ways: a b stra c t

(m athem atical), objective (geographical),

an d subjective (cultural). In recen t years

a very in tere stin g m onograph on space in

h u m a n geography lias b een p ublished by

A p h en o m en o n integrally connected

w ith space is to u rism . This h a s been

em phasized in definitions of tourism by

various a u th o rs w here th e m ovem ent

from a place of p e rm a n e n t residence to

a d e stin atio n w here various to u rism goals

are achieved, is stre sse d above all.

A p erso n who only th in k s of travel, or

sim ply w ishes to do so, is n ot a to u rist (in

the m ost com m on se n se of th is term), as

com pared to the p erso n who physically

covers a certain d istan ce for pu rp o ses

w hich are variously defined (recreation,

learning or experiencing new things,

im provem ents to h e a lth etc.). The list of

to u rism goals is c o n sta n tly growing.

T ourism th e n is u n d o u b ted ly a spatial

phenom enon as it co n cern s travel, and

space is a b asic a ttrib u te of travel. It

should be ad d ed here th a t to u rism space

is by n a tu re personal because it is created

by a real individual who voluntarily travels

alone or in a group. According to

Pr zeclaw sk i

(2005),

to u rism consists

above all in 'journeying w ithin sp ace’.

If we accep t the assu m p tio n th a t

to u rism space is a p a rt of general space

created by the to u rist, i.e. a person

travelling to a new place for tourism , then

we face several q u estio n s. Is tourism

space a hom ogenous, single entity or are

there different tourism spaces? How m any

sp aces are created as a re su lt of tourism

travel an d w h a t are they? W hat spaces

are involved in or d eterm ine tourism ?

In o rder to an sw er th ese q u estio n s it is

worth looking into the Uniwersalny słownilc

ję z y k a polskiego (Universal D ictionary

of Polish) an d quoting its definition of

‘sp ace’: it is ‘w h a t sp re a d s all around,

a n u n b o u n d e d an d u n re stric te d three-

dim ensional are a w here all physical

p h en o m en a tak e place’

2003).

Space defined in th is way m ay be

occupied w ith a variety of ‘co n ten t’. W hat

‘co n te n t’ is th e n in tro d u ced into th is

general space by to u rism ? W hat ‘co n ten t’

może być wypełniona różnymi treściami. Jakie za­ tem treści wprowadza do tej ogólnej przestrzeni tak bardzo złożone zjawisko, jakim jest turystyka? Jakimi treściami wypełnia tę przestrzeń turysta, człowiek będący zawsze podmiotem turystyki? Po­ szukiwanie odpowiedzi na te pytania są celem ni­ niejszego artykułu, a autor, będąc geografem, czu­ je się uprawniony do zabrania głosu w tej sprawie, odwołując się do koncepcji twórcy współczesnej geografii człowieka - Karła Riltera, który uważał, że geografia jest nauką o „wypełnianiu przestrze­ ni” lub o „ziemsko wypełnionych stosunkach prze­ strzennych” ( Li s o w s k i 2003, s. 54). Można tu rów­

nież powołać się na poglądy R O M E R A (1969), któ­ ry w swoich wykładach w roku 1918/1919 pisał: „A skoro zmysł geograficzny polega przede wszys­ tkim na pojmowaniu przestrzeni różnorodnie wy­ pełnionej, to badanie tej przestrzeni, wiodące do charakterystyki jej wypełnienia przedmiotowego, stanowi właśnie część centralną geografii”.

2 . PRZESTRZENIE TURYSTYKI I ICH ZMIENNOŚĆ W CZASIE

Bardziej wszechstronna analiza opublikowanych prac dotyczących turystyki, autorstwa przedstawi­ cieli różnych dziedzin i dyscyplin naukowych, po­ zwala na pewne uogólnienie dotyczące przestrzeni turystyki. Treści turystyczne wypełniające ogólną przestrzeń można zgrupować w trzech dużych i po­ jemnych typach, przy czym należy zaznaczyć, że

lista ta zapewne nie jest pełna i pozostaje otwarta. Typy te umownie, na użytek tej pracy, autor na­ zwał: przestrzeniami wyobrażeń turystycznych (A), przestrzeniami turystycznymi o ograniczonej dostępności (B) i realnymi przestrzeniami turysty­ ki (C).

Przyjrzyjmy się bliżej tym typom, motywom ich wydzielenia, cechom charakterystycznym, ale również ich zmienności w czasie.

2 .1 . PRZESTRZENIE WYOBRAŻEŃ TURYSTYCZNYCH (A)

Decyzja podjęcia dobrowolnej „wędrówki w prze­ strzeni” w celach turystycznych bywa zwykle po­ przedzona bodźcami wewnętrznymi lub zewnętrz­ nymi, będącymi wytworem umysłu przyszłego tu­ rysty. Powstają one na skutek naszej wyobraźni rozbudzonej przez opowiadanie, lektury, przekazy wizualne, a także pewne nakazy wewnętrzne,

wy-does the to u ris t - th e to u rism ‘su b jec t’ -

occupy it w ith? Finding an sw ers is the

aim of th is article, an d as a geographer,

the a u th o r h a s a right to contribute.

He refers to th e concept suggested by

the founder of contem porary h u m a n

geography, Karl Ritter, who believed

th a t geography is a discipline of the

‘occupation of sp a c e ’ or of ‘th e earth

as occupied by w h a t is in spatial

relatio n ’

2003, p. 54). We can

also refer h ere to

(1969) who

wrote in h is lectu res in 1918/19: “Since

the m eaning of geography lies m ainly in

u n d e rsta n d in g th e variety of occupied

space, th e n stu d y in g th is space, and

consequently describing its ‘co n ten t’, is

the e ssen tial p a rt of geography.”

2. TOURISM SPACES

AND THEIR VARIATION THROUGH TIME

A detailed an aly sis of publications on

to u rism from different academ ic d is­

ciplines, allows u s to m ake certain

generalizations a b o u t to u rism space.

The to u rism ‘c o n te n t’ occupying general

space c a n be divided into th ree large

groupings w hich are n o t exhaustive

an d rem ain open. For the purpose of

th is article th ese types were term ed

a s follows: im aginative to u rism spaces

(A), ‘a c c ess-restricted ’ to u rism spaces (B),

an d real to u rism sp aces (C).

Let u s have a closer look a t these

types, th e re a so n s for defining them ,

th e ir c h aracteristic featu res and their

v ariations th ro u g h time.

2 .1 . IMAGINATIVE TOURISM SPACES (A)

A decision to go on a v o luntary ‘jo u rn e y

w ithin sp a c e ’ for to u rism is u su ally

preceded by ex tern al or in tern a l stim uli,

it is th e creatio n of th e prospective

to u rist’s

m ind.

O u r

im agination

is

stim u lated by stories, reading an d visual

im ages, a s well as by certain internal

im peratives b ased on sp iritu al needs,

sen tim en t, m em ories, or the will to learn

or experience so m ething new. The list of

nikające z potrzeby duchowej, związków senty­ mentalnych, wreszcie, wspomnień lub chęci po­ znania czy przeżycia nowych wrażeń. Lista czynni­ ków pobudzających naszą potrzebę podróżowania jest zapewne znacznie dłuższa i, co najważniejsze, bardzo silnie zindywidualizowana. Grupując bodź­ ce pobudzające nas do podjęcia decyzji przemiesz­ czania się w celach turystycznych możemy wy­ dzielić trzy, umownie nazwane tu cząstkowymi, przestrzenie (podprzestrzenie) wyobrażeń turysty­ cznych:

a) przestrzeń duchową turystyki, b) przestrzeń wirtualną turystyki, c) przestrzeń percepcyjną turystyki.

W historii rozwoju człowieka, mierzonej kolej­ nymi cywilizacjami, poszukiwanie Boga (jakkol­ wiek był on nazywany) było zawsze głównym mo­ tywem wędrówek, a pojęcie homo viator należy do jednego z najstarszych określeń człowieka

(OSTROWSKI 2005b). Motywy, a może bardziej po­ trzeby duchowe, są dzisiaj jednym z ważniejszych przesłanek podejmowania często dalekich wypraw i wędrówek, których celem jest odwiedzenie miejsc świętych dla danej religii. Ta potrzeba po­ szukiwania Boga zawsze ma duchowy, a nie zaw­ sze fizyczny wymiar (PRZYBYLSKA 2005, JAC­ KOWSKI, SOLJAN 2001). Dlatego możemy tu wy­ różnić przestrzeń pozostającą w sferze potrzeb i wyobraźni duchowych, dzisiaj coraz częściej wzbogacaną o przestrzeń wirtualną (filmy, publi­ kacje, zdjęcia itd.) miejsc świętych oraz przestrzeń rzeczywistą, wyznaczoną przez człowieka piel­ grzymującego (homo peregrinus). Skalę i specyfi­ kę tych przestrzeni w sposób całościowy przedsta­ wił JACKOWSKI (2003) w monografii Święta p rze­ strzeń świata.

Aby nie poprzestać tylko na rozważaniach w sferze przestrzeni duchowej, warto w tym miej­ scu przypomnieć, że przestrzeń rzeczywista na­ znaczona sacrum (miejsca duchowe pielgrzymek) jest odwiedzana każdego roku przez ok. 300 min pielgrzymów różnych religii (JACKOWSKI 2003) i jest ona przedmiotem badań m.in. w ramach geo­ grafii turyzmu i religii, teologii (OSTROWSKI 200- 5a), socjologii, a także filozofii (PRZECŁAWSKI

1979,2005).

Ze względu na brak bardziej precyzyjnych badań (autor nie dotarł do takich), trudno jedno­ znacznie ocenić zmiany zachodzące w omawianej tu przestrzeni duchowej. W ydaje się jednak, że współczesny rozwój cywilizacji technicznej i kul­ tury w skali świata doprowadził z jednej strony do rozwoju rzeczywistych przestrzeni

pielgrzymlco-factors stim u latin g o u r desire to travel is

certainly m u ch longer an d is strongly

individual. W hen grouping the motives

for to u rism we can identify three s u b ­

sp aces of im aginative tourism :

a) sp iritu al to u rism space,

b) v irtual to u rism space,

c) ‘perceived’ to u rism space.

T hrough th e developm ent of hum anity,

in successive civilizations, the search for

God (by w hatever nam e) h a s always been

a prim ary motive for travel an d the term

homo viator is one of th e oldest

2005b). This motive, or ra th e r spiritual

need, is today a n im p o rtan t reaso n for

a jo u rn e y w hose aim is to visit a sacred

place in any given religion. This urge to

look for God alw ays h a s a sp iritual

dim ension, n o t only physical

2005,

2001). T here­

fore, we can identify here a space of

sp iritu al need a n d im agination, now a­

days often accom panied by a virtual

space (films, p u b lications, photographs,

etc.) of sacred sites, a s well as the real

space created by th e pilgrim (homo

peregrinus). The scale an d ch ara c te r of

th ese sp aces have b een presen ted by

Ja c k o w sk i

(2003) in h is m onograph

entitled The Sacred Space o f the World

[Św iętaprzestrzeń świata).

In order n o t to lim it o u r d iscussion to

sp iritu al space, it is w orth rem em bering

th a t su c h real space - sacrum - (pilgrim­

age sites) is visited every year by ab o u t

300 million pilgrim s of different religions

(Ja c k o w sk i

2003) a n d is a subject

stu d ied in the geography of to u rism and

the

geography

of religion,

theology

(Ost r o w sk i

2005a), sociology and philo­

sophy

1979, 2005).

Due to a lack of m ore detailed research

(the a u th o r did n o t m anage to find any),

it is difficult to ev aluate transform ations

taking place in sp iritu a l space. It seem s,

however, th a t th e contem porary develop­

m en t of a global technological civilization

an d c u ltu re h a s led on the one h a n d to

a developm ent of real pilgrimage spaces

to a n un ex p ected extent, an d to a de­

crease in sp iritu a l sp ace on the other,

connected

w ith

th e

‘ath eisa tio n ’

of

societies in highly developed countries.

wych na niespotykaną do tej pory skalę, z drugiej na proporcjonalne zmniejszanie się przestrzeni w wymiarze duchowym, co jest związane z ateiza- cją społeczeństw w wysoko rozwiniętych krajach.

Młodą, w stosunku do poprzednio omówionej przestrzeni turystyki, jest przestrzeń wirtualna, prezentująca sztuczną rzeczywistość. Pojęcie prze­ strzeni wirtualnej, w powszechnym tego słowa znaczeniu, związane jest z rozwojem informatyki i systemów teleinformatycznych, a zwłaszcza z po­ wstaniem globalnej sieci komputerowej Internet

(Re t k ie w ic z 2 0 0 2 ). Turystyczne poznawanie bez zmiany miejsca pobytu (zamieszkania) znane jest na świecie od czasu powstania fotografii, kina, a później przekazów telewizyjnych. Jednak dopie­ ro rozwój Internetu umożliwił masowe uczestnic­ two w poznawaniu świata bez konieczności fizycz­ nego przemieszczania się. W spółczesny człowiek stoi dzisiaj przed wyborem „wejścia do muzeum” w odległym mieście za pośrednictwem strony in­ ternetowej www czy wyjazdem na wycieczkę, w ramach której można na własne oczy zobaczyć zbiory zgromadzone w tym muzeum.

Dynamicznie rozwijająca się przestrzeń wirtu­ alna staje się alternatywą w stosunku do realnej przestrzeni turystycznej. Najbliższy czas pokaże, czy ta pierwsza, rozbudzając zainteresowania tury­ styczne człowieka, zwiększy jego chęć podróży, czyli realnego wędrowania, czy też trzeba będzie zmieniać definicje turystyki i turysty, uzupełniając je o ruchliwość człowieka w przestrzeni realnej i wirtualnej. Osobiście opowiadam się - z powo­ dów nie tylko poznawczych, ale także społecznych i, szerzej, kulturowych - za rozwojem realnej prze­ strzeni turystycznej kreowanej bezpośrednio przez turystę, pozostawiając przestrzeni wirtualnej funk­ cję informacyjno-promocyjną.

Badania nad przestrzenią wirtualną turystyki w Polsce są dopiero w fazie przygotowawczej i ograniczają się z różnych powodów do analizy °raz oceny dostępności i promocji bazy noclego­ wej na podstawie stron www (WIECZOREK 2004).

T rzecią zaliczoną do typu przestrzeni wyobra­ żeń turystycznych, jest podprzestrzeń percepcji tu­ rystycznej. Percepcja, polegająca najogólniej na odtworzeniu przedmiotów, zjawisk i procesów Wcześniej poznanych zmysłowo, wykorzystywana Jest w turystyce w celu pogłębienia i utrwalenia re- alnej przestrzeni turystycznej kreowanej w wyni­ ku wędrówki (rzeczywistej lub wirtualnej). Jedną z ważnych funkcji turystyki jest poznanie, które Wzbogaca naszą wiedzę o świecie i ludziach, ich kulturze i dokonaniach. Powszechnie uważa się, że

V irtual space is a relatively new term

a n d p re se n ts a n ‘artificial reality’. The

p o p u lar concept of v irtu al space is con­

nected w ith th e developm ent of inform a­

tion technology an d telecom m unication

system s, especially th e global com puter

netw ork of the in te rn e t

2002).

Travelling w ith o u t leaving y o u r hom e

h a s been u n d e rta k e n ever since photo­

graphy, cinem a a n d la te r television were

invented, however, it is only the in tern e t

th a t h a s m ade ‘jo u rn e y s ’ w ith o u t the

need for physical m ovem ent, and on

a m ass scale,

possible. The choice

betw een ‘en terin g a m u se u m ’ in a d ista n t

city th ro u g h a w ebsite, an d going on

a trip a n d seeing th e m u se u m exhibits

w ith h is /h e r own eyes ‘live’, is the one

facing th e contem porary traveller.

Dynam ically developing v irtual space

is becom ing a n alternative to real tourism

space. We are a b o u t to see w h eth er the

form er in stim u latin g to u rism interest,

will in crease th e desire to travel in

reality, or w h e th e r definitions of to u rist

an d to u rism will have to be modified and

extended concerning h u m a n mobility in

b o th

real

an d

virtu al

spaces.

For

cognitive, social an d c u ltu ra l reasons,

personally, I s u p p o rt th e developm ent of

real to u rism space, directly created by

th e tou rist, leaving th e inform ation and

prom otional fu n ctio n s to v irtual space.

R esearch into v irtu al to u rism space in

Poland is only a t a p re p a ra to iy stage and

it is lim ited to th e an aly sis and evalua­

tion of accom m odation an d prom otion

b ased on in te rn e t w ebsites

2004).

The th ird su b sp a c e regarded a s an

im aginative to u rism space is ‘perceived’

to u rism su b sp ace. Perception, i.e. in the

re-creation of objects, phen o m en a and

processes earlier experienced through the

sen ses, is u se d in to u rism in order to

deepen an d consolidate th e real to u rism

space created a s a re s u lt of a jo u rn ey

(real or virtual). O ne of th e im portant

functions of to u rism is u n d erstan d in g ,

the enriching of o u r knowledge a b o u t the

world an d its people, th e ir cu ltu re and

achievem ents. It is com m only believed

th a t to u rism e d u c a te s a n d b ro ad en s o u r

m inds. To a certain extent, ‘perceived’

turystyka kształci, poszerzając nasze horyzonty myślowe. W pewnym stopniu m iarą efektów na­ szych podróży i wędrówek jest zakodowana w nas, w naszych zmysłach, przestrzeń percepcji tury­ stycznej, która jest naszym doświadczeniem i bo­ gactwem, ale również źródłem przekazu na ze­ wnątrz. W badaniach geograficznych wyrazem ma­ terialnym percepcji są mapy mentalne ukazujące naszą zdolność do poznawania i odtwarzania real­ nej przestrzeni turystycznej (PODSIEDUK 1993).

Zainteresowania przestrzenią percepcji tury­ stycznej w Polsce bardzo osłabły w ostatnich la­ tach. Osobiście uważam, że dzieje się to z dużą szkodą dla procesu kształcenia dzieci i młodzieży na różnych szczeblach i poziomach.

Zasygnalizowany zaledwie hasłowo typ prze­ strzeni wyobraźni odgrywa bardzo ważną rolę w powstaniu i rozwoju realnych przestrzeni tury­ stycznych, będąc bardzo silnym bodźcem do ich kreowania przez mieszkańców świata. Badania na­ ukowe cząstkowych przestrzeni (podprzestrzeni) wyobrażeń turystycznych, choć trudne metodolo­ gicznie i technicznie, powinny nabrać właściwego dynamizmu.

Warto zwrócić tu uwagę naprawdę oczyw istą ale często zapomnianą, że bardzo dynamiczny roz­ wój komunikacji i środków masowego komuniko­ wania się zrewolucjonizował, zwłaszcza w ostat­ nim ćwierćwieczu XX w., przestrzenie wyobrażeń turystycznych. Przestrzeń świata w sensie wyobra­ żeniowym stała się dostępna dla wielu setek milio­ nów, a może i kilku miliardów mieszkańców Zie­ mi.

2 .2 . PRZESTRZENIE TURYSTYCZNE O OGRANICZONEJ DOSTĘPNOŚCI (B)

Duchowo, wirtualnie i percepcyjnie dostępność turystyczna świata jest praktycznie nieograniczo­ na, co pozwala uważać, że w tym znaczeniu mamy do czynienia ju ż z globalną przestrzenią turystyczną świata. Inaczej wygląda ta sytuacja z punktu widzenia konkretnego człowieka, będące­ go podmiotem turystyki i kreatorem rzeczywistej przestrzeni turystycznej, dla którego odbycie po­ dróży (wędrówki) związane jest często z pokony­ waniem określonych barier utrudniających lub wręcz uniemożliwiających penetrację turystyczną. Wymienimy tu tylko przykładowo cztery cząstko­ we przestrzenie (podprzestrzenie) tworzące typ przestrzeni turystycznych o ograniczonej dostęp­ ności, przynajmniej dla części mieszkańców nasze­ go globu:

to u rism space is th e m easu re of th e effect

of o u r jo u rn ey , encoded w ithin u s in our

sen ses. It is o u r experience and our

w ealth, b u t also a so u rce of inform ation.

The m aterial m an ifestatio n s of perception

in geographical stu d y are m ental m aps

w hich show o u r ability to learn and re ­

create to u rism real space

1993).

In te re st in ‘perceived’ to u rism space in

Poland h a s d ecreased considerably in

recen t y ears an d I, personally, believe

th a t th is seriously im pairs the process of

ed u catio n a t all ages an d levels.

Im aginative to u rism space, only briefly

d iscu ssed here, plays a very im portant

role in th e creatio n an d developm ent of

real to u rism sp aces. Although difficult

methodologically an d technically, research

into im aginative to u rism su b -sp aces,

should go forward a t its own speed.

We sh o u ld recall here the obvious,

b u t often forgotten, tru th th a t the very

dynamic development of m ass com m unica­

tion an d the m a ss m edia have revolution­

ized

im a g in a tiv e

to u ris m

s p a c e s

especially in th e la s t q u a rte r of the 2 0 th c.

Imaginative world space h a s become

available to h u n d re d s of millions or even

billions of the e a rth ’s in h ab itan ts.

2 .2 . ‘ACCESS-RESTRICTED’ TOURISM SPACES (B)

Spiritually, virtually an d perceptively,

access to to u rism in th e world is

practically unlim ited w hich m eans th a t

we are dealing w ith a global tourism

space. It will n o t seem like this, however,

to a n individual who is the tourism

‘su b jec t’ an d cre a to r of real tourism

space. For su c h a p erso n going on

a jo u rn e y is

often connected w ith

overcom ing

p ro b lem s

w hich

m ake

‘to u rism p e n e tra tio n ’ difficult or even

im possible. We sh all en u m e ra te here only

four su b -sp a c e s of ‘access-restricted ’

to u rism space, w hich are p re se n t for a t

least som e in h a b ita n ts of o u r planet:

a) n a tu ra l restrictions,

b) political restrictions,

c) econom ic restrictio n s,

a) przestrzeń turystyczną ograniczoną przyrod­ niczo,

b) przestrzeń turystyczną ograniczoną politycz­ nie,

c) przestrzeń turystyczną ograniczoną ekono­ micznie,

d) przestrzeń turystyczną ograniczoną czynni­ kami kulturowo-społeczenymi.

Mimo niebywałego rozwoju technicznego współ­ czesnego świata, który, wydawać by się mogło, po­ konał ju ż wszelkie bariery naturalne, powstanie trwałych przestrzeni turystycznych ograniczone jest nadal czynnikami przyrodniczymi. Ostatnia wielka katastrofa związana z tsunami, które znisz­ czyły 26 XII 2004 r. turystyczne przestrzenie na wybrzeżach Morza Andamańskiego (COHEN 2005), wyraźnie uświadomiła człowiekowi potę­ gę sił przyrody. Chęć poznania najbardziej ekstre­ malnych przyrodniczo obszarów świata jest moty­ wem wyjazdów turystycznych na kontynent An­ tarktydy, w wysokie pasma górskie, na pustynie, a nawet w kosmos ( Sm it h 2005). Dotyczy ona

jednak (przynajmniej obecnie) niewielkich, boga­ tych grup czy wręcz pojedynczych osób i nic jest związana z trwałym zagospodarowaniem tury­ stycznym. Pozorne „obłaskawienie” czy podpo­ rządkowanie przyrody człowiekowi znacznie po­ szerzyło w ostatnich kilkudziesięciu łatach prze­ strzeń turystyczną świata, nie zlikwidowało jednak barier, jakimi są ekstremalne warunki przyrodni­ cze, które ograniczają (lub powinny ograniczać) tę przestrzeń. W spółczesny człowiek zafascynowa­ ny poznawaniem nowych terenów, ale również chęcią zarobienia pieniędzy za udostępnienie tu­ rystyczne tych nowych obszarów świata, przestał doceniać znaczenie sił przyrody, często ignorując je. Dopiero wielkie katastrofy, które pozbawiają życia setki tysięcy turystów, jak miało to miejsce w 2004 r., przynoszą pewne otrzeźwienie, ale czy na długo?

Nie bez winy są tu również badacze, którzy w bardzo ograniczonym stopniu wskazują na ba­ riery przyrodnicze warunkujące bezpieczny rozwój Przestrzeni turystycznej. We współczesnych bada­ niach skoncentrowano się głównie na ochronie 1 zabezpieczeniu przyrody przed człowiekiem (tu­ rystą), tworząc podstawy prawne i cały system ochrony przyrody, co uznać należy za sukces. Za­ pomniano jednak o równoczesnej ochronie czło­ wieka, a zwłaszcza często bezbronnego turystę, Przed siłami natury, które nadal tw orzą skuteczną barierę przed uznaniem całego świata za rzeczywi- stą przestrzeń turystyczną.

D espite th e incredible technological

developm ents

in

th e

contem porary

world w hich m ight seem to have over­

come all n a tu ra l restrictio n s, th e creation

of p e rm a n e n t to u rism sp aces is still

limited by n a tu ra l factors. The m ost

recen t g reat d isaster, th e tsu n a m i which

destroyed tourism spaces on the A ndam an

Sea co ast on 2 6 th D ecem ber 2004

2005), m ade u s aw are of the power of

n a tu re . W illingness to experience the

m o st extrem e n a tu ra l a re a s of the earth

m otivates som e people to travel to

A ntarctica, to high m o u n tain s, d eserts

and even into o u te r space

2005).

This concerns, however, (at least at

present) sm all g ro u p s of the rich or even

individuals, an d it is n o t connected

w ith a p e rm a n e n t to u rism in frastru ctu re.

The ‘tam ing’ of n a tu re h a s consider­

ably extended global to u rism space in

recen t y ears b u t h a s n o t got rid of the

restrictio n s (extrem e n a tu ra l conditions)

w hich lim it (or sh o u ld limit) th is space.

The contem porary person, fascinated by

new a re a s b u t who also w an ts to m ake

m oney by m aking th em available to

to u rists, h a s stopped respecting the

pow er of n a tu re a n d often ignored it.

Only c a ta stro p h e s w hich take h u n d re d s

of th o u sa n d s of lives, as in 2004, bring

a certain aw akening - b u t for how long?

Those who u n d e rta k e research are also

to blam e here as they h ard ly ever point to

th e

n a tu ra l

restrictio n s

determ ining

w h eth er the developm ent of tourism space

is safe. C ontem porary research focuses

m ainly on th e protection of the environ­

m ent, an d th is sh o u ld be regarded as

a su ccess. It h a s been forgotten, however,

th a t people, an d especially a defenceless

tourist, sh o u ld also be protected ag ain st

th e pow ers of n a tu re w hich create an

effective b a rrie r to prev en t u s from

tre atin g th e whole world a s real tourism

space.

A sm aller re strictio n to the develop­

m en t of global or ‘individual co n tin en t’

to u rism sp ace is political access to

co u n tries or regions. Clearly defined an d

effectively d em arcated borders, political

dism em berm ent, an d th e huge variations

in econom ic stre n g th of contem poraiy

Mniej trw ałą barierą rozwoju przestrzeni tury­ stycznej w skali świata czy poszczególnych konty­ nentów jest dostępność polityczna państw i regio­ nów. Wyraźne określenie i praktyczne wytyczenie granic, duże rozdrobnienie polityczne i różnorod­ ność ustrojowa państw współczesnego świata ogranicza, a w pewnych przypadkach utrudnia roz­ wój międzynarodowej przestrzeni turystycznej. Powszechny na świecie system wiz zezwalających na wjazd i pobyt w granicach konkretnego państwa stanowi formalną przeszkodę rozwoju międzynaro­ dowej turystyki. Istnienie przez ponad 40 lat po drugiej wojnie światowej podziału Europy na dwa bloki polityczne („żelazna kurtyna”) utrudniało, a wielu osobom wręcz uniemożliwiało swobodne przemieszczanie się w celach turystycznych po tym kontynencie. Europejska przestrzeń turystycz­ na była wyraźnie podzielona na zachodnioeuropej­ ską, dostępną dla mieszkańców tzw. „wolnego świa­ ta” oraz środkowo- i wschodnioeuropejską, prak­ tycznie dostępną dla mieszkańców państw wcho­ dzących w skład bloku krajów realnego socjalizmu i to też z ograniczeniami.

Dostępność polityczna również i dzisiaj warun­ kuje rozwój przestrzeni turystycznej. Negatywnym przykładem i to w skali świata może być Korea Północna, której obszar praktycznie jest zamknięty dla międzynarodowej turystyki. Podobnym przy­ kładem, choć w innej skali, jest Kuba i kilka in­ nych państw świata. Obok tych „klasycznych” przykładów izolacji politycznej, a co za tym idzie, turystycznej, istnieją mniej drastyczne, ale uciążli­ we ograniczenia utrudniające udział mieszkańców wielu państw w tworzeniu międzynarodowej prze­ strzeni turystycznej. Przykładowo Polacy, którzy po wejściu do Unii Europejskiej m ają możliwość uczestnictwa w szeroko otwartej światowej prze­ strzeni turystycznej, nie m ają wolnego wstępu nie tylko na terytorium Stanów Zjednoczonych Ame­ ryki Północnej, ale również i Rosji. Wyjazdy do tych krajów (ale również i wielu innych) wymaga­ ją często dość uciążliwych zabiegów o uzyskanie

wizy wjazdowej.

Bariery polityczne miały i m ają duży wpływ na powstawanie międzynarodowej przestrzeni tu­ rystycznej. Upadek bloku państw realnego socja­ lizmu umożliwił znacznie poszerzenie tej prze­ strzeni niemal o całą Europę, nie otworzył je d ­ nak całego świata, czyniąc go nadal dostępnym dla ograniczonych tylko grup mieszkańców. To w ła­ śnie m.in. utrudnienia w dostępności politycznej powodują, że rzeczywista przestrzeń turystycz­ na świata nie ma charakteru globalnego i nie jest

co untries, h in d er or in som e cases block

the developm ent of in tern a tio n al tourism

space. The system of visas, which allows

travellers to e n ter an d stay in a given

country, is a formal restriction to the

developm ent of international tourism .

For the 40 years following World War II

Europe w as divided into two political blocs

(the ‘iron c u rta in ’) w hich m ade it difficult,

or som etim es impossible, for travel for

tourism everywhere on th is continent.

E uropean tourism space w as clearly

divided into w estern E uropean, accessible

to in h ab itan ts of the ‘free world’, and

central an d ea ste rn E uropean, accessible

to in h ab itan ts of the socialist countries,

though also with som e lim itations.

Today, too, the developm ent of tourism

space

d ep en d s

on

political

access.

A negative exam ple could be North Korea

w hich is practically closed to in te r­

n ational tourism , an d a sim ilar example,

tho u g h on a different scale, is Cuba,

an d there are som e o th er co untries as

well. Next to th ese ‘classic’ exam ples of

political

and,

consequently,

tourism

isolation, there are less severe b u t trouble­

some restrictio n s w hich m ake it difficult

for m any co u n trie s to participate in the

creation of in te rn a tio n a l to u rism space.

For instan ce, having joined the E uropean

Union, Poles m ay take advantage of

a global to u rism sp ace w hich is largely

open, b u t they c a n n o t freely e n ter the

territories of the U nited S ta te s or Russia.

J o u rn e y s to th e se c o u n trie s (and m any

others) require a lot of effort to get a visa.

Political restrictions have always affected

the creation of in te rn a tio n a l tourism

space. The fall of th e socialist countries

extended th is space to alm ost the whole

of Europe, b u t it did n o t open the

whole world an d som e p a rts are access­

ible only to lim ited g ro u p s of th e world’s

in h a b ita n ts. Political restrictio n s are the

reaso n w hy real to u rism space does n ot

have a global c h a ra c te r an d is not equally

accessible to all.

A nother very im p o rta n t b arrier to the

developm ent of a global to u rism space is

the considerable econom ic diversity of

th e world. This can be analysed both in

term s of rich a n d poor co u n tries (with

jednakowo pod tym względem dostępna dla wszystkich.

Kolejną, bardzo istotną barierą w rozwoju glo­ balnej przestrzeni turystycznej jest silne zróżnico­ wanie ekonomiczne świata. Nierówność ta może być analizowana w dwóch płaszczyznach: krajów bogatych i krajów biednych (oczywiście z całą pa­ letą państw, które m ieszczą się w przedziale mię­ dzy bogatymi i biednymi) oraz bogatych i bied­ nych mieszkańców każdego kraju. Oczywiście udział w kreowaniu światowej przestrzeni tury­ stycznej należy do ludzi zamożnych. Mniej zamożni mieszkańcy są często twórcami lokalnych czy regio­ nalnych przestrzeni turystycznych, rozwijających się wewnątrz coraz większej grupy państw na świe­ cić. Czynnik ekonomiczny kreowania przestrzeni tu­ rystycznej jest oczywiście bardziej złożony i obej­ muje wiele zagadnień specjalistycznych (Me y er

2004).

Jak pokazuje historia rozwoju turystyki (WAR- Sz yŃs k a, Ja c k o w s k i 1978) to właśnie ludzie za­

możni, a do tego wykształceni i ciekawi świata, byli prekursorami rozwoju międzynarodowej prze­ strzeni turystycznej. Współcześnie, kiedy z jednej strony podniósł się średni poziom materialny, ale również i intelektualny mieszkańców bardziej roz­ winiętych państw, z drugiej strony dostępność eko­ nomiczna niektórych obszarów stała się bardziej powszechna, rozwój turystyki, obejmujący w skali rocznej ponad 700 min mieszkańców, doprowadził do znacznego powiększenia światowej przestrzeni turystycznej. Należy jednak pamiętać, że nadal koszt uczestnictwa w turystyce międzynarodowej jest dla wielu mieszkańców naszego globu nieosią­

galny. Wystarczy przyjrzeć się statystyce uczest­ nictwa poszczególnych państw w turystyce mię­ dzynarodowej i zasięgu terytorialnego wyjazdów ich mieszkańców.

Interesującą dysfunkcją w rozwoju współcze­ snej przestrzeni turystycznej jest rola, jak ą odgry­ wa w jej kreowaniu czynnik kulturowo-społeczny. Zróżnicowanie kulturowe i indywidualność życia społecznego są z jednej strony ważnym walorem uruchamiającym ciekawość i chęć poznania, z dru­ giej strony może być określoną przeszkodą czy ba­ rierą w rozwoju ogólnej przestrzeni turystycznej świata.

Sygnalnie tylko można tu przypomnieć, że tra­ dycja obowiązująca w życiu społecznym i religij­ nym, rygorystycznie przestrzegana w niektórych krajach świata arabskiego, utrudnia lub wręcz Uniemożliwia eksplorację turystyczną przestrzeni tych państw przez mieszkańców innych regionów

a whole range of o th e rs in between), and

in term s of the rich a n d poor in h a b ita n ts

of each country. Those who create

a global to u rism sp ace are n atu rally

the rich while th o se less well off are often

the creato rs of local or regional tourism

sp aces th a t develop inside a growing

n u m b e r of co u n tries. The econom ic factor

in the creation of to u rism space is of

course m ore com plex an d poses a lot of

issu e s

2004).

The history of to u rism

1978) show s th a t it w as the

rich, ed u cated an d c u rio u s who were the

p re c u rso rs of th e developm ent of in te r­

n atio n al to u rism space. Nowadays, w hen

the average financial an d intellectual

level of the m ore developed co u n tries h a s

increased, an d th e ability to economically

access certain a re a s h a s also grown,

the developm ent of to u rism (700 million

people p er year) h a s led to a considerable

grow th in global to u rism space. It should

be rem em bered, however, th a t the cost of

p articipating in in te rn a tio n a l to u rism is

still beyond reach for m o st in h a b ita n ts of

o u r globe. It is sufficient to look a t

sta tistic s on th e particip atio n of indi­

vidual c o u n trie s in in tern a tio n al tourism

an d the length an d range of the jo u rn e y s

involved.

An in tere stin g ‘dis-fu n ctio n ’ in the

developm ent of contem porary tourism

space is th e role of th e cultural-social

factor. C u ltu ral differences in social life

are on th e one h a n d a n im portant

advantage, stirring curiosity and a willing­

n e ss to learn, b u t on th e o th er they

can be a b a rrie r to the developm ent of

a general to u rism space in the world.

The tra d itio n s of social an d religious

life

strictly followed

in

some Arab

co u n tries m ake to u rism exploration of

th ese c o u n trie s difficult or even im ­

possible for th o se from elsew here (e.g.

non-believers, especially women, m u st

n o t e n te r m osques, M uslim w om en m u st

w ear trad itio n al clothes, etc.). Sim ilar

difficulties are e n co u n tered by to u rists

who w a n t to visit th e ethnic ghettos of

m any large cities on all co n tinents.

There are m an y m ore exam ples of

c u ltu ra l a n d social restrictio n s to the

świata (np. zakaz wstępu „niewiernym”, zwłaszcza kobietom, do meczetów, konieczność używania tradycyjnych strojów przez muzułmanki itd.). Po­ dobne utrudnienia napotykają turyści pragnący po­ znać getta etniczne czy skanseny społeczne wielu dużych miast na wszystkich kontynentach świata.

Przykładów ograniczeń kulturowo-społecznych w rozwoju ogólnej przestrzeni turystycznej w skali całego świata jest znacznie więcej, a ich pokony­ wanie jest immanentną cechą turystyki. Pr z e-

CLAWSKI (2005) uważa bowiem, że turystyka jest w pewnym sensie spotkaniem, a czasami „zderze­ niem” kultur. To zderzenie nie zawsze musi otwie­ rać przestrzeń dla nieograniczonego rozwoju tury­ styki.

Zasygnalizowane w tej części pracy bariery i uwarunkowania powstania i rozwoju przestrzeni turystycznej, zwłaszcza w skali międzynarodowej, jednoznacznie w skazują że w odróżnieniu od sfe­ ry wyobrażeniowej, rzeczywista przestrzeń tury­ styczna, choć rozwijająca się w ostatnich 50. la­ tach bardzo dynamicznie, nie ma charakteru glo­ balnego, a jej dalszy rozwój może być związany z koniecznością pokonywania coraz trudniejszych i bardziej kosztownych przeszkód.

2 .3 . REALNE PRZESTRZENIE TURYSTYKI (C)

Trzeci typ to przestrzenie rzeczywiste, na których następuje realizacja zjawiska turystyki. Złożoność tego zjawiska bardzo utrudnia nie tylko zadowala­ jące wszystkich jego zdefiniowanie, ale również jednoznaczne określenie przestrzeni, na której re­

alizowana jest turystyka. Jednym z bardziej obie­ cujących podejść metodologicznych zmierzających do zdefiniowania realnej przestrzeni turystycz­ nej jest podejście funkcjonalne (LISZEWSKI 1995, 2005). Autor tej propozycji zakłada, że przestrzeń turystyczna jest wyróżniającą się funkcjonalnie podprzestrzenią ogólnej przestrzeni geograficznej i społecznej, a motywem jej powstania i rozwoju są potrzeby wypoczynku, poznania i doznania przeżyć przez współczesnego człowieka. Prze­ strzeń turystyczna jest wytworem człowieka użyt­ kującego do celów turystycznych środowisko geo­ graficzne i społeczne. Konsekwencją takiego poj­ mowania przestrzeni turystycznej jest identyfiko­ wanie jej z człowiekiem, który jest jej odkryw cą organizatorem i użytkownikiem, ale również nisz­ czycielem.

Z n ak o m ite a n a liz y c y k lu ży cia m ie jsco w o ści tury sty czn ej BUTLERA (1 9 8 0 ), a tak że o b se rw a c je p ro c e só w za w ła sz c za n ia c o ra z to n o w y c h p

rze-developm ent of global to u rism space, and

overcoming th em is a n in h e re n t quality of

tourism .

(1995) believes th a t

to u rism is a m eeting, in a sen se a ‘colli­

sion’ of c u ltu re s. B u t th is does n ot m ean

an open space for u n lim ited developm ent

of tourism .

The restrictio n s an d the conditions

n ecessary for th e creation an d develop­

m en t of to u rism space d iscu ssed in this

p a rt of th e article, especially on an

in tern a tio n al scale, clearly point to the

fact th a t in c o n tra st to imaginative

space, real to u rism space is n o t global,

even th o u g h it h a s b een developing

dynam ically for the la st 50 years. Its

fu rth e r developm ent m ay require to u rists

to overcome m ore difficult and more

costly obstacles.

2 .3 . REAL TOURISM SPACES (C)

The th ird type is th a t of the real spaces in

w hich to u rism p h en o m en a occur. The

complexity of th is m ak es it very h ard to

define, a n d a clear definition of its space

is also very difficult. One of the more

prom ising

m ethodological

approaches

to defining real to u rism space is the

functional ap p ro ach

1995,

2005). It is assu m e d th a t to u rism space

is a functionally d istin c t su b sp ace of

general geographical a n d social space,

and the motive for its creation and

developm ent is th e need for recreation,

learning an d new experience felt by the

contem porary h u m a n . T ourism space is

created by a p erso n who u se s the geo­

graphical a n d social environm ent for

to u rism p u rp o se s a n d a s a consequence

discovers,

organizes,

u ses, b u t also

destroys it.

The superb analyses of Butler’s tourism

area life cycle (1980), a s well a s the

an n ex atio n of new geographical space for

to u rism p u rp o ses, m ake u s th in k of the

sim ilarity betw een th e developm ent of

contem porary to u rism space an d the

behaviour of a n c ie n t nom adic tribes. The

th o u sa n d s of y ears of h u m a n develop­

m ent, an d technological an d cu ltu ral

achievem ents, are of course however

tak en into acco u n t. To simplify, the

strzeni geograficznych na potrzeby turystyki, na­ suwają skojarzenia podobieństwa rozwoju współ­ czesnych przestrzeni turystycznych do zachowań pierwotnych ludów nomadycznych, oczywiście z uwzględnieniem wielu tysięcy lat rozwoju czło­ wieka oraz jego zdobyczy technicznych i rozwoju kulturowego. W dużym uproszczeniu podobień­ stwa te dotyczą jedynie procesów, a nie skali czy też form przestrzennych. Ludy nomadyczne na eta­ pie początkowej fazy rozwoju rolnictwa wybierały obszary najbardziej żyznych gleb, osiedlając się tam czasowo i organizując swoje życie aż do czasu wyeksploatowania zasobów środowiska, po czym przenosiły się na nowe miejsce, pozostawiając sta­ re swojemu losowi i silom przyrody.

Podobnie dzieje się ze współczesną turystyką, która w pierwszym okresie zagospodarowuje naj­ bardziej atrakcyjne przyrodniczo, ale jednocześnie najlepiej dostępne komunikacyjnie obszary, po czym szuka nowych jeszcze bardziej atrakcyjnych przestrzeni, pozostawiając te pierwsze, które po upływie czasu chylą się ku upadkowi. W spółcze­ sny nomada (turysta) użytkuje przestrzeń tury­ styczną przez krótki okres (urlopy, czas wolny) i to czasami tylko raz w swoim życiu. Bywają jednak przypadki związania się turysty na stałe z miejscem swojego wypoczynku, co w konsekwencji prowa­ dzi do zmiany funkcji tej przestrzeni.

Oczywiście proces rozwoju współczesnej prze­ strzeni turystycznej jest znacznie bardziej złożony i podlega wielu czynnikom zewnętrznym i we­ wnętrznym, a także licznym ograniczeniom, o któ­ rych wspomniano wcześniej.

Uwzględniając zarówno trendy panujące we Współczesnej turystyce, jak i rozliczne potrzeby i zainteresowania człowieka, a także podobieństwo historyczne procesów towarzyszących zawłaszcza­ niu środowiska przyrodniczego przez człowieka, Liszewski wyróżnił pięć typów rzeczywistej prze­ strzeni turystycznej, które pow stają w wyniku róż­ nych faz zawłaszczania przestrzeni geograficznej na potrzeby turystyki. Typy te nazwano odpowied­ nio:

-p rzestrzeń eksploracji turystycznej, -p rzestrzeń penetracji turystycznej, - przestrzeń asymilacji turystycznej, -p rzestrzeń kolonizacji turystycznej, -p rzestrzeń urbanizacji turystycznej.

Obejmują one kolejne etapy rozwoju realnej przestrzeni turystycznej, od odkrywania turystycz­ nego przez człowieka lub grupę ludzi, po zmianę funkcji i przekształcenie obszarów turystycznych na tereny stałego osadnictwa o charakterze

zurbanizo-sim ilarities concern only th e processes,

an d n o t th e scale or sp atial forms. In the

initial p h a se of ag ricu ltu ral developm ent,

nom adic trib es chose a re a s w ith the m ost

fertile soils, settlin g th ere tem porarily

u n til th e re so u rc e s were ex h au sted . After

th a t they moved to a n o th e r place, leaving

the old one to fate an d the forces of

n atu re.

A sim ilar m ech an ism can be observed

in contem porary to u rism which, a t the

initial stage,

develops in the m ost

‘attra ctiv e’ an d accessible n a tu ra l areas,

a n d th en looks for even m ore ‘attractiv e’

sp aces leaving th e first ones behind

to decline. The difference is th a t the

contem porary nom ad (the tourist) u se s

tourism space for a sh o rt tim e (holidays

or leisure) an d som etim es only once in

a lifetime. There are cases, however,

w hen to u rists becom e perm anently in ­

volved in th e place of recreation leading

to a change of its sp atial function.

Of course the developm ent of con­

tem porary to u rism space is m uch more

com plex an d d ep en d s on m any external

an d in te rn a l factors as well a s the

n u m e ro u s restrictio n s m entioned earlier.

Taking into a c c o u n t m odern tourism

tren d s,

to u ris ts ’

varied

n eed s

and

in tere sts, as well a s the historical sim ilar­

ity of the p ro cesses accom panying the

to u rism ‘a n n e x a tio n ’

of the

n a tu ra l

environm ent, Liszewski h a s identified five

types of real to u rism sp aces w hich

em erge a s a re su lt of different p h a se s in

th is ‘a n n e x a tio n ’ of geographical space.

The types are a s follows:

- to u rism exploration space,

- to u rism p e n e tra tio n space,

- to u rism assim ilatio n space,

- to u rism colonization space,

- to u rism u rb an izatio n space.

They reflect successive stages in the

developm ent of real to u rism space, from

the discovery m ade by a n individual or

a group leading to a to u rism function

beginning, to th e change in function

an d tran sfo rm atio n of to u rism areas

into p e rm a n e n t u rb an ized settlem ents.

A detailed d escrip tio n of th e types listed

above h a s b e e n p u b lish ed in the a u th o r’s

earlier w orks

1995, 2005).

w anym . S zcz eg ó ło w y z ak res p o ję c io w y w y m ie n io ­ n y c h ty p ó w z o stał o p u b lik o w a n y w e w c z e śn ie j­ szych p racach a u to ra (LISZEWSKI 1995, 2005).

Rozwój realnej przestrzeni turystycznej, zwłasz­ cza w ostatnim ćwierćwieczu, jest niezwykle dyna­ miczny i obejmuje coraz większą część naszej eku- meny. Jest to związane z jednej strony z poszerze­ niem zainteresowań poznawczych współczesnego człowieka, które obok środowiska przyrodniczego obejmuje niemal wszystkie wytwory antropoge­ niczne i działalność kulturową, z drugiej - z fak­ tem, że turystyka stała się bardzo dochodowym przemysłem, który swoją silą ekonomiczną łamie bariery, nie zważając na konieczność pozostawie­ nia przyszłym pokoleniom możliwości współżycia z niezmienioną naturą (B U T L E R 2005).

The developm ent of real to u rism space,

especially over the la st 25 years, h a s

been extrem ely dynam ic an d covers an

increasing p a rt of o u r oecumene. On the

one h an d , th is is connected w ith a grow­

ing range of in te re st in contem porary

h u m an ity w hich in cludes the n a tu ra l

environm ent, alm o st all ‘anthropogenic

p ro d u c ts’ a n d c u lttiral activity. On the

o th er h a n d it is connected w ith the fact

th a t to u rism h a s becom e a very profitable

in d u stry w hose econom ic power is able to

b reak barriers, disregarding the necessity

for a safe co-existence w ith a n u n ­

changed env iro n m en t for fu tu re gen era­

tions

2005).

3 . KONKLUZJA 3 . CONCLUSIONS

Przeprowadzone analizy i rozważania uprawniają autora do udzielenia odpowiedzi na pytania posta­ wione w części wstępnej tej pracy, a także na pew­ ną refleksję ogólniejszą.

Odpowiadając na pytanie, czy istnieje jedna przestrzeń turystyczna, czy też mamy do czynienia z wieloma przestrzeniami turystycznymi, należy stwierdzić, że zjawisko turystyki realizuje się w wielu przestrzeniach, z których dwa typy są naj­ ważniejsze. Jest to typ przestrzeni wyobrażeń tury­ stycznych, który w tym zjawisku jest „odpowie­ dzialny” za uruchomienie procesu nazywanego tu­ rystyką (wędrówką w przestrzeni), oraz typ realnej przestrzeni turystycznej, w której realizuje się ruch turystyczny z wszelkimi jego konsekwencjami. Oczywiście te dwa typy, będące pew ną konstruk­ cją teoretyczną dwu różnych faz powstania i roz­ woju zjawiska współcześnie nazywanego turysty­ ką, składają się z wielu przestrzeni cząstkowych (podprzestrzeni), które wypełniają przestrzeń ogól­ ną, nadając jej cechy przestrzeni turystycznej. Każdy z tych typów, jak również przestrzeni cząst­ kowych (podprzestrzeni), obejmuje inną sferę ogólnego zjawiska turystyki i jest przedmiotem za­ interesowań przedstawicieli różnych specjalistycz­ nych dziedzin i dyscyplin naukowych.

Co zatem łączy, co jest wspólne dla zjawiska nazywanego turystyką i dla procesu rozwoju tego zjawiska? W pracy tej staraliśmy się pokazać, że klamrą spinającą zjawisko turystyki są przestrzenie i to zarówno te wyobrażeniowe, ja k i te rzeczywi­ ste. Nie może bowiem istnieć turystyka poza

prze-The above an aly ses a n d d iscu ssio n allow

th e a u th o r to resp o n d to the questions

posed in th e in troduction, a s well a s to

express som e general reflections.

W hen

answ ering

th e

question

of

w h eth er th ere are one or m any tourism

spaces, it m u s t be sta te d th a t tourism

tak es place in m any ‘sp a c e s’ o u t of which

two types are m o st significant. One is

imaginative tourism space, responsible for

triggering the p ro cess called tourism

(journeying w ithin space), and the other

is real tourism space w here tourism

actually

occurs,

w ith

all

its

con­

sequences.

These

two

types,

being

a theoretical co n stru ctio n of two distinct

p h a se s of to u rism creation an d develop­

m ent, c o n sist of m any su b sp a c e s occupy­

ing general space an d m aking it into

to u rism space. E ach of th ese m ain

types, as well as th e su b sp aces, covers

a different a sp e c t of to u rism an d is of

in te re st to rep resen tativ es of various

academ ic disciplines.

W hat th e n lin k s the phenom enon of

to u rism w ith its developm ent? In the

article the a u th o r h a s attem p ted to show

th a t im aginative an d real sp aces are w hat

brings th ese together. T ourism cannot

exist o u tsid e

g eneral

space

or its

identified su b sp aces.

strzenią ogólną czy wydzielonymi przestrzeniami cząstkowymi.

Przyjęcie tego sposobu rozumowania może nas przybliżyć do określenia wciąż poszukiwanego przedmiotu badań nad turystyką (CHOJNICKI 2005). Wydaje się, że tym, co spaja wielowymia­ rowy charakter turystyki i bez którego zjawisko to nie istnieje, jest właśnie przestrzeń. Stąd płynie su­ gestia, aby uczynić przestrzenie turystyki przed­ miotem badań nad wielowymiarowym zjawiskiem, które nazywamy turystyką, a które obejmuje różne sfery działalności człowieka (ekonom iczną socjo­ logiczną, geograficzną, kulturową i in.).

BIBLIOGRAFIA Boudeville J. R., 1966, Problems o f Regional Economic

Planning, Edinburgh Universtty Press, Edinburgh.

B u tler R., 1980, The concept of a tourism area cycle évolution: implications for management of resources,

Canadian Geographen 24.

B u tler R., 2005, Problemy miejsc recepcji turystycznej ze zrównoważonym rozwojem, Iw:l R. Winiarski, W. Alejziak (red.), Turystyka w badaniach naukowych, Kraków-Rzeszów, s. 35-48.

Cohen E., 2005, Turystyka i kataklizmy w badaniach na­ ukowych: fale tsunami w południowej Tajlandii, [w:] R. Winiarski, W. Alejziak (red.). T urystka w badaniach

naukowych, Kraków-Rzeszów, s. 87-122.

Chojnicki Z., 2005, Charakter 1 sytuacja nauki o turysty­ ce - rozważania metodologiczne, Z eszyty Naukowe

W yższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy. Turystyka i Rekreacja, t. 3, Bydgoszcz, s. 11-23.

Du b is z S. (red.), 2003, Uniwersalny słow nik ję z y k a pol­

skiego, PWN, Warszawa.

Jackowski A., 2003, Święta przestrzeń świata. Podstawy

geografii religii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń­

skiego, Kraków, 268 s.

Jackowski A., S ołjan I„ 2001, Środowisko przyrodnicze a sacrum, Peregrinus Cracoviensis, 2, s. 29-50. Lisowski A., 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii czło­

wieka, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uni­

wersytetu Warszawskiego, Warszawa, 198 s.

Liszewski S., 1995, Przestrzeń turystyczna, Turyzm 5 /2 , s. 87-103.

Liszewski S., 2005, Przestrzeń turystyczna w ujęciu przedmiotowym. Przyczynek do dyskusji o przestrzeni w geografii, [w:] W. Maik, K. Rembowska, A. Sulibor­ ski (red.), GeografiaJako n auka o przestrzeni, środowi­

s k u i krajobrazie, Łódzkie Towarzystwo Naukowe,

Łódź, s. 50-60.

-Yek B., 2004, Turystyka jako ekonomiczny czynnik kształtowania przestrzeni, Rozpraw y i Studia. Uniwer­

sytet Szczeciński, 545, 436 s.

If we accep t th is approach, we may

come closer to th e firm definition still

being so u g h t for to u rism stu d ie s

n i c k i

2005). It a p p e a rs th a t w h at brings

th e different a sp e c ts of to u rism together

and, w ith o u t w hich to u rism does n ot

exist, is space. It is suggested th a t

to u rism sp aces sh o u ld be thoroughly

investigated a s p a rt of to u rism studies,

a n d to include all different sp h eres of

h u m a n activity (economic, sociological,

geographical, c u ltu ra l, etc.).

BIBLIOGRAPHY

Os t r o w s k i M., 2005a, Przestrzeń pielgrzymowania jako

kategoria teologiczna, [w:] B. Domański, S. Skiba (red.), Geografia i sacrum, t. 1, Instytut Geografii i Go­ spodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 2 6 5-273.

Os t r o w s k i M., 2005b, Je ste śm y pielgrzymami przed To­

bą, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków, 296 s.

Po d s ie d u k S., 1993, Percepcja przestrzeni turystycznej Pol­

ski przez studentów geografii, Turyzm, 3 /2 , s. 5-22.

Pr z e c ł a w s k i K., 1979, Socjologiczne problemy turystyki.

Warszawa.

Pr z e c ł a w s k i K., 2005, Wprowadzenie do filozofii turysty­

ki, [w:) R. Winiarski, W. Alejziak (red.), Turystka w ba­

daniach naukow ych, Kraków-Rzeszów, s. 49-65.

Pr z y b y l s k a L., 2005, Pojęcie przestrzeni sakralnej, ¡w:]

B. Domański, S. Skiba (red.), Geografia i sacrum, 2, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwer­ sytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 381-387.

Re t k ie w ic zW., 2002, Przestrzeń wirtualna jako miejsce

pracy, usług, wypoczynku i „zamieszkania", [w:] I. Jaż­ dżewska (red.), W spółczesne fo rm y osadnictwa miej­

skiego i ich przem iany, XV Konwersatorium Wiedzy

o Mieście, Łódź, s. 2 6 3-272.

Ro m e rE., 1969, O geografii rozważania historyczne i me­

todologiczne, Prace W rocławskiego Towarzystwa Na­

ukowego, ser. B, 153, przedmową, komentarzem,

przypisami opatrzył A. Zirhoffer, s. 160-161.

Sm it h V. L, 2005, Turystyka XXI wieku. Zmieniające się

wartości socjokulturowe, [w:] R. Winiarski, W. Alej­ ziak (red.), Turystlca w badaniach naukowych, Kra­ ków-Rzeszów, s. 67-85.

Wa r s z y ń s k a J ., Ja c k o w s k i A., 1978, Podstawy geografii

turyzmu, PWN, Warszawa, 333 s.

Wie c z o r e k G., 2004, Strony www jako jedna z form pro­

mocji hoteli na przykładzie województwa małopolskie­ go, maszynopis pracy magisterskiej wykonanej w Ka­ tedrze Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódz­ kiego, Łódź.