Prawne i moralne aspekty eutanazji w Ҳwietle polskiej regulacji
prawnej oraz nauki spoҝecznej KoҲcioҝa Katolickiego
Magdalena Debita, magdalena.debita@prawo.uni.wroc.pl Uniwersytet WrocÙawski
pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw
Pozwólcie mi iï° do domu Ojca.
Jan PaweÙ II Streszczenie
Temat eutanazji i lekarskiej pomocy w samobójstwie istnieje tak dÙugo jak medycyna, jednakČe w ostatniej dekadzie wywoÙuje on szczególne kontrowersje skutkiem legalizacji eutanazji i wspomaganego samobójstwa w kilku krajach Eu-ropy oraz obserwowalnej tendencji do liberalizowania zapisów prawnych w tej kwestii. Problem budzi Čywe zaintereso-wanie mediów, staje si¿ zapalnym punktem w dialogu paÚstwo-koïcióÙ. Przepisy obowizujce m.in. w Holandii, Belgii i Luksemburgu, a takČe projekty ustaw w Polsce, angaČuj w dyskurs zarówno ïrodowiska medyczne, farmaceutyczne, prawne, teologiczne – jak i szerokie kr¿gi opinii publicznej.
SÙowa kluczowe: eutanazja, regulacje prawne, stanowisko KoïcioÙa katolickiego, dokumenty KoïcioÙa, ocena moralna eutanazji
Legal and moral aspects of euthanasia in the light of the Polish legal regulations and social teachings of the Ca-tholic Church
Abstract
The issue of euthanasia and medically assisted suicide is as old as medicine itself. However over the last decade, it has become especially controversial following the decriminalisation of euthanasia or assisted suicide in several European countries and the observable tendency towards the liberalisation of the legal precepts in this area. The issue arouses great media interest and becomes a ß ashpoint in dialogues between the State and the Roman Catholic Church. The legal regu-lations, now pertaining, in such countries as Holland, Belgium and Luxemburg to name but three, as well as the draĞ legislation in Poland, are widely discussed in medical, pharmaceutical, legal and theological circles as well as being openly discussed in public opinion.
Key words: euthanasia, legal precepts, position of the Roman Catholic Church, Church documentation, moral evalu-ation of euthanasia
Wst҄p
W nauczaniu spoÙecznym KoïcioÙa katolickiego Čycie jest wartoïci nadrz¿dn. Ta fundamentalna, niekwestionowal-na wartoï° stanowi podstaw¿ dla innych dóbr. Zwolennicy eutaniekwestionowal-nazji niekwestionowal-natomiast Čdaj usankcjonowania prawa do godnej czy teČ dobrej ïmierci, tj. postuluj, by kaČdy ïwiadomy czÙowiek miaÙ – okreïlone regulacjami – prawo wyboru takČe w tak zasadniczej kwestii jak ta, kiedy i w jaki sposób ma si¿ zakoÚczy° jego Čycie.
Poj¿cie eutanazji oznacza z greckiego eu – ‘dobry, Ùagodny’; thanatos – ‘ïmier°’1. Euthanatos to okreïlenie oceniajce dane post¿powanie. MoČna twierdzi°, Če byÙo to okreïlenie pozytywne, poniewaČ eutanazja oznaczaÙa aprobat¿ dla nie-których sposobów umierania, nie zaï zabħ ania czy powodowania ïmierci. Domyïla° si¿ moČna, Če taka dobra ïmier° to ïmier° lekka i szybka, bez przedÙuČajcych si¿ m¿czarni i cierpieÚ. Taki zgon dla staroČytnych Greków byÙa darem od ich bogów2.
1 M. Tarnawski, Zabójstwa uprzywilejowane w ujĊciu polskiego prawa karnego, PoznaĔ 1981, s. 201. 2 J. Malczewski, Eutanazja. Gdy etyka zderza siĊ z prawem, Warszawa 2012, s. 29-31.
Problem eutanazji i lekarskiej pomocy w samobójstwie istnieje tak dÙugo jak sama medycyna, jednakČe w ostatniej de-kadzie dyskusja w tej kwestii jest niezwykle Čywa. Najnowsze osigni¿cia technologiczne, rozwój nauk biomedycznych, post¿p w metodach i technikach leczenia stworzyÙy nowe moČliwoïci, nie tylko leczenia pacjenta, ale takČe, na przykÙad, przy niemoČnoïci wyleczenia – utrzymywania go przy Čyciu jedynie wysiÙkiem technologicznym. Potrzeba dyskusji jest uzasadniona takČe spoÙeczn reakcj na zmiany prawne w krajach, w których zalegalizowano eutanazj¿ lub wspomagane samobójstwo3. Eutanazja w Europie4 jest dziaÙaniem dozwolonym w Holandii (od 16.05.2002 r.5), Belgii (od 28.05.2002 r.6) i Luksemburgu (od 16.03.2009 r.7). Na ïwiecie eutanazja jest dopuszczalna takČe m.in. w Kolumbii, poniewaČ takie roz-wizanie wynika z orzeczenia wydanego w maju 1997 roku przez Sd Konstytucyjny (na skutek skargi konstytucyjnej). Samobójstwo wspomagane jest legalne w USA w stanach: Oregon (od 1997 r.), Waszyngton (od 2008 r.) i Vermont (od 2013 r.)8. W Szwajcarii dopuszcza si¿ pomoc w samobójstwie na mocy wykÙadni a contrario przepisów kodeksu karnego zakazujcych jego udzielania ze wzgl¿dów egoistycznych. Pomoc w samobójstwie nie musi by° udzielana przez lekarza i nie jest karalna – o ile wynika z pobudek altruistycznych i nie czerpie si¿ z niej Čadnych korzyïci materialnych9. W Wiel-kiej Brytanii eutanazja nie jest legalna, jednakČe Sd NajwyČszy w High Court na proïb¿ matki CharloĴ e Fitzmaurice 7.08.2014 r. zezwoliÙ na eutanazj¿ 12-letniego dziecka10.
Post¿pujca liberalizacja przepisów stawia pytanie o cel i sÙusznoï° przyj¿tych rozwizaÚ prawnych. W literaturze przedmiotu podkreïla si¿ niejednoznacznoï° terminu eutanazja11, chociaČ panuje zgoda co do tego, iČ eutanazja to czyn, którego bezpoïrednim zamysÙem jest spowodowanie ïmierci pacjenta. RozbieČnoï° pojawia si¿ juČ na poziomie pod-miotów wykonujcych zabieg. Cz¿ï° autorów uwaČa, Če o eutanazji moČemy mówi°, jeïli taki zabieg przeprowadzi lekarz (z racji wiedzy i umiej¿tnoïci)12. Jak zauwaČa R. A. Kane „dla niektórych jest to poj¿cie bardzo szerokie, zna-czce prawie wszystko oprócz informacji o ïmierci jednostki, dla innych to jedynie pewne elementy Čycia, jeszcze inni podkreïlaj spoÙeczne i psychologiczne aspekty jakoïci Čycia”13. Eutanazja postrzegana jest takČe jako przyspieszenie ïmierci chorego czÙowieka. Taka deÞ nicja spotyka si¿ z krytyk w literaturze, poniewaČ brak jest rozróČnienia pomi¿-dzy eutanazj a tzw. zabójstwem eutanatycznym14. W znaczeniu wskim eutanazja jest takim dziaÙaniem lekarza, któ-re ma na celu spowodowanie ïmierci niewyobraČalnie (nieznoïnie) cierpicego pacjenta na jego Čdanie. W znaczeniu szerokim eutanazja pojmowana jest nie tylko jako dziaÙanie, ale teČ zaniechanie dziaÙania którego sprawc jest lekarz. Celem zabiegu jest spowodowanie ïmierci niewyobraČalnie (nieznoïnie) cierpicego pacjenta zarówno wtedy, gdy pacjent jest kompetentny, jak i w sytuacji, gdy pacjent jest niekompetentny15. DeÞ nicja lekarskiej pomocy w samobój-stwie nie wzbudza wtpliwoïci16.
3 Zob. M. SzeroczyĔska, Eutanazja i wspomagane samobójstwo na Ğwiecie: studium prawno porównawcze, Kraków 2004. W. Szkotnicki, A. Kaczor,
Eutanazja – aspekty spoáecznoprawne, „Prokuratura i Prawo” 1997, nr 2.
4 Zob. L. Gay, Le législateur apprenti sorcier? Pays-Bas et Belgique face à la Þ n de vie, [w:] S. De Cacqueray, A. Leca, A. Roux, La Þ n de vie et
l’eutha-nasie, Les études hospitalières, 2008, s.121-154.
5 Zob. G. Mazur, Etyczna ocena legalizacji eutanazji w Holandii, Kraków 2003, s. 176. P. Gensikowski, Eutanazja i wspomagane samobójstwo w
Holan-dii (w obliczu zmian), „Prokuratura i Prawo” 2002, nr 4, s. 80-94.
6 Zob. K. Poklewski-Kozieáá, Belgijska ustawa o eutanazji i projekt takiej ustawy w parlamencie Francji, „Prokuratura i Prawo” 2002, nr 7/8, s. 102-109. M. Orzechowski, Tylnymi drzwiami : Belgia: spór o „klinikĊ Ğmierci”, „Tygodnik Powszechny” 2011, nr 6, s. 29.
7 Législation réglementant les soins palliatifs ainsi que l’euthanasie et l’assistance au suicide. WiĊcej zob. A. Michaáek-Janiczek, Legalizacja eutanazji
i samobójstwa wspomaganego w Luksemburgu, „Problemy Wspóáczesnego Prawa MiĊdzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego”, vol. VIII, A.D. MMX,
s. 35-48. O. Domino, Sumienie cenniejsze niĪ wáadza: Luksemburg, „NajwyĪszy Czas!” 2008, nr 50, s. XXVII-XXIX.
8 Zob. M. SzeroczyĔska, Eutanazja i samobójstwo wspomagane na Ğwiecie, Kraków 2004, s. 224 i 361–362. A. Alichniewicz, Eutanazja i lekarska
pomoc w samobójstwie, [w;] J. RóĪyĔska, W. ChaĔska (red.), Bioetyka, Warszawa 2013, s. 283.
9 Zob. O. Guillod, A. Schmidt, Assisted suicide under Swiss law, “European Journal of Health Law” 2005, no. 12, s. 26.
10 Dziewczynka od urodzenia byáa niepeánosprawna (nie jadáa i nie piáa samodzielnie, ale oddychaáa bez uĪycia specjalistycznej aparatury) i wymagaáa caáodobowej opieki na początku domowej, póĨniej hospitalizacyjnej. Matka dziewczynki argumentując wniosek do sądu odwoáaáa siĊ do „prawa do Ğmierci z godnoĞcią”, przekonując sąd, Īe na Nancy nie dziaáają juĪ Ğrodki przeciwbólowe, „a Ğwiatáo w jej oczach zgasáo”. Nancy zmaráa 21 sierpnia w skutek braku nawadniania i odĪywiania. Zob. I. Horswill, Charlotte Fitzmaurice Wise wins right to end daughter Nancy’s life, http://www.news.com.au/lifestyle/health/charlotte-Þ tzmaurice-wise-wins-right-to-end-daughter-nancys-life/story-fneuzlbd-1227103951401, 31.10.2014.
11 Por. P. Lewis, Assisted Dying and Legal Change, Oxford 2007, s. 4–5. R. Fenigsen, Eutanazja – Ğmierü z wyboru?, PoznaĔ 1997, s. 49 i n.
12 N. A. Christakis, Managing Death, [w:] R. P. Hamel, E. R. DuBose (red.), Must We Suffer Our Way to Death? Cultural and Theological Perspectives
on Death by Choice, Dallas-Texas 1996, s. 32-33.
13 R. A. Kane Quality of life, [w:] Breslow L. (red.), Encyclopaedia of Public Health, vol.3 (s. 1003-1006), New York 2002. 14 Zob. L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2006, s. 225–226.
15 Zob. A. Alichniewicz, Eutanazja …, Warszawa 2013, s. 285 i n. 16 DeÞ nicja przyjĊta przez Europejskie Stowarzyszenie Opieki Paliatywnej.
Organizacje dziaҝajѱce na rzecz eutanazji i wspomaganego samobÓjstwa – statystyki
W Europie funkcjonuje kilka organizacji, których dziaÙanie oparte jest na opÙatach wpisowych i staÙych rocznych skÙadkach. Do najwi¿kszych z nich naleČ Dignitas, Exit International, Exit Deutsche Schweiz17. Stowarzyszenia istniej m.in. w Szwajcarii, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii (Londyn), USA (Bellingham), Zurychu. DziaÙania orga-nizacji wywoÙuj szereg kontrowersji. Po pierwsze dlatego, Če cz¿ï° z nich ïwiadczy pomoc w samobójstwie nie tylko obywatelom krajów, w których funkcjonuj, ale takČe obcokrajowcom (co powoduje intensywn „turystyk¿ samobój-cz”), po drugie dlatego, Če formalnoïci, które towarzysz poddaniu si¿ zabiegowi s na tyle uproszczone, Če zdarzaÙy si¿ juČ sfaÙszowane dokumentacje medyczne (brak naleČytej weryÞ kacji), po trzecie – media ujawniÙy, Če zabiegi pomocy w samobójstwie byÙy przeprowadzane np. w hotelach czy samochodach. Brak przejrzystoïci Þ nansowej i podejrzenia o niegodny pochówek (np. wrzucanie urn z prochami do jeziora przez organizacj¿ Dignitas) s kolejnymi wtpliwoïciami dotyczcymi stowarzyszeÚ.
Najwi¿cej danych dotyczcych stosowania eutanazji, pomocy w samobójstwie, zaniechaniu leczenia podtrzymuj-cego Čycie, letalnej analgezji, terminalnej selekcji pochodzi z Holandii, gdzie co pi¿° lat od 1990 do 2010 r. (z wyjtkiem roku 2001) zbierano i publikowano je. Dane dotyczce DCE (dobrowolna czynna eutanazja) w latach 1990, 1995, 2001, 2005 i 2010 wynosiÙy odpowiednio: 1,7%; 2,4%; 2,6%; 1,7%; 2,8%. Dane dotyczce PLS (pomoc lekarza w samobójstwie) wynosiÙy dla lat 1990, 1995 i 2001 0,2% a w latach 2005 i 2010 – 0,1%. ZakoÚczenie Čycia bez wyraĊnego Čdania pacjenta w badanym okresie wynosiÙo odpowiednio: 0,8%; 0,7%; 0,7%; 0,4%; 0,4%; 0,2%. Odnotowano (od 1990 do 2010 r.) znaczny wzrost letalnej analgezji w stosunku do daty pocztkowej badania o 17,6%. W badanym cyklu wynosiÙ on: 18,8%; 19,1%; 20,1%; 24,7%; 36,4%. Dane dotyczce niepodj¿cia lub zaprzestania leczenia podtrzymujcego Čycie w podanym okresie wynosiÙy: 17,9%; 20,2%; 20,2%; 15,6%; 18,2%. W roku 1990 przeprowadzono Ùcznie 39,4% zabiegów koÚczcych Čycie pacjenta, w latach 1995 i 2001 odnotowano nieznaczny wzrost wynoszcy odpowiednio 42,6% i 43,8%. Spadek liczby zabiegów nastpiÙ takČe w 2005 r. i wynosiÙ 42,5%. Znaczny wzrost zaobserwowano w 2010 r. i wynosiÙ on 57,8%. W prze-prowadzonych badaniach podano takČe liczb¿ zabiegów terminalnej sedacji, jednakČe dane s szcztkowe i dotycz tylko lat 2005 (8,2%) i 2010 (12,3%)18.
„Warto jeszcze przytoczy° (czstkowe niestety) dane socjodemograÞ czne. OtóČ spoïród 331 osób, które w latach 1990–2000 popeÙniÙy samobójstwo w kantonie Zurych przy pomocy Exit Deutsche Schweiz, 78,9% cierpiaÙo na ïmiertelne choroby: 47,4% miaÙo nowotwór, 11,8% schorzenia ukÙadu krČenia i oddechowego, 7,3% HIV lub AIDS, a 12,4% scho-rzenia neurologiczne. PozostaÙe 70 osób (21,1%) nie chorowaÙo natomiast ïmiertelnie (reumatoidalne zapalenie stawów, choroba zwyrodnieniowa stawów, osteoporoza, syndrom chronicznego bólu oraz diagnozy takie jak „ïlepota” i „ogólne osÙabienie”). W grupie tej znalazÙo si¿ równieČ 9 osób, u których pragnienie ïmierci zwizane byÙo z zaburzeniami psy-chicznymi (8 – depresja, 1 – psychoza)”19.
Informacje dotyczce zabiegów DCE, PLS i innych metod stosowanych w medycynie terminalnej w Belgii nie s opar-te na ogólnokrajowych badaniach, jak ma to miejsce w przypadku Holandii. Dost¿pne i analizowane dane dotycz trzech okresów badawczych we Flandrii. Naukowcy Belgħ skiego Vrħ e Universiteit Brüsse przy pomocy metody Monte Carlo wykonali badania statystyczne. Metoda dla próbki statystycznej daÙa nast¿pujce wyniki: za rok 1998 – 39,3%; za rok 2001 – 38,4%; za rok 2007 – 47,8%. PrawdopodobieÚstwo wystpienia bÙ¿du zostaÙo wyliczone dla badanej próby na poziomie P<0,05, tj. 5%. Natomiast bÙd statystyczny w poszczególnych latach wygldaÙ nast¿pujco: w 1998 r. – 37,0 - 41,6 %; w 2001 r. – 36,6 - 40,3%, natomiast w 2007 r. – 45,9 - 49,8%. Dane dotyczce poszczególnych metod terminalnych w badanych okresach wynosz odpowiednio dla lat: 1998, 2001, 2007: DCE (1,1%; 0,3%; 1,9%), PLS (0,12%; 0,01%; 0,07%), zakoÚczenie Čycia bez wyraĊnego Čdania pacjenta (3,2%; 1,5%; 1,8%), letalna analgezja (18,4%; 22,0%; 26,7%), niepodj¿cie lub zaprze-stanie leczenia podtrzymujcego Čycie (16,4%; 14,6%; 17,4%), terminalna sedacja (brak danych za rok 1998; 5,2%; 14,5%)20. Zdecydowani przeciwnicy eutanazji podnosz, iČ w Holandii kryteria dopuszczalnoïci DCE i PLS nie s przestrzegane,
17 J. GrifÞ ths, H. Weyers, M. Adams, Euthanasia and Law in Europe, Portland, Oregon 2008, s. 476.
18 B. D. Onwuteaka-Philipsen i in., Trends in end-of-life practices before and after the enactment of the euthanasia law in the Netherlands from 1990 to
2010: a repeated cross-sectional survey, “The Lancet” 2012, ,http://press.thelancet.com/netherlands_euthanasia.pdf, 11.06.2014, s.2.
19 G. Bosshard, E. Ulrich, W. Bär, 748 cases of suicide assisted by a Swiss right-to-die organization, “Swiss Medical Weekly” 2003, T. 133, no. 21–22, s. 312–313.
20 J. Bilsen, J. Cohen, K. Chambaere, G. Pousset, Medical End-of-Life Practices under the Euthanasia Law in Belgium, “The New England Journal of Medicine” 2009, T. 361, no. 11.
zatem wyraĊnie moČna zauwaČy° zachwianie na równi pochyÙej (w kierunku zabiegów niedobrowolnych)21. Zwolennicy legalizacji DCE i PLS podnosz, Če analizy nie potwierdzaj wyst¿powania powaČniejszych naduČy°, w badanym okresie zauwaČono, iČ odsetek osób chorych wycofujcych si¿ z podj¿tej decyzji o eutanazji pozwala przypuszcza°, Če argument naruszenia równi pochyÙej nie ma tu zastosowania22. W ostatnim dwudziestoleciu moČna zaobserwowa° niewielki, cho° systematyczny, wzrost DCE. Po pocztkowym spadku liczby przeprowadzonych zabiegów (legalizacja w 2001 r.) stwier-dzono Wzrost DCE do poziomu sprzed wejïcia w Čycie ustawy. W badanym okresie zaobserwowano takČe znaczcy wzrost stosowania letalnej analgezji i terminalnej sedacji.
Eutanazja w rozwaӐaniach teoretycznych
Zwolennicy eutanazji twierdz, Če zasad generaln i porzdkujc winno by° prawo czÙowieka do dysponowania wÙasnym Čyciem. Eutanazja ma na celu przyniesienie przez lekarza ulgi w nieznoïnym cierpieniu osobie chorej w dwóch sytuacjach: gdy ïwiadomy i w peÙni poinformowany pacjent samodzielnie (bez Čadnych nacisków) podejmie decyzj¿ o eutanazji oraz w sytuacji, gdy cierpicy pacjent nie jest w stanie w racjonalny sposób podj° takowej decyzji. Lekarz moČe wówczas domniemywa°, Če pacjent ČyczyÙby sobie ïmierci, gdyby nie posiadaÙ danych jednostek chorobowym. Zatem kaČdy czÙowiek winien mie° wpÙyw na wszelkie decyzje dotyczce jego Čycia i ïmierci, np. poprzez tzw. dyspozy-cj¿ na przyszÙoï°. Eutanazj¿ jej zwolennicy okreïlaj jako zakoÚczenie Čycia na proïb¿ chorego (lub umocowanego przez chorego opiekuna prawnego) zdolnego do dokonywania dobrowolnej i ïwiadomej decyzji, wolnego od wszelkich naci-sków i poinformowanego o stanie swojego zdrowia. W tym przypadku eutanazj¿ nazywaj zabijaniem z litoïci lub ïmierci
z godnoïci (Nowy Mi¿dzynarodowy SÙownik Webstera, wyd. V).
Jan Hartman stwierdziÙ, Če nie jest prawd, Če naleČy odróČni° od siebie zgod¿ lekarza na eutanazj¿ od czynu zmierza-jcego do faktycznego skrócenia Čycia pacjenta. WedÙug profesora eutanazja nie jest czymï „demonicznie osobliwym” czy czymï „niepodobnym do innych praktyk medycznych”. Profesor zauwaČyÙ, Če nie zawsze Čdanie ïmierci czy pomocy w samobójstwie jest niemoralne. NiemoČnoï° postawienia si¿ na miejscu osoby cierpicej ponad miar¿, czy przyj¿cia stoicyzmu jako tradycji moralnej przeszkadza w pot¿pieniu kogokolwiek za uïmiercenie drugiej osoby, jeČeli przesÙan-k byÙa litoï° dla chorego. Wprowadzenie ustaw umoČliwiajcych eutanazj¿ w niektórych krajach, zdaniem etyka, byÙo konsekwencj Čdania osób prywatnych do dysponowania wÙasnym Čyciem, a takČe wprowadzenie jawnoïci procedur zwizanych z zabiegiem oraz ograniczeniem naduČy°23.
Z kolei Bernard Gert, Chales M. Culver i K. Danner Clouser24 uwaČaj, Če do obowizków lekarza nie naleČy przedÙu-Čanie Čycia pacjenta, jeïli ten woli umrze°. W ich opinii istnieje takČe zasadnicza róČnica pomi¿dzy obowizkiem odČy-wiania i nawadniania w relacji rodzic–pacjent a lekarz–pacjent. W pierwszym przypadku niespeÙnienie ciČcego na ro-dzicach obowizku jest zabójstwem, natomiast w drugim przypadku, jeïli pacjent nie chce terapii, wyraČajc to w sposób racjonalny, obowizkiem lekarza jest niezmuszanie go do dalszej egzystencji. gmier° w skutek niepodawania pokarmów i pÙynów, wedÙug profesorów, nie jest bolesna, jeČeli pacjent ma zapewnion cho°by minimaln opiek¿ piel¿gniarsk. W ich opinii moralnoï° odnoszca si¿ do eutanazji nie tylko „zezwala lekarzom na praktykowanie dobrowolnej eutanazji biernej”, ale takČe s oni „wr¿cz moralnie zobowizani do jej praktykowania”25.
Zwolennicy eutanazji – Gerald Dworkin, R.G. Freu, Margaret Pabst BaĴ in – twierdz, Če podstawowym prawem czÙowieka jest moČliwoï° wyboru przez niego momentu i rodzaju ïmierci. Tym samym podwaČaj oni argumenty równi pochyÙej, argumentujc, Če odejïcie od tradycyjnego prawa nie powoduje rozÙamu w spoÙeczeÚstwie czy zaÙa-mania kulturowego, lecz wr¿cz przeciwnie – udoskonala spoÙeczeÚstwo. Obawa przed jakimikolwiek nowymi roz-wizaniami ogranicza rozwój czÙowieka, a argumenty równi pochyÙej (ARP) stwarzaj zamglony obraz otaczajcej go rzeczywistoïci26. ARP ma za zadanie ostrzega° przed akceptowaniem i wprowadzaniem takich zmian, które same nie s moralnie kontrowersyjne czy niejednoznaczne, jednakČe mog prowadzi° do nieakceptowanych zachowaÚ, dziaÙaÚ czy skutków. „Podstawow struktur¿ ARP zrekonstruowa° moČna tak: (1) jeïli zezwolimy na A, nieuchronnie lub
21 J. Keown, Euthanasia, Ethics and Public Policy. An Argument Against Legalisation, Cambridge 2002, s. 91-149.
22 J. A. C Rietjens, P. J. van der Maas, B. D. Onwuteaka-Philipsen, J. J. M. van Delden, A. van der Heide , Two Decades of Research on Euthanasia from
the Netherlands. What Have We Learnt and What Questions Remain?, “Bioethical Inquiry” Sep 2009, 6(3), s. 27-283.
23 J. Hartman, Bioetyka dla lekarzy, Warszawa 2012, s. 128-129.
24 Profesorzy Þ lozoÞ i i etyki, psychologii i Þ lozoÞ i oraz nauk humanistycznych z Dartmouth Medical School, Dartmouth College i State College of Medicine.
25 B. Gert, Ch. M. Culver, K. D. Clouser,Bioetyka. UjĊcie systematyczne, GdaĔsk 2009, s. 440-441, 466. 26 M. Pabst Battin, The Least Worst Death, New York 1994, s. 20-24.
bardzo prawdopodobnie pocignie to za sob B; jednak (2) B jest moralnie niedopuszczalne; a wi¿c (3) nie moČemy zezwoli° na A”27.
Przeciwnicy eutanazji, w tym etyk Barbara Chyrowicz, uwaČaj, Če nikomu nie wolno podejmowa° dziaÙaÚ majcych na celu naruszenie dóbr wÙasnych lub drugiego czÙowieka. Do tych dóbr profesor zalicza Čycie biologiczne, wskazujc, Če w sytuacji cierpienia, choroby czy po prostu staroïci wartoï° Čycia ludzkiego (jako daleka od ideaÙu) jest negowana28. Prawo dopuszczajce eutanazj¿ jest podwaČane przez jej przeciwników, poniewaČ nie respektuje w caÙoïci prawa natu-ralnego i normy „nie zabħ aj”. Dylemat moralno-prawny, o jakim mowa w dyskusji dotyczcej eutanazji, wedÙug etyka nie ma miejsca, gdyČ dylemat to sytuacja, w której podmiot jednoczeïnie uznaje racje obu alternatywnych opcji. Oznacza to, Če jednoczeïnie musiaÙby on uzna° i norm¿ moraln, i sprzeczn z ni norm¿ prawn29.
O pewnym rodzaju naiwnoïci w kontekïcie post¿pu technologicznego i problematyce demograÞ cznej (starzejce si¿ spoÙeczeÚstwo) mówi Robert Spaemann. UwaČa on, Če argumenty opowiadajce si¿ za eutanazj nie róČni si¿ niczym od zabiegów eutanazji przeprowadzanych w Trzeciej Rzeszy – „Čycie niewarte przeČycia”. Takie postrzeganie opisywa-nej problematyki (dotyczcej zabiegów eutanazji) prowadzi do wyeliminowania cierpienia za wszelk cen¿, nawet jeïli miaÙoby to oznacza° usuni¿cie osoby cierpicej. Dzielenie Čycia na: peÙnowartoïciowe i niewartoïciowe oparte zostaÙo na mylnym wniosku, Če wartoï° nie moČe istnie° tylko i wyÙcznie ze wzgl¿du na samo Čycie. Godnoï° czÙowieka tym sa-mym zostaje sprowadzona do wyboru pomi¿dzy Čyciem a legaln moČliwoïci zabħ ania. Legalizacja eutanazji, zdaniem Spaemanna, jest tylko pierwszym krokiem do zniesienia tabu zabħ ania na Čyczenie, poniewaČ powoli i systematycznie poszerza si¿ krg osób, które w sposób legalny mog zosta° poddane temu zabiegowi30. Eutanazja, wg profesora, nie moČe by° „programem”, „planowaniem” Čycia, a wiedza dotyczca koÚca istnienia nie jest informacj pozwalajc w spo-sób racjonalny „prowadzi°” wÙasne Čycie. Nie moČe by° to pojmowanie Čycia jako bilansu, a cierpienia jako czynnika pogarszajcego tenČe bilans31.
WedÙug Eduarda Pickera spoÙeczeÚstwo, które roïci sobie prawo do wartoïciowania, przeksztaÙcania lub usuwania czÙowieka, posiada potrzeby „ochrony tego, co ludzkie”. W takim ïrodowisku nie istnieje ochrona autonomii jego czÙon-ków czy gwarancja istnienia poszczególnych bytów – czÙonczÙon-ków owego spoÙeczeÚstwa. Przyjmowanie kaČdego czÙowieka w takim stanie zdrowia i na takim etapie Čycia, na jakim w danej chwili si¿ on znajduje, jest respektowaniem jednostki i jej prawa do indywidualnoïci. Pozbawienie go tego prawa czy ograniczenie go jest naruszeniem sensu i podstaw egzystencji, zatem powoduje, Če czÙowiek staje si¿ przedmiotem, który moČna uksztaÙtowa° lub wyeliminowa° wedle wÙasnych lub cudzych interesów. Zezwolenie na eutanazj¿ jest zatem niczym innym, jak umoČliwieniem ingerencji we wÙasny gatunek i usuwaniem tradycji moralnych jako niezgodnych z post¿pem naukowym, szkodzcym rozwojowi spoÙeczeÚstwa32.
Personalizm chrzeҲcijaҞski
Przeciwnicy eutanazji i doktryna KoïcioÙa katolickiegostoj na straČy Čycia ludzkiego jako wartoïci najwyČszej, rów-noczeïnie nadajc cierpieniu i ïmierci pozytywny sens33. Zasady, którymi si¿ kieruj, s jasnymi i nieprzekraczalnymi reguÙami, obowizujcymi bez wzgl¿du na rodzaj i stopieÚ inwalidztwa czy choroby czÙowieka. Przeciwnicy eutanazji, nawizujc do etyki personalistycznej, uwaČaj j za moralnie niedopuszczaln. Swoje argumenty uzasadniaj nast¿puj-co: primo przykazanie nie zabijaj (odwoÙuje si¿ ono do uszanowania i nienaruszalnoïci Čycia ludzkiego), secundo regulacje prawne mog prowadzi° do zniszczenia wi¿zi, wspólnoty i spoÙeczeÚstwa, ze wzgl¿du na stan zdrowia i stan posiadania,
tertio legalizacja eutanazji zaburza zaufanie jakie chory lub/i jego rodzina maj do lekarza prowadzcego (np. pacjent
w stanie stadium zaawansowanej choroby nie wie czy lekarz – w porozumieniu z uprawion przepisami prawnymi oso-b trzeci – nie przeprowadzi na nim eutanazji) i czy lekarz przy ÙóČku pacjenta nie jest „lekarzem”, takim jak Mengele, Shipman, Kevorkian czy Swango. Quarto niezwykle trudne, zwÙaszcza w dobie gwaÙtownego rozwoju medycyny, jest ustalenie, czy dana jednostka chorobowa faktycznie nie rokuje Čadnych szans wyleczenia; quinto zaburzone zostaje
rozu-27 W. der van Burg, The Slippery Slope Argument, “Ethics” 1991, T. 102, s. 42.
28 B. Chyrowicz, Tragizm eutanazji wydaje siĊ wiĊkszy od dramatu cierpienia, poniewaĪ „oswaja” zabójstwo, „Forum Akademickie” 3/2001. 29 B. Chyrowicz, O sytuacjach bez wyjĞcia w etyce, Kraków 2008, s. 89.
30 R. Spaemann, Granice, Warszawa 2006, s. 509-516.
31 R. Spaemann, Osoby. O róĪnicy miĊdzy czymĞ a kimĞ, Warszawa 2001, s. 139-140. 32 E. Picker, GodnoĞü czáowieka, a Īycie ludzkie, Warszawa 2007, s. 31-33, 160.
33 Z najwaĪniejszych moĪna wymieniü: Jan Paweá II, Evangelium vitae, Rzym 1995. Pius XII, Mystici Corporis Christi, Kielce 1945. Dokumenty Kon-gregacji Nauki Wiary, Iura et bona. Deklaracja o eutanazji, 05.05.1980, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WR/kongregacje/kdwiary/zbior/t_1_38.html, 16.06.2014. Katechizm KoĞcioáa Katolickiego, PoznaĔ 2009.
mienie terminów wspóÙczucie, litoï°, miÙoï° do bliĊniego; sexto legalizacja eutanazji moČe wpÙyn° na psychik¿ chorych, poniewaČ mog oni czu° „presj¿” otoczenia do zakoÚczenia swojego Čycia (cz¿sto nazywanej jako „dobrowolna kara ïmierci”) i nieobarczania bliskich swoim cierpieniem i chorob34.
Jak zauwaČa ks. prof. Tadeusz glipko „czÙowiek ma wzgl¿dem spoÙeczeÚstwa obowizki, których wypeÙnianie przy-nosi temu spoÙeczeÚstwu korzyïci. Samobójca pozbawia spoÙeczeÚstwo tych korzyïci, dziaÙa wi¿c na jego szkod¿”35. Oprócz obowizków, o których pisze o. glipko, istnieje równieČ swoiste niebezpieczeÚstwo – jeïli czÙowiek „zatraci poczu-cie etycznego statusu osoby ludzkiej, symbolem post¿pu stanie si¿ technika uïmiercania”36.
KoïcióÙ Katolickiwielokrotnie wypowiadaÙ si¿ na temat eutanazji, radykalnie si¿ jej sprzeciwiajc i wskazujc jedno-czeïnie na opiek¿ paliatywn jako alternatyw¿ proïby o eutanazj¿. ycie ludzkie jest dobrem chronionym od pocz¿cia do naturalnej ïmierci czÙowieka. Prawo do Čycia i jego ochrona jest warunkiem sine qua non w katolickiej etyce. KaČde inne prawo jest podporzdkowane temu jednemu.
OÞ cjalnie odrzucenie eutanazji przez KoïcióÙ nastpiÙo w 1940 roku, kiedy to gwi¿temu OÞ cjum zadane zostaÙo py-tanie: ”czy wolno zabħ a° bezpoïrednio z rozkazu wÙadzy paÚstwowej tych, którzy chociaČ nie popeÙnili Čadnej winy zasÙugujcej na kar¿ ïmierci, to z powodu swych obciČeÚ Þ zycznych i psychicznych nie s uČyteczni dla narodu”, w od-powiedzi usÙyszano, Če jest to niezgodne z boskim prawem37.
Nie sposób wymieni° i omówi° wszystkich oÞ cjalnych dokumentów KoïcioÙa, przemówieÚ, listów czy adhortacji. Z koniecznoïci w niniejszym artykule odniesiono si¿ do trzech najwaČniejszych: Encykliki Jana PawÙa II Evangelium vitae, Deklaracji Kongregacji Doktryny Wiary Iura et bona oraz Katechizmu KoïcioÙa katolickiego.
PapieČ Jan PaweÙ II w Encyklice Evangelium vitae ogÙoszonej w 1995 roku stanÙ na stanowisku, Če „eutanazja jest po-waČnym naruszeniem Prawa BoČego jako moralnie niedopuszczalne dobrowolne zabójstwo osoby ludzkiej”38. Eutanazja czy wspomagane samobójstwo nie jest niczym innym jak zabójstwem. Jednoczeïnie papieČ podkreïlaÙ takČe, Če od euta-nazji trzeba odróČni° decyzj¿ o rezygnacji z uporczywej terapii, tj. zabiegów medycznych, które nie s juČ skuteczne dla chorego, a jednoczeïnie s dla niego i dla jego bliskich zbyt uciČliwe. Niezwykle gwaÙtowny post¿p medycyny i techniki zaczyna nabiera° nowych cech, poniewaČ obok moČliwoïci leczenia czy wydÙuČania Čycia ludzkiego stwarza si¿ moČli-woïci, które wartoïciuj Čycie ludzkie. Kres Čycia, a takČe cierpienie cz¿sto z nim zwizane, staj si¿ nieznoïnym ci¿Čarem na tyle uciČliwym, Če celowe jest stworzenie moČliwoïci jak najszybszego ich skrócenia.
„Tajemnica losu ludzkiego ujawnia si¿ najbardziej w obliczu ïmierci”39. ObroÚcami Čycia ludzkiego powinni by° przede wszystkim chrzeïcħ anie, poniewaČ zadaniem KoïcioÙa jest zapewnienie ochrony ludzkiej godnoïci i Čycia40 oraz pi¿tnowanie wszystkiego, co tym wartoïciom zagraČa41.
KoïcióÙ, odrzucajc eutanazj¿, domaga si¿ poszanowania dla ludzkiego istnienia. ycie to najwyČsza wartoï°, w któr nikt nie ma prawa ingerowa°; litoï° nie upowaČnia do odebrania Čycia drugiej osobie42. Zakaz, o jakim mowa, znalazÙ si¿ w Deklaracji o eutanazji Iura et bona – „nikt ani nic nie moČe w Čaden sposób zezwoli° na zadanie ïmierci niewinnej istocie ludzkiej, bez wzgl¿du na to, czy chodzi o pÙód lub embrion, o dziecko, osob¿ dorosÙ, czy starca, o osob¿ nieuleczalnie chor, czy znajdujc si¿ w agonii”43. Nikt nie moČe wyrazi° zgody na eutanazj¿ ani bezpoïrednio, ani poïrednio, zakaz ten doty-czy zarówno jednostki ludzkiej, jak i wÙadzy ustawodawczej. Nikomu takČe o taki zabieg prosi° nie wolno. Zgod¿ na zabieg w Deklaracji okreïlono jako przest¿pstwo przeciwko Čyciu i zbrodni¿ przeciwko ludzkoïci. Zgodnie z dokumentem kaČda osoba potrzebujca moČe zÙagodzi° swoje cierpienia stosujc leki przeciwbólowe, nawet te o dziaÙaniu narkotycznym44.
34 A. Muszala (red.), Encyklopedia Bioetyki. Personalizm chrzeĞcijaĔski. Gáos KoĞcioáa, Radom 2005, s. 192-193. 35 T. ĝlipko, Etyczny problem samobójstwa, Kraków 2008, s. 122.
36 T. ĝlipko, Bioetyka. NajwaĪniejsze problemy, Kraków 2012, s. 329. 37 A. Muszala (red.), Encyklopedia Bioetyki…, s. 157.
38 Jan Paweá II, Evangelium vitae, Rzym 1995, (EV 65).
39 Konstytucja duszpasterska o KoĞciele w Ğwiecie wspóáczesnym Gaudium et spes, 18.
40 M. Sadowski, Uwagi o godnoĞci czáowieka w nauczaniu spoáecznym papieĪa Jana Pawáa II, „Przegląd Uniwersytecki. Pismo Informacyjne Uniwer-sytetu Wrocáawskiego” maj 2005, nr 5 (110), s. 10-12. M. Sadowski, GodnoĞü czáowieka i dobro wspólne jako fundament wartoĞci europejskich. Propozycje
katolickiej nauki spoáecznej, [w:] E. Kozerska, T. Schefß er (red.), Aksjologiczne i praktyczne aspekty integracji europejskiej, Wrocáaw 2007, s. 99-110.
41 Zob. M. Sadowski, GodnoĞü czáowieka i dobro wspólne w papieskim nauczaniu spoáecznym (1878-2005), Wrocáaw 2010. 42 R. Tokarczyk, Prawa narodzin, Īycia i Ğmierci, Lublin 1984, s. 45.
43 Kongregacja Nauki Wiary, Iura et bona. Deklaracja o eutanazji, 05.05.1980, [w:] K. Strzygieá (red.), W trosce o Īycie. Wybrane dokumenty Stolicy
Apostolskiej, Tarnów 1988, s. 333-339.
44 JeĞli nie ma innych Ğrodków, i tylko w okreĞlonych sytuacjach gdy zastosowanie Ğrodków nie przeszkodzi w wypeánianiu innych obowiązków religij-nych i moralreligij-nych. Pius XII, Przemówienie do miĊdzynarodowego zgromadzenia lekarzy (24.02.1957): AAS 49 (1957) 147.
Alternatyw dla eutanazji czy wspomaganego samobójstwa powinno by°: zÙagodzenie cierpienia, uïmierzenie bólu, to-warzyszenie choremu i wspieranie go. S to zatem podstawowe zadania jakie towarzysz opiece hospicyjno-paliatywnej.
Katechizm KoïcioÙa Katolickiego stanowi, Če zaprzestanie zabiegów medycznych, które równoczeïnie s terapiami
(za-biegami) ryzykownymi, nieprzynoszcymi spodziewanych rezultatów, niewspóÙmiernymi i kosztownymi, nie jest eu-tanazj. Jest to odmowa „uporczywej terapii”, poniewaČ nie zadaje si¿ choremu ïmierci, jedynie nie przeszkadza mu si¿ w nieuniknionym45. Eutanazja „stanowi zabójstwo gÙ¿boko sprzeczne z godnoïci osoby ludzkiej i z poszanowaniem Boga Čywego, jej Stwórcy. BÙd w ocenie, w który moČna popaï° w dobrej wierze, nie zmienia natury tego zbrodniczego czynu, który zawsze naleČy pot¿pi° i wykluczy°” (KKK 2277)46.
Polskie regulacje prawne
W Polsce eutanazj¿ uznaje si¿ za zabójstwo. Prawo w oparciu o Konstytucj¿ zapewnia kaČdemu czÙowiekowi prawo do Čycia47. WedÙug Andrzeja Murzynowskiego, profesora i s¿dziego Sdu NajwyČszego, zapis ten nie zezwala organom ustawodawczym na wprowadzanie jakichkolwiek ograniczeÚ i wyjtków dotyczcych praw czÙowieka do decydowania o kresie wÙasnego Čycia48. Konstytucja w art. 31ust.1 stanowi, Če wolnoï° czÙowieka podlega ochronie prawnej, natomiast w art. 38 ustawodawca przyjÙ, Če „Rzeczpospolita Polska zapewnia kaČdemu czÙowiekowi prawn ochron¿ Čycia”. Tak uj¿ty sposób ochrony Čycia i wolnoïci obywatela wywoÙaÙ dyskusj¿ i polemiki dotyczce miejsca, w którym znajduj si¿ granice owej wolnoïci. RozwaČano, czy ludzie maj moČliwoï° decydowania o momencie zakoÚczenia Čycia, czy w tym aspekcie wolnoïci tej nie ma. Problem „prawa do umierania” to zagadnienie sensu stricto prawnicze, Þ lozoÞ czne, socjologicznie i teologiczne. Polski system legislacyjny, podobnie jak wi¿kszoï° regulacji prawnych na ïwiecie, gwarantuje jednostce prawo do godnej ïmierci. Daje to zatem powody do sdzenia, Če czÙowiek ma zarówno moČliwoï° decydowania o swoim Čyciu, jak równieČ o jego zakoÚczeniu. Kwesti sporn staje si¿ w tym momencie fakt interpretacji ïmierci, poniewaČ cz¿ï° znawców tematu uznaje, Če nie jest ona cz¿ïci Čycia i omówione prawo nie daje moČliwoïci decyzji o momencie jej wystpienia49.
W polskim ustawodawstwie karnym uwzgl¿dnione zostaÙo zabójstwo na Čdanie i pod wpÙywem wspóÙczucia, któ-re nazwane jest eutanazj lub zabójstwem eutanatycznym50. Praktyki te s nielegalne i traktowane jako przest¿pstwo – art.150 w rozdziale XIX kodeksu karnego (dalej k.k.), zatytuÙowanego „Przest¿pstwa przeciwko Čyciu i zdrowiu”51 . Nie moČna mówi° o zabójstwie eutanatycznym wówczas, gdy wspóÙczucie wywoÙane jest cierpieniami psychicznymi czÙowieka, takimi jak straty materialne, wieloletnie kalectwo, zawód miÙosny ani teČ wtedy, gdy dotyczy innej osoby lub osób niČ oÞ ara. Ustawodawca z dwóch powodów czyn, o którym mowa w art. 150 par. 1, traktuje Ùagodniej od zwykÙego zabójstwa. Po pierwsze, jest to Čdanie pozbawienia Čycia tej osoby przez ni sam, po drugie – wyst¿puje wspóÙczucie dla niej po stronie sprawcy. danie, o jakim mowa, winno by° ïwiadomym, niewtpliwym, bezwarunkowym aktem nieprzymuszonej woli, pochodzcym od poczytalnej osoby dorosÙej. Nie moČe by° ono wywoÙane chwilowym, gwaÙ-townym cierpieniem czy bólem. Ustawodawca nie okreïla przyczyn Čdania ani tego, co moČe stanowi° o powstaniu wspóÙczucia. Przepis art. 150 par. 1 k.k. stanowi, Če chodzi wyÙcznie o waČkie powody, zwizane z ci¿Čkim cierpieniem i beznadziejnoïci sytuacji, w jakiej czÙowiek cierpicy si¿ znalazÙ52.
Pomimo Če kaČda osoba dopuszczajca si¿ zabójstwa eutanatycznego podlega karze, sankcja moČe by° zÙagodzona w przypadku, gdy oÞ ara prosiÙa o dokonanie eutanazji oraz gdy sprawca kierowaÙ si¿ wspóÙczuciem wzgl¿dem oÞ ary. W takiej sytuacji oba te warunki musz zosta° speÙnione Ùcznie53. Ustawodawca w art. 150 par 2 k.k. zaÙoČyÙ takČe moČ-liwoï° odstpienia od wykonania kary, co mogÙoby ïwiadczy° o przesÙankach do legalizacji eutanazji, jednakČe polskie prawo uznaje Čycie za najwyČsz wartoï°, o czym stanowi zapisy w Konstytucji i Kodeksie karnym.
Do zabiegów medycznych mogcych potencjalnie skróci° Čycie pacjenta zalicza si¿ m.in. zaprzestanie leczenia, za-niechanie reanimacji (procedura DNR), zaza-niechanie terapii uporczywej. W dokumencie ustanawiajcym etyczne zasady
45 Katechizm KoĞcioáa Katolickiego, PoznaĔ 1994, s. 518. 46 TamĪe, s. 528.
47 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 02.04.1997, Dz. Ust., nr 78, poz. 483.
48 A. Murzynowski, Obowiązek ochrony Īycia pacjenta a prawo czáowieka do godnej Ğmierci, „Prawo i Medycyna” 1999, s. 95.
49 M. Páachta, Prawo do umierania? - z problematyki regulacji autonomii jednostki w sprawach Ğmierci i umierania, „PaĔstwo i Prawo” 1997, nr 3, s. 54. 50 A. Marek, Prawo karne – zagadnienia teorii i praktyki, Warszawa 1997, s. 431.
51 Ustawa z dn. 06.06.1997 Kodeks karny, Dz. Ust. nr 88, poz. 553. 52 Wyrok SA w àodzi z dn. 6.06.2013, II AKa 118/13, LEX nr 1356556. 53 W. ĝwida, Prawo karne, Warszawa 1986, s. 494.
post¿powania lekarzy i lekarzy dentystów w Polsce – Kodeksie Etyki Lekarskiej (dalej KEL)54 – ustanowiono sposoby pomocy chorym znajdujcym si¿ w stanach terminalnych. Lekarzowi nie wolno stosowa° eutanazji ani pomaga° choremu w popeÙnieniu samobójstwa (art. 31 KEL), natomiast art. 32 KEL stanowi jednak, Če w stanach terminalnych lekarz nie ma obowizku podejmowania i prowadzenia reanimacji lub uporczywej terapii i stosowania ïrodków nadzwyczajnych, a decyzja o zaprzestaniu reanimacji naleČy do lekarza i jest zwizana z ocen szans leczniczych. Polskie Towarzystwo Pe-diatryczne wskazuje, Če „zasadniczym kryterium róČnicujcym odstpienie od terapii uporczywej od eutanazji biernej jest intencja lekarza – intencj lekarza dokonujcego eutanazji jest pozbawienie Čycia pacjenta poprzez zaniechanie procedur medycznych lub zabiegów piel¿gnacyjnych, karmienia i nawadniania. Natomiast intencj lekarza odst¿pujcego od upo-rczywej terapii – przywrócenie naturalnego procesu umierania wraz z jego Ùagodzeniem poprzez opiek¿ paliatywn”55.
Z powodu wzrastajcego zainteresowania opinii publicznej tematem eutanazji w Polsce zacz¿to zastanawia° si¿ nad moČliwoïci jej legalizacji. Wïród wÙadz ustawodawczych gÙosy s podzielone. W przecigu ostatnich ok. 10 lat pojawiÙy si¿ dwie propozycje ustawy, która miaÙaby w swej mocy legalizacj¿ eutanazji. Pierwszy projekt ustawy o dopuszczalnoïci eutanazji w Polsce powstaÙ w 2005 roku, a jego autork jest profesor Maria Szyszkowska. WedÙug zaÙoČeÚ ustawa miaÙa-by pozwala° na eutanazj¿ na Čyczenie pacjenta ci¿Čko chorego bdĊ bardzo cierpicego Þ zycznie lub psychicznie. „Nie chodzi o momenty zaÙamania, które prowadziÙyby do próby samobójstwa. Powodem eutanazji bywa nie tylko cierpienie Þ zyczne, ale teČ chora dusza, ïwiadomoï° czÙowieka, Če kiedyï, w niewiadomym mu momencie, w nieznanych oko-licznoïciach, b¿dzie musiaÙ umrze°. Nie moČe pogodzi° si¿ z tym nie tylko emocjonalnie, ale teČ intelektualnie. Dotyczy to maÙej liczby bardzo wraČliwych ludzi o duČej wyobraĊni. Chc wiedzie°, kiedy to nastpi i w jakich okolicznoïciach. Samobójstwa zaï dokonuje si¿ w stanie nierównowagi psychicznej, ogromnego napi¿cia emocjonalnego” –tÙumaczy pro-fesor Szyszkowska w wywiadzie udzielonym „Trybunie” w 2005 r.56. Projekt ustawy dokÙadnie przedstawia warun-ki w jawarun-kich moČna byÙoby dokona° eutanazji. Prawo do jej wykonania miaÙoby 10 lekarzy o nieposzlakowanej opinii, posiadajcych certyÞ kat Ministerstwa Zdrowia. Zabieg eutanatyczny byÙby moČliwy po zÙoČeniu przez pacjenta odpo-wiedniego oïwiadczenia woli (czyli okreïlonego wniosku). Po jego zÙoČeniu osoba chcca podda° si¿ takiemu zabiegowi miaÙby jeszcze 4 tygodnie na przemyïlenie swojej decyzji i ewentualn jej zmian¿. Kontrol¿ nad caÙ procedur miaÙaby sprawowa° powoÙana do tego celu Krajowa Komisja Kontroli, która badaÙaby kaČdy wniosek. W momencie przekrocze-nia uprawnieÚ przez lekarza zostaÙby on poddany procesowi karnemu. Precedensem wedÙug Szyszkowskiej jest zatrzy-manie nielegalnych praktyk eutanatycznych i tzw. cichych eutanazji, polegajcych na odÙczeniu pacjenta od aparatury. Jak sama przyznaÙa, w wywiadzie dla Trybuny „Przy naszych kÙopotach materialnych ze sÙuČb zdrowia obawiam si¿ powaČnego problemu – ludzie biedni mog by° odÙczani szybciej od aparatów podtrzymujcych Čycie, które dÙuČej b¿d pracowaÙy przy tych, których rodziny mog za to pÙaci°. Przy tej ustawie kaČde odÙczenie podlegaÙoby uwadze tych wytypowanych lekarzy. Szpitale nie mogÙyby juČ tak sobie kogoï odÙczy° i podÙczy° kogoï innego”57. Swoje pogldy na temat legalizacji eutanazji profesor argumentuje koniecznoïci umoČliwienia kaČdemu czÙowiekowi decydowania o wÙa-snym Čyciu i ïmierci (wynikajc z przynaleČnoïci do paÚstwa demokratycznego).
Kolejny projekt ustawy zostaÙ przygotowany w 2013 r. przez Ruch Poparcia Palikota. Jest to projekt uzupeÙniajcy do ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta – ustawa o tzw. testamencie Čycia. Po proponowanych zmianach pacjent miaÙby moČliwoï° zÙoČenia oïwiadczenia tzw. dyspozycji na przyszÙoï°. Oznacza to, Če mógÙby wyrazi° zgod¿ lub sprzeciw w sprawie dalszego leczenia bdĊ przed rozpocz¿ciem takiego leczenia (lub w jego trakcie). Oïwiadczenie woli dotyczyÙoby takČe sytuacji, w której osoba taka nie byÙby w stanie podj° ïwiadomie decyzji (dzi¿ki wprowadzeniu tzw. dyspozycji na przyszÙoï°). Pacjent mógÙby j odwoÙa° zachowaniem, które w sposób wyraĊny lub dorozumiany wyraČa jego wol¿. A wi¿c, jeïli np. byÙby sparaliČowany i nie mógÙby mówi°, mógÙby mrugn° oczami zapytany, czy chce odwo-Ùa° dyspozycj¿. W dyspozycji moČna wskaza° osob¿, która w razie czego za nas zdecyduje o leczeniu. Takie oïwiadczenie waČne byÙoby przez 5 lat, po tym okresie naleČaÙoby zÙoČy° kolejne. Projekt ustawy przewiduje równieČ koniecznoï° powoÙania Centralnego Rejestru Dyspozycji, w którym rejestrowane byÙyby oïwiadczenia. Dyspozycja na przyszÙoï°, oprócz wspomnianego wczeïniej terminu waČnoïci, jest takČe odwoÙywalna, czy to na wyraĊn proïb¿ pacjenta, czy teČ w momencie, gdy wida° jest wyraĊnie, Če pacjent zmieniÙ zdanie, ale nie jest w stanie tego wyrazi°. Lekarz, w
momen-54 Uchwaáa Nadzwyczajnego II Krajowego Zjazdu Lekarzy z 14 grudnia 1991 z póĨniejszymi zmianami. E. ZieliĔska, PowinnoĞci lekarza w przypadku
braku zgody na leczenie oraz wobec pacjenta w stanie terminalnym, „Prawo i Medycyna” 2000, nr 5.
55 Polskie Towarzystwo Pediatryczne, Zaniechanie i wycofanie siĊ z uporczywego leczenia podtrzymującego Īycie u dzieci, wytyczne dla lekarzy, Warsza-wa 2011, s. 41.
56 B. K. Przybylski, Powstaá projekt ustawy o eutanazji, http://lewica.pl/?id=2676, 10.09.2014. 57 TamĪe.
cie, gdy pacjent jest w stanie uniemoČliwiajcym ïwiadome podejmowanie decyzji, zobowizany byÙby do sprawdzenia w Centralnym Rejestrze Dyspozycji, czy wspomniana deklaracja zostaÙa zÙoČona przez pacjenta. Ruch Palikota odnosi si¿ w swym projekcie do podstawowego znaczenia eutanazji, która postrzegana byÙa jako „dobra ïmier°”. UwaČa on, Če w momencie, gdy pewne jest, Če terapia nie dziaÙa i pacjent nigdy nie doczeka si¿ poprawy swego stanu, naleČy da° mu moČliwoï° godnego odejïcia i zakoÚczenia cierpieÚ Þ zycznych i psychicznych zwizanych z chorob58.
Podsumowanie
Cz¿ï° spoÙeczeÚstwa, która uwaČa, Če eutanazja powinna by° legalna i dost¿pna dla wszystkich przytacza nast¿pujce argumenty: litoï° i wspóÙczucie dla cierpicego czÙowieka; przyrodzone i niezbywalne prawo do wolnoïci; idea, „jakoïci Čycia”, któr terminalnie chory traci wskutek cierpienia; poj¿cie „sensu” i „bezsensu” Čycia; pragmatyzm (m.in. wysokie koszty opieki nad terminalnie chorymi i wykorzystanie aparatury medycznej w leczeniu chorego, którego zdrowie rokuje popraw¿); koniecznoï° prawnego usankcjonowania i uregulowania praktyki eutanazji, a tym samym poddania jej kon-troli spoÙecznej59.
Przeciwnicy eutanazji wysuwaj swoje kontrargumenty. Litoï° i wspóÙczucie nie mog by° podstaw racjonalnych decyzji moralnych, winny natomiast mobilizowa° do konstruktywnego dziaÙania w celu pomocy nieuleczalnie chorym (np. medycyna paliatywna, ruch hospicyjny, rozwój medycyny). Wolnoï° czÙowieka ma charakter ograniczony, ponie-waČ nie istnieje bezwzgl¿dna autonomia uprawniajca do swobodnego decydowania o wÙasnym Čyciu, co wynika m.in. ze spoÙecznego charakteru wolnoïci (prawo sÙabych do opieki). Godnoï° ludzka, jako wartoï° ontyczna, nie moČe by° utoČsamiana z jakoïci Čycia, nawet, jeïli jest przez ni ograniczana. Jeden wymiar Čycia („jakoï°”) nie moČe decydowa° o jego caÙoïci (godnoï°). Pragmatyzm i wzgl¿dy ekonomiczne, których utylitarny charakter sprzeciwia si¿ podmiotowoïci czÙowieka, nie mog by° podstaw moralnej decyzji dotyczcej Čycia60.
Eutanazja jest wciČ powracajcym tematem dzielcym spoÙeczeÚstwa i ïrodowiska. Problem granic, których prze-kracza° nie wolno bez wzgl¿du na to, czy jest si¿ osob wierzc, czy nie, wciČ jest pytaniem na czasie, Ùczy si¿ bowiem z podstawowymi potrzebami, na których wspiera si¿ system wartoïci: mowa tu o potrzebie bezpieczeÚstwa, gwarancji poszanowania istoty ludzkiej, jej prawa do samoposiadania i wolnoïci.
Dyskurs pozostaje Čywy, bowiem dynamiczny rozwój technologii medycznych wymusza zmiennoï° pojmowania i deÞ niowania poj¿° podstawowych, a co za tym idzie – zmiennoï° systemów etycznych, moralnoïci i obyczajowoïci. Rozwizania prawne b¿d tu z koniecznoïci wypadkow osigni¿tych kompromisów, wynika to jednak z samej natury problemu i w Čaden sposób nie pomniejsza wartoïci prawnych uporzdkowaÚ.
Bibliografia:
[1] Alichniewicz A., Eutanazja i lekarska pomoc w samobójstwie, [w:] RóČyÚska J., ChaÚska W. (red.), Bioetyka, Warszawa 2013. [2] Burg der van W., The Slippery Slope Argument, “Ethics” 1991, T. 102.
[3] Domino O., Sumienie cenniejsze niČ wÙadza: Luksemburg, „NajwyČszy Czas!” 2008, nr 50. [4] Fenigsen R., Eutanazja – ïmier° z wyboru?, PoznaÚ 1997.
[5] Gadacz T., Milerski B., Religia Encyklopedia PWN, T. 3., Warszawa 2001. [6] Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2006.
[7] Gay L., Le législateur apprenti sorcier? Pays-Bas et Belgique face à la Þ n de vie, [w:] La Þ n de vie et l’euthanasie: colloque d’Aix-en-Provence, 30 novembre-1er décembre 2007, Centre de droit de la santé, Bordeaux 2008.
[8] Gensikowski P., Eutanazja i wspomagane samobójstwo w Holandii (w obliczu zmian), „Prokuratura i Prawo” 2002, nr 4. [9] Guillod O., Schmidt A., Assisted suicide under Swiss law, “European Journal of Health Law” 2005, nr 12.
[10] Kane R. A., Quality of life, [w:] Breslow L. (red.), Encyclopaedia of Public Health, Vol. 3, New York 2002.
[11] Katechizm KoïcioÙa Katolickiego, PoznaÚ 1994.
[12] Keown J., Euthanasia, Ethics and Public Policy. An Argument Against Legalisation, Cambridge 2002. [13] Lewis P., Assisted Dying and Legal Change, Oxford 2007.
[14] Pius XII, Mystici Corporis Christi, Kielce 1945.
[15] Pius XII, Przemówienie do mi¿dzynarodowego zgromadzenia lekarzy (24 luty 1957): AAS 49 (1957) 147.
[16] PÙachta M., Prawo do umierania? - z problematyki regulacji autonomii jednostki w sprawach ïmierci i umierania, „PaÚstwo i Prawo” 1997, nr 3. [17] Poklewski-KozieÙÙ K., Belgijska ustawa o eutanazji i projekt takiej ustawy w parlamencie Francji, „Prokuratura i Prawo” 2002, nr 7/8.
58 Projekt ustawy o zmianie ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta oraz zmianie niektórych ustaw, http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/ Projekty/7-020-511-2013/$Þ le/7-020-511-2013.pdf, 2.09.2014.
59 T. Gadacz, B. Milerski, Religia Encyklopedia PWN , T. 3., Warszawa 2001, s.106. 60 T. ĝlipko, Granice Īycia, Kraków 1994, s. 35-37.
[18] Polskie Towarzystwo Pediatryczne, Zaniechanie i wycofanie si¿ z uporczywego leczenia podtrzymujcego Čycie u dzieci, wytyczne dla lekarzy, Warsza-wa 2011.
[19] Rietjens J. A. C, van der Maas P. J., Onwuteaka-Philipsen B. D., van Delden J. J. M., van der Heide A., Two Decades of Research on Euthanasia from
the Netherlands. What Have We Learnt and What Questions Remain?, “Bioethical Inquiry” Sep 2009, no. 6(3).
[20] Sadowski M., Uwagi o godnoïci czÙowieka w nauczaniu spoÙecznym papieČa Jana PawÙa II, „Przegld Uniwersytecki, Pismo Informacyjne Uniwer-sytetu WrocÙawskiego” maj 2005, nr 5 (110).
[21] Sadowski M., Godnoï° czÙowieka i dobro wspólne jako fundament wartoïci europejskich. Propozycje katolickiej nauki spoÙecznej, [w:] Kozerska E., Scheĝ er T. (red.), Aksjologiczne i praktyczne aspekty integracji europejskiej, WrocÙaw 2007.
[22] Sadowski M., Godnoï° czÙowieka i dobro wspólne w papieskim nauczaniu spoÙecznym (1878-2005), WrocÙaw 2010. [23] StrzygieÙ K. (red.), W trosce o Čycie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, Tarnów 1988.
[24] SzeroczyÚska M., Eutanazja i wspomagane samobójstwo na ïwiecie: studium prawno porównawcze, Kraków 2004. [25] Szkotnicki W., Kaczor A., Eutanazja – aspekty spoÙecznoprawne, „Prokuratura i Prawo” 1997, nr 2.
[26] glipko T., Bioetyka. NajwaČniejsze problemy, Kraków 2012. [27] glipko T., Etyczny problem samobójstwa, Kraków 2008. [28] glipko T., Granice Čycia, Kraków 1994.
[29] Tarnawski M., Zabójstwa uprzywilejowane w uj¿ciu polskiego prawa karnego, PoznaÚ 1981. [30] Tokarczyk R., Prawa narodzin, Čycia i ïmierci, Lublin 1984.
Netografia:
[31] CharloĴ e Fitzmaurice Wise wins right to end daughter Nancy’s life, hĴ p://www.news.com.au/lifestyle/health/charloĴ e-Þ tzmaurice-wise-wins-right-to-end-daughter-nancys-life/story-fneuzlbd-1227103951401, 31.10.2014.
[32] Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary, Iura et bona, Deklaracja o eutanazji, (05.05.1980), hĴ p://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WR/kongre-gacje/kdwiary/zbior/t_1_38.html, 16.06.2014.
[33] Konstytucja Duszpasterska o Koïciele w ïwiecie wspóÙczesnym Gaudium et spes, hĴ p://www.nonpossumus.pl/encykliki/sobor_II/gau-dium_et_spes/, 02.08.2014r.
[34] Onwuteaka-Philipsen B. D. i in., Trends in end-of-life practices before and after the enactment of the euthanasia law in the Netherlands from 1990 to 2010:
a repeated cross-sectional survey, “The Lancet” 2012, hĴ p://press.thelancet.com/netherlands_euthanasia.pdf., 11.06.2014.
