Piotr Kowolik
Badania pedagogiczne opierające się
na metodzie biograficznej
Nauczyciel i Szkoła 3-4 (12-13), 115-121
2001
Piotr Kowolik
Badania pedagogiczne opierające się
na metodzie biograficznej
W ostatnich latach coraz w iększe znaczenie ma m etoda biograficzna, nie tylko w badaniach socjologicznych, ale także w badaniach psychologicznych i pedagogicznych.
J. Pieter stw orzył podbudow ę teoretyczną metody biograficznej na podstaw ie biografii ogólnej, którą opisał w 1946 roku. Korzenie tej m etody tk w iąw biografi- styce1, która rozw inęła się szczególnie w socjologii i częściowo pedagogice2.
Ch. Btihler w ykorzystała metodę biograficzną do badań nad okresem dojrze wanie m łodzieży, w ykorzystując głównie pam iętniki napisane przez dziew częta3.
Z w olennikiem metody biograficznej był J. Chałasiński, który badania sw oje oparł głównie na analizie biografii (życiorysów) i pamiętników młodzieży wiejskiej w w ieku 15-30 lať.
M etodą biograficzną posługiw ała się R. Miller, analizując pam iętniki w ba daniach nad rolą rodziny, szkoły i grupy rówieśniczej w w ychow aniu m łodzieży wiejskiej5.
S. K owalski stosow ał m etodę biograficzną, grom adząc m ateriały biograficz ne za p om ocą w yw iadów podczas badań nad drogam i życiow ym i m łodzieży aka demickiej6.
1 J. Pieter, Biografia ogólna. Wstęp do nauki o życiu ludzkim, K raków 1946.
2 J. Szczepański, Użytkowanie dokumentów osobistych w psychologii społecznej (Szkic informa-
сУІпУ), ..Przegląd Socjologiczny” 1949, t. 10; T. N ow acki, Teczka biograficzna ucznia, W arszawa
1974; S. Szum an, Znaczenie dzienniczków m łodzieży ja k o źródła poznania j e j psychiki oraz m etoda
korzystania z tego źródła opracowania m ateriałów, „K w artalnik Pedagogiczny” (odbitka); S. Szu-
man, J. Pieter, H. W eryński, Psychologia św iatopoglądu m łodzieży, Kraków 1933. J Ch. Btihler, D ziecięctw o i m łodość, W arszawa 1938.
4J. C hałasiński, M łode pokolenie chłopów, W arszawa 1938.
SR. M iller, Proces wychowania w św ietle analiz czterech pam iętników m łodzieży w iejskiej [w:] R. M iller (red.), Proces w ychowania i je g o wyniki, W arszawa 1966.
6 S. K ow alski, Jakościow o-typologiczne a statystyczn e badania nad selekcyjnym i funkcjam i
wychowania [w:] J. W iodarek i M. Ziółkow ski (red.), Metoda biograficzna w socjalizacji, W arszawa
116 Nauczyciel i Szkota 3 -4 2001
Ciekawe badania z zastosowaniem metody biograficznej przeprow adził P. Do m inice z zakresu życie dorosłych jak o procesu kształcenia7.
Propagatorem metody biograficznej jest J. Szczepański8. Teoretyczne wywody naukowe na tem at metody biograficznej w naukach pedagogicznych wyprowadzali między innymi: M. Łobocki, A. Nowak, T. Pilch, W. Dróżka i B. Gołębiowski9.
M. Ł obocki pisze o odmianach metody biograficznej, zaliczając do niej metodę m onograficzną i metodę indywidualnych przypadków.
Termin b i o g r a f i a nie je st obcy naukom o wychowaniu. W edług P. A lheita10 bezpośrednio zw iązany je st z okresem pow ojennym w pedagogice duchow ości, która odw oływ ała się do poglądów D ilthey’a, a w edukacji dorosłych łączył się z kategorią całożyciow ego procesu uczenia się człow ieka, sięgając do poglądów J. A. K om eńskiego".
Biografia (gr. bios — życie i g rď p h o — piszę). Życiorys je st to opis życia i działalności jakiejś osoby, zw łaszcza kogoś w ybitnego, sław nego12.
B i o g r a f i a m oże być:
— kom pletna (tzn. zaw iera dane o całym życiu badanych osób),
— tem atyczna (tzn. dane dotyczą określonej dziedziny życia, zaw odu, w ykształ c e n ia )13
Biografia zdaniem N.K. D enzina przedstaw ia definicje i dośw iadczenia danej osoby, grupy, organizacji w taki sposób, ja k owe dośw iadczenia są interpretow ane przez tę osobę, grupę lub organizację14. Inaczej mów iąc je st to form a w pełni skonw encjonow ana, w yrażające dośw iadczenia życiowe.
7P. D om inice, H istoria życia ja k o p roces kształcenia, Łódź 1994.
8 J. Szczepański, M etoda dokumentów autobiograficznych w naukach społecznych, „K ultura i Społeczeństw o” 1970, nr 1; M. Łobocki, M etody i techniki badań pedagogicznych, K raków 2000, s. 310.
9M. Ł obocki, M etody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2000; S. Palka (red.), Orientacje
w m etodologii badań pedagogicznych, W arszawa 1995; W. Dróżka i B. G ołębiow ski (red.), Współ czesne zagadnienia zawodu nauczyciela, K ielce 1995.
10 P. A ltheit, B iographizitat ais projekt. D er „biograpische A n sa tz“ in d er Erwachsenbildung, B rem en 1990, s. 8.
11 E. Dubas, Biograficzność w ośw iacie dorosłych w ujęciu O lgi Czerniawskiej [w:] B. Juraś- -K raw czyk, B. Śliw erski (red.), Pedagogiczne drogowskazy, K raków 2000, s. 162.
n Słownik w yrazów obcych, W arszawa 2000, s. 128.
131. K. H elling, Metoda badań biograficznych [w:] G. W łodarek, M. Ziółkow ski (red.), Metoda
biograficzna w socjologii, W arszawa - Poznań 1990.
14 A. N ow ak, M etoda biograficzna w badaniach pedagogicznych [w:] S. Palka (red.), Orientacje
R K o w o lik — Badania pedagogiczne opierające się na m etodzie biograficznej 1 1 7
Elem entam i składow ym i biografii według D enzina są: — teksty biograficzne pisane z m yślą o kimś drugim, — korzenie rodzinne,
— w pływ y i znaczenie płci i klasy społecznej, — znaczące w ydarzenia,
— to osoba lub osoby, znające historię życia osoby opisywanej,
— znaki obiektyw izujące, (np. istniejący dom, w którym w ychow yw ał się autor), — praw dziw e osoby z ich praw dziw ym życiem,
— w ydarzenia przełom ow e, — w ypow iedzi praw dziw e15.
M e t o d a b i o g r a f i c z n a — to szczegółowa analiza psychologiczna życia i działalności w ybitnych ludzi w celu poznania ich osobow ości i praw rządzących ich tw órczością i postępowaniem . Innymi słowam i — to psychologiczna analiza biegu czyjegoś życia, m ająca na celu poznanie ogólnych praw idłow ości psychicz nego rozw oju człow ieka lub poznanie kształtow ania się jego osobow ości16.
M etoda biograficzna to m etoda analizująca przebieg życia ludzkiego trakto wanego w kategoriach w ycinka społecznej rzeczyw istości.
Z daniem M. Łobockiego m e t o d a b i o g r a f i c z n a je s t pew nym konglo m eratem różnych m etod badaw czych łącznie z ich technikam i, obejm ującym i zw łaszcza analizę dokumentów, obserwację, metodę sondażu i metodę dialogową. Zastosow anie tej m etody w ym aga zaw sze odw ołania się co najm niej d o jed n ej lub kilku innych sam odzielnych m etod albo technik badawczych.
N ajogólniej m e t o d ę b i o g r a f i c z n ą „określa się jak o m etodę, polegającą na opisie i analizie przebiegu życia ludzkiego, rozpatryw anego w kontekście okreś lonego w ycinka rzeczyw istości społecznej” 17.
B. M ilerski i B. Śliw erski m e t o d ę b i o g r a f i c z n ą określają m ianem m e tody badaw czej polegającej na analizie m ateriałów biograficznych poszczególnych osób stosow anej w pedagogice, psychologii i socjologii, której celem je s t nie tyle ilościowa analiza danego zjawiska, ile jeg o opis i rozum ienie poprzez studium je d nostkowych losów ludzkich18.
G. W łodarek i M. Ziółkowski d e f m iu ją m e to d ę b i o g r a f i c z n ą jako: „ca łokształt indyw idualnych losów, cały przebieg życia danej jednostki [...]. Pew ien obszar ludzkiej aktyw ności, np. działalność zaw odowa czy życie rodzinne [...].
15 A . N ow ak, op. cii., s. 103.
16 S łow nik w yrazów obcych, W arszawa 2000, s. 128.
I7M. Łobocki, M etody i techniki badań pedagogicznych, K raków 2000, s. 294. 18 B. M ilerski, B. Śliw erski (red.), Pedagogika. Leksykon P W N , W arszawa 2000, s. 30.
118 Nauczyciel i Szkoła 3 -4 2001
M ogą to być także tylko kluczow e m om enty przebiegu życia związane z w ażnymi w ydarzeniam i historycznym i, zm ianą ról i pozycji społecznej” 19.
M e t o d a b i o g r a f i c z n a — to analiza wszelkiego typu biografu zastanych i w yw ołanych — czyli spraw ozdań przedstaw iających jednostkow e interpretacje w łasnych doświadczeń indywidualnych oraz społecznych, np. listów, pamiętników, w yw iadów narracyjnych, autobiografii20, opow iadania o życiu. Celem metody biograficznej je s t odkryw anie społecznie uw arunkow anych regularności losów życiow ych ludzi, uform ow anego w św iadom ości jednostki subiektyw nego obrazu społeczeństw a, a także zdobyw anie konkretnych inform acji na tem at określonych w yd arzeń 21.
J. Szczepański w yróżnia różne sposoby definiow ania dokum entu biograficz nego: „dokum ent w yrażający ludzkie i osobiste cechy autora w taki sposób, iż czytelnik poznaje poglądy autora dokum entu na zdarzenia, do których ten doku m ent się odnosi” (Redfield), „dokument odsłaniający pogląd uczestnika na w ypad ki, w których brał udział; nie jest konieczne, aby jednostka, której pogląd na w ypadki je s t wyłożony, napisała dokum ent sam a” (A ngell), „dow olny zapis w ła sny osobnika, który celowo lub nieintencjonalnie dostarcza informacji o strukturze, dynam ice i działaniu swego um ysłu” (A llport), „spraw ozdanie z dośw iadczenia jednostki, przedstaw iające jej działalność jako człow ieka i jako uczestnika w życiu
społecznym ” (B lum er)22.
Pow yższe definicje uw ypuklają znaczenie dokum entów osobistych w pozna w aniu postaw, m otywacji i poglądów badanej osoby. D okum enty osobiste pozw a- la ją n a w gląd w cudze życie psychiczne, co pozwala zrozum ieć postępowanie ludzi w życiu społecznym 23.
Do najw ażniejszych dokum entów życia według K. Plum m era ze Szkoły C hi cagowskiej zaliczyć można:
— życiorysy,
— dzienniki, raptularze pisane na gorąco, — listy,
— dziennikarskie historie życia, spisane i utrw alone w mass mediach, — historie ustne, gaw ędy o życiu w łasnym czy innych,
— teksty literatury faktu, reportaże, — fotografie, fotoreportaże,
19 G. W łodarek, M. Ziółkow ski (red.), M etoda biograficzna w socjologii, W arszawa - Poznań 1990, s. 5.
20 D. D em etrio, Autobiografia. Terapeutyczny wym iar pisania o sobie, K raków 2000. 21 K. O lechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, W arszawa 1997, s. 127. 22Cyt. za A. N ow ak, M etoda biograficzna..., s. 101.
R Kowolik — Badania pedagogiczne opierające się na metodzie biograficznej 1 1 9
— filmy biograficzne dokumentalne, — nagrania kasetow e video z różnych okazji,
— nagrania m agnetofonow e np. opow iadań o sobie, rozmów, wywiadów, — zapiski osobiste w kalendarzach, notesach,
— m iscelanea, np. nagrobki, dedykacje, zapisy do sztambuchów, w izytów ki, listy pochwalne,
— zeznania sądow e, akty oskarżenia, zeznania świadków, — kartoteki leczenia, zapiski o chorobach, szpitalne, lekarskie,
— teczki personalne, służbowe, zawodowe, kartoteki policyjne, bankowe, kierow cy sam ochodu itp.24
Ponadto m ogą to być, np. św iadectw a i opinie czy w yróżnienia ze szkoły, indeksy i opinie ze studiów, z wojska, z organizacji, z parafii, z partii politycznej, z klubu sportow ego, tow arzyskiego, recenzje prac, opinie naukow e, itp.
A u t o b i o g r a f i a — życiorys własny, życiorys jakiejś osoby napisany przez nią sam ą25.
M e t o d a a u t o b i o g r a f i c z n a — m etoda opisyw ania własnego przebiegu życia i działania, poznaw ania historii życia człow ieka, historii naw arstw iania się jego dośw iadczeń życiow ych, kształtow ania, funkcjonow ania i doskonalenia jego
osobow ości26.
Term in a u t o b i o g r a f i a składa się z dwóch części: „auto” i „biografia” , co oznacza: mój życiorys, życiorys jakiejś osoby napisany przez n ią sam ą, życiorys własny, w łasny opis przebiegu w łasnego życia, historię życia jednostki opisana przez n ią sam ą27.
Zdaniem T. Plicha, autobiografie jako m ateriał badaw czy rzadko s ą w ykorzy stywane w pedagogice. „Istniejące pam iętniki nauczycieli pozostaw iane są bez opracow ania, a nie interpretow ane nie m ogą pełnić funkcji poznaw czej”28.
Biografia ukazująca historię życia psychicznego i czynniki jeg o kształtowania, może być napisana na zam ów ienie i pod kierunkiem badacza w edług określonych w skazówek. B iografia m oże obejm ow ać całe życie psychiczne człow ieka lub też określony jeg o w ycinek, fragm ent, szczególnie ważny epizod.
24 B. G ołębiow ski, M etoda biograficzna w p ed eu to lo g ii [w:] W. D różka i B. G ołębiow ski (red.),
Współczesne zagadnienia zawodu nauczyciela, K ielce 1995, s. 29.
25 Słownik w yrazów obcych, W arszawa 2000, s. 92.
26 J. Pieter, Biografia ogólna. Wstęp do nauki o życiu ludzkim, K raków 1946.
27 K. C zarnecki, P sych ologia zaw odow ego rozw oju osobow ości, K raków 1998, s. 263 oraz K. C zarnecki, P. K ow olik, M etoda profesjograficzn a w ustaw icznej edukacji za w o d o w ej [w:] H. B ednarczyk (red.), Wokół problem ów kształcenia ustawicznego, W arszawa - Ryki - R adom 1998, s. 98.
120 Nauczyciel i Szkoła 3 -4 2001
W pierw szym przypadku byłaby to biografia całościow a, a w drugim w ycin kowa. B iografie całościow e czy w ycinkow e m ogą mieć szczególnie dużą w artość poznaw cząjako źródła wiedzy o kształtow aniu się życia psychicznego i całej oso bow ości człow ieka, głów nie w rozw ojow ym okresie życia oraz w czasie aktyw ności społeczno-zaw odow ej. K ierow anie pisaniem biografii ma dwa aspekty: — osoba musi dokładnie w iedzieć, co pisać, jakie epizody z własnego życia szcze
gólnie dokładnie opisać, — osoba musi w iedzieć, ja k pisać.
O bydw a w arunki są niezbędne do w ykonania wartościow ej biografii. Takich niezbędnych warunków nie spełnia życiorys urzędowy, autobiografia spontaniczna czy w reszcie dzienniczek lub pam iętnik. Biografia kierow ana nie je st rów nież po zbaw iona pew nych zastrzeżeń. M oże być w niej w iele zniekształceń spow odow a nych ilością doznań, słabą pam ięcią, bujną w yobraźnią i fantazją, niespełnionym i m arzeniam i, dążeniami i planami życiowymi.
Podstaw ow ym w arunkiem napisania w artościow ej biografii je st pełne poro zum ienie się badacza z badanym, pełne zaufanie, szczerość i w zajem na pomoc. Je żeli zostają spełnione te warunki, to można mieć pełne zaufanie do treści biografii.
M etodzie biograficznej staw ia się zarzut, że zebrane przy jej zastosow aniu m ateriały m a ją w ątp liw ą treść, a tym sam ym w artość n au k o w ą ja k o źródła wiedzy. Z astrzeżenie takie nie je st pozbaw ione racji. M ając to zastrzeżenie na uw adze, zm ierzam y zaw sze do stworzenia takich warunków, by m ateriały były obiektyw ne. Temu celow i służą; jaw ność, identyfikacja, dalszy kontakt badacza z badanym i (po napisaniu przez nich autobiografii), możliwość, a czasem koniecz ność w eryfikacji treści za pom ocą innych metod badań naukow ych. D ośw iadcze nie poucza, że w eryfikację niektórych zagadnień treściowych biografii m ożna prze prowadzić tylko wtedy, jeżeli określone zagadnienia zostały opisane w sposób mało jasny lub niedokładny. M ożna się tu posłużyć ankietąjednopytaniow ąlub wielopy- taniową. Pytania ankiety dotyczą w tedy tylko określonego zagadnienia zawartego w biografii. M ożna tez posłużyć się niektórymi testami psychologicznym i, kw estio nariuszem lub inw entarzem , testem osiągnięć szkolnych lub w ywiadem . D obór m etod w eryfikujących treść biografii zależy zawsze od badanego (w eryfikow ane go) zagadnienia lub określonej cechy życia psychicznego.
Ważnym problemem jest opracowanie materiałów. Ten etap pracy występuje po identyfikacji biografii. Materiały weryfikacyjne stanow ią integralną część m ate riału autobiograficznego. Opracowanie treści materiałów stanowi ostatni etap po sługiwania się tą metodą. Trzeba wykonać wiele czynności technicznych, statystyczno- -opisowych, analitycznych, syntetycznych, wnioskowych i interpretacyjnych.
Posługiw anie się m etodą biograficzną je st rzeczą trudną. W ymaga bardzo dobrej znajom ości w ielu zagadnień szczegółowych, zw iązanych z sam ą m etodą
R K o w o lik— Badania pedagogiczne opierające się na m etodzie biograficznej 1 21
i badanym tem atem . Trzeba po prostu zacząć j ą stosow ać, nabierać dośw iadcze nia, przekonania, by w reszcie móc ocenić jej w artość poznawczą.
M ateriały badaw cze uzyskane przy zastosow aniu m etody biograficznej m oż na w eryfikow ać za pom ocą innych metod. M etoda biograficzna zastosow ana w pedagogice służy wielostronnej interpretacji rzeczyw istości pedagogicznej.
M etoda ta posiada rów nież pewne słabe strony. M ateriałom biograficznym zarzuca się zbyt osobisty charakter, których prawdziwość i autentyczność jest trudna i często niem ożliw a do spraw dzenia. Prow adzone badania nie zaw sze dotyczą dostatecznie reprezentatyw nej próby. A utobiografie nie są obiektyw ne i na skutek zawodnej pam ięci autorów tych materiałów nie odzw ierciedlają w pełni opisyw a nych faktów.
M etodzie tej zarzuca się eseistyczny, literacki 'czy pseudoliteracki charakter opracow ań, pow stałych za jej pom ocą, tj. w sposób subiektyw ny i dowolny, a tym sam ym odbiegający od ścisłej nauki. N ie zaw sze upow ażniają do w yprow adzania szerszych w niosków 29.
M etoda biograficzna stanowi pewnego rodzaju uzupełnienie i poszerzenie metod badań pedagogicznych nastaw ionych przede w szystkim na opis i analizę ilościo wą. Pozw ala ona dotrzeć do subiektywnych przeżyć osób badanych, um ożliw ia bliższe poznanie tego, ja k to, co się dzieje w okół osób badanych, odbija się w ich świadom ości, opiniach, postaw ach, dążeniach30.
29 M. Łobocki, M etody i techniki badań p ed agogicznych, K raków 2000, s. 310.
10 E. Dubas, Biograficzność w ośw iacie dorosłych w ujęciu O lgi C zerniaw skiej [w:] B.
