A CTA U N IV ER SITA TIS LO D ZIEN SIS
F O L IA B O T A N IC A 13 107-112 1998
(A cta U niv. L odz., F olia bot.)
Anna Bomanowska
N IEK TÓ R E RZADK IE I Z A G R O Ż O N E GATUNKI RO ŚLIN SEG ETA LNY CH W K A M PIN O SK IM PARKU N A RO D O W Y M
SO M E RARE AND TH R EA TEN ED
SEGETAL PLA N T SPE C IE S IN T H E K A M PIN O S N A TIO N A L PARK
A BSTR A C T: The paper presents a preliminary list o f rare and threatened segetal plants species in the K am pinos N ational Park. T he list is based on floristical investigations which took place during 1994 and 1995. T he follow in g rare and threatened species were found: A grostem m a githago, Centaurea cyanus, Consolida regalu, Digitaria sanguinalis, Fumaria officinalis, Herniaria glabra, Holosteum umbellatum, L ogfia arvensis, Papaver dubium, Papaver rhoeas, Sinapis arvensis.
T r e ś ć
1. W stęp
2. O gólna charakterystyka terenu badań 3. M ateriał i m etody badań
4. Wyniki badań i dyskusja 5. P odsum ow anie i w nioski 6. Piśm iennictwo
7- Summary
1. W ST Ę P
Proces znikania użytków rolnych z krajobrazu Puszczy K am pinoskiej rozpoczął się po utworzeniu w 1959 r. K am pinoskiego Parku Narodowego. W chwili utworzenia Parku w jego obrębie znajdowało się około 18 500 ha gruntów prywatnych, w tym 13 700 ha gruntów rolnych (Kronika
hampinos-kiego Parku..., 1988). Od roku 1975, na m ocy uchwały Rady M inistrów
w sprawie przejęcia przez Państwo w drodze wywłaszczenia gruntów poło żonych w Kam pinoskim Parku N arodowym , rozpoczęto akcję wykupu ziem i wysiedlania ludności z terenów, które znalazły się w granicach Parku
(.Kronika Kampinoskiego Parku..., 1988). W ykupione grunty są praw ie
w całości zalesiane, a tylko niewielka ich część pozostaw iana do sukcesji wtórnej. Aktualnie w granicach Kam pinoskiego Parku N arodow ego znajduje się 4658 ha prywatnych gruntów rolnych. Przewiduje się całkowite ich wywłaszczenie.
A kcja wykupu i zalesiania gruntów porolnych przyczyniła się do zmniej szenia liczby stanowisk chwastów polnych. Zaistniała sytuacja stworzyła potrzebę zinwentaryzowania pozostałych stanowisk oraz oceny zasobów flory segetalnej na obszarze Kam pinoskiego Parku Narodow ego.
A rtykuł ten jest fragmentem większej pracy dotyczącej tych zagadnień. Celem niniejszego opracow ania jest próba stworzenia lokalnej listy gatun ków rzadkich i zagrożonych flory segetalnej K am pinoskiego Parku N a ro dowego.
2. O G Ó L N A CH ARAKTERYSTYKA T E R E N U BA D A Ń
Puszcza K am pinoska położona jest w pradolinie Wisły, na północny zachód od Warszawy. Od wschodu i północy ogranicza ją koryto Wisły, od zachodu koryto Bzury, od południa skarpa Równiny Łowicko-Błońskiej ( H e r z 1990). W całości obszar ten należy do m ezoregionu K otliny W ar szawskiej i Pasa Nizin Środkowych ( K o n d r a c k i 1994).
K rajobraz puszczy charakteryzuje się naprzemiennym układem wydm i bagien. Wzdłuż Wisły ciągnie się terasa zalewowa. N ad nią wznosi się niewielką kraw ędzią terasa wydm owa o pasowym układzie. D w a pasy wydm (północny i południowy) rozdziela bagnista dolina Łasicy.
Utwory powierzchniowe są pochodzenia polodowcowego. Piaski aluwial- ne i fluwioglacjalne zostały zakumulowane na tym terenie w ostatnich stadiach zlodow acenia bałtyckiego ( K o n e c k a - B e t l e y , S t e f a n i a k 1983).
G eom orfologia terenu warunkuje stosunki wodne. Obszary płaskie m ają wysoki poziom wód gruntowych i dodatkowo są zalewane podczas wiosennych wezbrań, podczas gdy obszary wydmowe cierpią na deficyt wody, zwłaszcza w czasie letnio-jesiennej „niżów ki” ( K a z i m i e r s k i , S i k o r s k a - M a y - k o w s k a 1994).
Puszczę odw adnia cały system kanałów i rowów melioracyjnych. Wody powierzchniowe są odprowadzane Łasicą i kanałami: Olszowieckim i Zaborow skim do Bzury ( H e r z 1990).
Biorąc pod uwagę walory ekologiczne i krajobrazow e Puszczy K am pinoskiej, w 1959 r. utworzono na jej obszarze K am pinoski Park N aro dowy. M a on powierzchnię 35 721 ha i jest drugim co do wielkości parkiem narodow ym w Polsce. W większości obejm uje obszary leśne (26 798 ha). Niewielki procent stanow ią tereny rolnicze, będące własnoś cią p ry w atną m ieszkańców wsi leżących na terenie P arku . Jednak ich powierzchnia systematycznie zmniejsza się z pow odu prow adzonego od
1975 r. wykupu.
3. M A T E R IA Ł I M E T O D Y BA D A Ń
W latach 1994-1995 prow adzono badania florystyczne na siedliskach segetalnych w zachodniej części K am pinoskiego Parku N arodow ego. B ada niami objęto użytki rolne 31 wsi (z ogólnej liczby 66), co stanow i w przy bliżeniu 50% całości gruntów.
W terenie zastosowano m etodę kartow ania gatunków w siatce kw adratów o boku 1 km, będącej rozwinięciem siatki zastosowanej w Atlasie rozmiesz
czenia roślin naczyniowych iv Polsce ( Z a j ą c 1978). D la celów niniejszego
opracow ania zebrane dane zgeneralizowano tak, że wszystkie kw adraty obejmujące grunty danej wsi stanow ią jedno stanowisko.
Nie m a, ja k dotąd, pełnego opracow ania flory segetalnej i jej stosunków fitosocjologicznych na terenach rolniczych Puszczy K am pinoskiej (por. K o b e n d z a 1930, N o w a k 1983), dlatego też posłużono się listą za grożonych gatunków segetalnych Polski zaproponow aną przez W a r c h o l i ń - s k ą (1994).
G atu nki po dano w porządku alfabetycznym , stosując n om enklaturę według Flora Europaea ( T u t i n et al. 1964-1980). Przy każdym gatunku podano kategorię zagrożenia według M iędzynarodowej Unii O chrony Przy rody i Zasobów N aturalnych ( Z a r z y c k i , W o j e w o d a , H e i n r i c h 1992).
4. W YNIKI B A D A Ń I D Y SK U SJA
N a polach w zachodniej części K am pinoskiego P ark u N arodow ego stwierdzono występowanie 275 gatunków chwastów segetalnych, a wśród nich 11 gatunków uznanych za zagrożone w Polsce (por. W a r c h o l i ń s k a 1994). N a badanym terenie gatunki te zaliczono do kategorii I - gatunków o nieokreślonym statusie zagrożenia (tab. I).
T a b e l a I
N iektóre zagrożone gatunki segetalne w K am pinoskim Parku N arodow ym
Som e rare and vulnerable segetal plants in the K am pinos N ational Park
Gatunek Species K ategoria zagrożenia Category o f threat Liczba stanowisk N um ber o f localities A grostem m a githago L. I 10 Centaurea cyanus L. I 26
Consolida regalis S. F. Gray I 4
D igitaria sanguinalis (L.) Scop. I 4
Fumaria officinalis L. I 1
H erniaria glabra L. I 2
H olosteum umbellatum L. I 1
L ogfia arvensis (L.) Holub I 7
Papaver dubium L. I 7
Papaver rhoeas L. I 10
Sinapis arvensis L. I 15
I - Gatunki o nieokreślonej kategorii zagrożenia (indeterminate) ( Z a r z y c k i , W o j e w o d a , H e i n r i c h 1992).
W śród tych gatunków najczęstszym jest Centaurea cyanus. Znaleziono go na 26 spośród 31 stanowisk. Dosyć często występują: Agrostemma
githago, Papaver rhoeas (po 10 stanowisk) i Sinapis arvensis (15 stanowisk).
D o najbardziej zagrożonych wyginięciem należą gatunki występujące na jednym lub dwu stanowiskach: Fumaria officinalis, Holosteum umbellatum (po jednym stanowisku) i Herniaria glabra (dwa stanow iska). Z innych gatunków należy wymienić: Consolida regalis, Digitaria sanguinalis (po cztery stanowiska), Logfia arvensis, Papaver dubium (po siedem stanowisk).
Zagrożone gatunki w przeważającej części to archeofity. G atunki rodzime - apofity - są reprezentowane przez Herniaria glabra, Holosteum umbellatum i Logfia arvensis.
5. P O D S U M O W A N IE I W N IO SK I
N a podstawie badań przeprowadzonych w latach 1994-1995 stwierdzono w zachodniej części K am pinoskiego P arku N arodow ego występowanie 11 gatunków segetalnych, które uznano za rzadkie i zagrożone. Są to:
Agrostemma githago, Centaurea cyanus, Consolida regalis, Digitaria sanguinalis, Fumaria officinalis, Herniaria glabra, Holosteum umbellatum, Logfia arvensis, Papaver dubium, P. rhoeas, Sinapis arvensis.
G atunki te zaliczono do kategorii zagrożenia I (gatunki o nieokreślonej kategorii zagrożenia). W ymagają one dalszych badań w celu ustalenia ich ostatecznego statusu.
M im o że wymienione gatunki nie należą do najrzadszych gatunków segetalnych w Polsce, to zasługują na uwagę. Liczba ich stanow isk na terenie Kam pinoskiego Parku Narodow ego systematycznie zmniejsza się. Wywłaszczanie i zalesianie gruntów rolnych jest ważnym czynnikiem deter minującym występowanie tych gatunków na badanym obszarze.
Brak gatunków o wyższym stopniu zagrożenia nie oznacza ich nieobecności na polach w K am pinoskim Parku Narodowym . Przedstaw iona lista m a charakter prowizoryczny i może ulec poszerzeniu o nowe gatunki w m iarę postępu badań terenowych.
6. P IŚM IE N N IC T W O
H e r z, L. 1990. Przewodnik p o P u szczy Kampinoskiej. Sport i Turystyka, W arszawa. K a z i m i e r s k i , B., S i k o r s k a - M a y k o w s k a , M . 1994. Z a so b y w ody >v Kam pinoskim
Parku N arodow ym . „Puszcza K am pinoska” , 2: 12-14.
K o b e n d z a , R. 1930. Stosunki fitosocjologiczne P u szczy Kam pinoskiej. Planta P o l, 2: 1-201. K o n d r a c k i , J. 1994. Geografia Polski. P W N , W arszawa.
K o n e c k a - B e t l e y , K , S t e f a n i a k , P. 1983. Geneza gleb Kampinoskiego Parku Narodowego. [W:] W pływ działalności człowieka na środowisko glebowe iv Kampinoskim Parku Narodowym . W yd. S G G W -A R , Warszawa: 5-7 1 .
Kronika Kam pinoskiego Parku N arodowego. 1988. M aszynopis, Izabelin.
N o w a k , K. A . 1983. Flora stre fy podm iejskiej W arszaw y (na p rzyk ła d zie byłego pow iatu p ru szkow skiego) . M onogr. B o t , 64.
T u t in , T. G . et al. (Eds). 1964-1980. Flora Europaea. 1-7. U n iv. Press. Cambridge. W a r c h o l i ń s k a , A . U . 1994. L ist o f threatened segetal plan t species in Poland. [W:]
M o c h n a c k y , S , T e r p ó , A . (Eds). Anhtropization and environment o f rural se t tlements. Flora and vegetation. Proceedings o f International Conference. Satoraljaiijhely: 206-219.
Z a j ą c , A . 1978. Założenia m etodyczn e ,.A tłasu rozm ieszczenia roślin naczyniowych tv Polsce". W iad. B o t , 22, 3: 145-155.
Z a r z y c k i , K , W o j e w o d a , W , H e i n r i c h , Z. (red.). 1992. L ista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. B ot. P A N , Kraków.
7. SU M M A R Y
Field observations were carried out in 1994 and 1995. Investigations covered segetal habitats in 31 localities in the western part o f the K am pinos N ational Park. Som e rare and threatened segetal species were found: A grostem m a githago, Centaurea cyanus, Consolida regal is, D igitaria sanguinalis, Fumaria officinalis, Herniaria glabra, H olosteum umbel latum , L ogfia arvensis, Papaver dubium, Papaver rhoeas, Sinapis arvensis.
A preliminary list o f rare and threatened species in the K am pinos N ation al Park was m ade. A category o f threat established by the 1U C N were used.
T hese species are classified in the Indeterminate category. The species need further observations to determine their status.
T he m ain factor threatening segetal plan ts in the K am p in os N a tio n a l Park is the disappearance o f segetal habitats.
Mgr A nna B om anow ska W płynęło d o Redakcji
K atedra B otaniki F olia botanica
Uniw ersytetu Ł ódzkiego 29.07.1996
