Historia i programy dalszych badañ geologicznych
na obszarze by³ej kopalni ozokerytu i stanowiska paleontologicznego w Staruni
Maciej J. Kotarba
1, Stefan W. Alexandrowicz
2, Renata Stachowicz-Rybka
3Starunia, wioska na przedgórzu ukraiñskich Karpat Wschodnich (ok. 130 km na SE od Lwowa), sta³a siê sym-bolem szerokich badañ nad czwartorzêdem. Nazwa ta kojarzy siê z unikatowym stanowiskiem paleontologicz-nym, w którym w roku 1907 w kopalni ozokerytu (wosku ziemnego) odkryto szcz¹tki jednego mamuta i jednego nosoro¿ca w³ochatego (M. £omnicki, 1914a), a w roku
1929, podczas prac wykopaliskowych Polskiej Akademii Umiejêtnoœci (PAU), natrafiono na jedyny na œwiecie okaz nosoro¿ca w³ochatego zachowany prawie w ca³oœci (ryc. 1). Niezwyk³e i wyj¹tkowe zakonserwowanie tkanek miêkkich dokona³o siê w naturalny sposób dziêki nasyceniu rop¹ naftow¹ oraz solank¹. Ponadto, odkryto wtedy szcz¹tki jeszcze dwóch nosoro¿ców w³ochatych. Znaleziska ze Staru-ni s¹ przechowywane w dwóch muzeach: mamut i „pierw-szy” nosoro¿ec w Pañstwowym Muzeum Przyrodniczym Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, a „drugi” nosoro¿ec (ryc. 1) oraz „trzeci” i „czwarty” w Muzeum Przyrodniczym Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierz¹t Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (Kubiak & Drygant, 2005). I³y plejstoceñskie, z których wydobyto ogromne krêgowce, zosta³y nasycone solank¹ pochodz¹c¹ z pod-œcielaj¹cych mioceñskich solonoœnych warstw worotysz-czeñskich jednostki borys³awsko-pokuckiej, bogatych w sól kamienn¹ i potasow¹ (Mitura, 1944; Korin, 2005;
1
Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; kotar-ba@agh.edu.pl
2
Polska Akademia Umiejêtnoœci, ul. S³awkowska 17, 31-016 Kraków; sz.alex@vp.pl 3
Instytut Botaniki, Polska Akademia Nauk, ul. Lubicz 46, 31-512 Kraków; ibrysta@ib-pan.krakow.pl
M.J. Kotarba S.W.
Alexandro-wicz
R. Stachowicz--Rybka
¬
Ryc. 1. „Drugi” noso-ro¿ec w³ochaty po pra-cach konserwatorskich w Muzeum Przyrodni-czym w Krakowie. Fot. P. Witos³awski
Duliñski i in., 2005) oraz rop¹ naftow¹, która przymigro-wa³a z utworów oligoceñskich i eoceñskich jednostki borys³awsko-pokuckiej (Koltun i in., 2005).
W Staruni w latach 1868–1960 eksploatowano ozoke-ryt, a na fa³dzie Staruni i przyleg³ych strukturach jednostki borys³awsko-pokuckiej prowadzono ju¿ od lat 70. XIX w. poszukiwania naftowe. W miejscowoœci tej i w jej okoli-cach ju¿ od œredniowiecza znane by³y Ÿród³a solankowe, a w XX w. odkryto wystêpowanie soli kamiennej i pota-sowej. Geologiczne, czwartorzêdowe badania staruñskie, zin-tensyfikowane w latach 20. i 30. ubieg³ego stulecia przez PAU, maj¹ ju¿ stuletni¹ historiê.
Badañ nad wykopaliskami paleontologicznymi w Sta-runi nie prowadzono systematycznie, bo trudne i skompli-kowane by³y dzieje tych ziem w ostatnim stuleciu, doczeka³y siê one jednak czterech opracowañ monogra-ficznych. W roku 1914 ukaza³a siê okaza³a monografia poœwiêcona znalezisku z 1907 r. (Bayger i in., 1914), licz¹ca 386 stron (ryc. 2), a w roku 1930 opracowanie znale-ziska „drugiego” nosoro¿ca jako tom 70. Rozpraw Wydzia³u Matematyczno-Przyrodniczego PAU (Nowak i in., 1930a), zawieraj¹cy piêæ rozdzia³ów i nieautoryzowany wstêp rów-nie¿ w wersji anglojêzycznej jako Bulletin International de
l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres de Cra-covie, Ser. B (Nowak i in., 1930b). Od 1933 r. Komitet
Badañ Staruñskich PAU wydaje seriê wydawnicz¹
Staru-nia, której pierwszych piêæ zeszytów poœwiêconych by³o
badaniom w Staruni (Gams, 1934; Kormos, 1934; Lengers-dorf, 1934; Szafran, 1934; Zeuner, 1934). Niedawno wyda-no opracowanie mowyda-nograficzne historii odkryæ i badañ naukowych w Staruni (Alexandrowicz, 2004). W roku
2005 ukaza³a siê monografia (Kotarba, 2005) podsumo-wuj¹ca badania polskie i ukraiñskie prowadzone w latach 2004–2005 (ryc. 3).
Ryc. 2. Strona tytu³owa pierwszej monografii staruñskiej (Beyger i in., 1914)
W zwi¹zku z przypadaj¹c¹ w 2007 r. 100. rocznic¹ pierwszego znaleziska paleontologicznego wznowiono w Staruni kompleksowe badania geologiczne prowadzone pod kierunkiem M.J. Kotarby w dwóch oddzielnych pro-gramach badawczych: pierwszy w latach 2004–2005 i dru-gi w latach 2007–2009.
Celem niniejszej publikacji jest zaprezentowanie pro-gramów najnowszych badañ geologicznych w Staruni oraz przypomnienie poprzednich badañ, a szczególnie wk³adu polskich naukowców w poznanie tego unikatowego stano-wiska paleontologicznego oraz ich pionierskich prac geo-logicznych i naftowych w tej czêœci Karpat Wschodnich.
Historia badañ tektonicznych i litostratygraficznych
Jednostkê borys³awsko-pokuck¹ tworzy kilka ³usek ponasuwanych na pó³nocny wschód, z których ka¿da sk³ada siê z serii fliszowej przykrytej molas¹. W stropie sukcesji fliszowej wystêpuj¹ warstwy menilitowe (oligo-cen–wczesny miocen). W sk³ad tej sukcesji wchodz¹ poprzek³adane czarne ³upki ilaste, mu³owce i piaskowce,
które tworz¹ zarówno ska³y macierzyste, jak i zbiornikowe dla ropy naftowej i gazu ziemnego. Innym znacz¹cym poziomem zbiornikowym w rozwa¿anym obszarze s¹ pias-kowce œrodkowego eocenu. Na sukcesji fliszowej jednost-ki borys³awsko-pokucjednost-kiej zalegaj¹ dolnomioceñsjednost-kie war-stwy polanickie i solonoœne utwory warstw worotyszczeñ-skich, te ostatnie s¹ niekiedy zastêpowane przez zlepieñce s³obódzkie i warstwy dobrotowskie. Kompleks mioceñski koñcz¹ warstwy stebnickie (Korin, 2005; Koltun i in., 2005). Warunki geologiczne (tektoniczne i litostratygra-ficzne) w rejonie Staruni i jej okolicy by³y badane i opisy-wane przez licznych badaczy polskich i ukraiñskich, np. Cizancourt (1925), Alexandrowicz (2004), Alexandowicz i in. (2005), Bujalski (1925, 1928a), Korin (1992, 1994a, 1994b, 2000), M. £omnicki (1908, 1914b), J. £omnicki (1911), Mitura (1944), Monchak & Grodetska (1987), Nowak (1917), Nowak & Panow (1930), Rogala (1907), To³wiñski (1927), Tokarski (1930), Zuber (1885, 1888). Pierwsza mapa geologiczna zosta³a opracowana przez Zubera (1888), a nastêpnie zaktualizowana (ryc. 4) przez J. £omnickiego (Bayger i in., 1914).
0 1000 2000 3000m piaskowiec dobrotowski zlepieniec s³obódzki ³upki menilitowe kopalnia wosku ziemnego Ÿród³o solankowe gliny i ¿wiry plejstoceñskie i³y ³upkowe czerwone lub sine aluwium
i³ solny
i³ szary plejstoceñski zPupa columella
Historia odkrycia i wystêpowania soli i solanek
Solanki powszechnie wystêpuj¹ w Karpatach Wschod-nich. S¹ one genetycznie zwi¹zane g³ównie warstwami worotyszczeñskimi oraz innymi mioceñskimi formacjami solonoœnymi (KuŸniar, 1930; Korin, 2005). Wody solanko-we s¹ jednym z najwa¿niejszych czynników zakonserwo-wania unikatowego okazu nosoro¿ca w³ochatego oraz innych kopalnych krêgowców.
W profilu warstw worotyszczeñskich wystêpuj¹ zarówno pok³ady soli kamiennej, jak i soli potasowych (Korin, 2005). Pok³ady te zosta³y stwierdzone ju¿ przed II wojn¹ œwiatow¹ w profilu odwiertu Nadzieja-3 (Zubrzyc-ki, 1938; Mitura, 1944). Solanki udostêpnione przez kopa-nie studzien i szybów, zwane wtedy oknami solnymi, by³y ju¿ znane w Staruni w œredniowieczu, o czym œwiadcz¹ zapisy w starych kronikach (Alexandrowicz, 2004 i cyto-wana tam literatura).
Najbardziej zasolone wody, wyp³ywaj¹ce z g³êbokich otworów Nadzieja-1 oraz DŸwiniacz, pochodz¹ z dehydra-tacji minera³ów ilastych w procesie diagenezy. Mimo i¿ wody dehydratacyjne obszaru Karpat fliszowych mieszaj¹ siê zwykle przy powierzchni z lokalnymi wodami infiltra-cyjnymi, w rejonie Staruni nie stwierdzono jednoznacznie wystêpowania takiego zjawiska. Niektóre z badanych wód infiltracyjnych uzyskuj¹ równie¿ wysokie zasolenie przez ³ugowanie z³ó¿ soli, dodatkowo modyfikowane poprzez efekty parowania na powierzchni (Duliñski i in., 2005).
Historia poszukiwañ naftowych
W latach 1885–1939 w rejonie Staruni odwiercono 15 odwiertów poszukiwawczych: Galicja, Geo-I, Greve-I, Juliusz-1, Juliusz-2, Korn, Lelia, Nadzieja-1 (Starunia-1), Nadzieja-3, Metzger-3, Metzger-4, Metzger-5, Migeles, Przysz³oœæ-2 i Tadeusz-1. Tylko w otworze Nadzieja-1 stwierdzono przemys³owe nagromadzenie ropy i gazu w warstwach eoceñskich. W roku 1929 dzienne wydobycie ropy wynosi³o 4 t i spad³o w 1940 r. do 0,3 t (Zubrzycki, 1938; Mitura, 1944). Zaraz po wojnie zakoñczono eks-ploatacjê z przyczyn technicznych. Mniejsze przyp³ywy ropy i gazu stwierdzono w mioceñskich warstwach woro-tyszczeñskich i oligoceñskich warstwach menilitowych w profilach otworów: Greve-I, Metzger-3, Przysz³oœæ-2 i Nadzieja-3, a objawy ropy w odwiertach: Juliusz-1, Juliusz-2 i Tadeusz-1. W latach 1950–1970 w rejonie Sta-runi odwiercono kilkadziesi¹t otworów poszukiwawczych. Umo¿liwi³y one dok³adne rozpoznanie struktury jednostki borys³awsko-pokuckiej i zlokalizowanie fa³dów Staruni i Hwozdu. W roku 1963 na fa³dzie Hwozdu, który przylega od NE do fa³du Staruni, odkryto z³o¿e ropy naftowej Hwozd (Atlas..., 1998). Natomiast na fa³dzie Staruni wyst¹pi³y tyl-ko niewielkie przyp³ywy i objawy ropy i gazu, na przyk³ad w odwiertach Starunia-5, Starunia-15, Starunia-20 i Staru-nia-25 (Adamenko i in., 2005a). Stwierdzono, ¿e w tym fa³dzie solonoœne dolne warstwy worotyszczeñskie zosta³y z³uskowane przez wypiêtrzaj¹ce siê warstwy menilitowe, a wysokie ciœnienie wód z³o¿owych w ich obrêbie spowo-dowa³o destrukcjê pu³apek i wyzwoli³o migracjê wêglowo-dorów ku powierzchni. Podczas migracji ropy bogatej w wêglowodory nasycone powsta³y ¿y³y ozokerytu. Dlatego w fa³dzie Staruni wystêpuje jedno z najwiêkszych nagro-madzeñ ozokerytu, nie jest on jednak struktur¹ perspekty-wiczn¹ dla dalszych poszukiwañ ropy i gazu. Ropa naftowa, której resztki dop³ynê³y i wyp³ywaj¹ jeszcze na
powierzchniê w postaci wulkanów b³otnych i tzw. oczek ropnych, a niekiedy tworz¹ca niewielkie jeziorka (Kotarba i in., 2005a), jest jednym z najwa¿niejszych czynników powstawania z³o¿a ozokerytu, a tak¿e zakonserwowania unikatowego okazu nosoro¿ca w³ochatego oraz innych zwierz¹t kopalnych w Staruni.
Niedaleko od z³o¿a ozokerytu Starunia, w fa³dach fli-szowych przykrytych przez molasê mioceñsk¹ znajduje siê kilka z³ó¿ ropy naftowej, kondensatu i gazu ziemnego: Hwozd, Hwozd Po³udniowy, Monastyrczany, Pniów, Pasieczna i Bitków–Babcze (Koltun i in., 2005). Wieloho-ryzontowe z³o¿a ropy naftowej i gazu ziemnego wystêpuj¹ zarówno w ró¿nych jednostkach litostratygraficznych, jak i w oddzielnych ³uskach. Wêglowodory ciek³e wystêpuj¹ce w „oczkach ropnych” na powierzchni i nasycaj¹ce szcz¹tki nosoro¿ców w³ochatych s¹ zwi¹zane z rop¹ naftow¹ w utworach oligoceñskich i eoceñskich jednostki bory-s³awsko-pokuckiej na fa³dzie Staruni i przyleg³ych struk-turach Bitkowa, Gwizdu, Markowej i Monastyrczan. Powsta³y one z kopalnej substancji organicznej oligoceñ-skich ³upków menilitowych (Kotarba, 2002; Kotarba i in., 2005a). Kotarba (2002) zaj¹³ siê wyjaœnieniem pochodzenia wêglowodorów nasycaj¹cych koœci nosoro¿ców z 1929 r.
Historia odkrycia i eksploatacji wosku ziemnego
Z³o¿e Starunia jest jednym z kilku z³ó¿ ozokerytu w jednostce borys³awsko-pokuckiej, które wystêpuj¹ w stre-fach szczelinowych i zbrekcjonowanych utworów mioce-nu nad szczytowymi partiami roponoœnych fliszowych struktur antyklinalnych (Bojko & Sozañski, 2004). Jed-nostka borys³awsko-pokucka zapadliska przedkarpackiego jest g³ówn¹ roponoœn¹ czêœci¹ prowincji karpackiej. ¯y³y i pok³ady s¹ g³ównymi formami wystêpowania ozokerytu w tych z³o¿ach. W okolicy Staruni ozokeryt zosta³ stwierdzo-ny na g³êbokoœci od 10 do ok. 500 m. Pok³ady i ¿y³y ozoke-rytu wystêpuj¹ w mioceñskich utworach molasowych, które w jednostce borys³awsko-pokuckiej le¿¹ na utworach fliszowych. Eksploatacjê ozokerytu rozpoczêto w roku 1868 i trwa³a ona do roku 1960 (Alexandrowicz, 2004; Adamenko i in., 2005a).
Wystêpowaniem i wydobywaniem ozokerytu, ropy naftowej i gazu ziemnego w Staruni zajmowali siê Winda-kiewicz (1875a, 1875b), Szajnocha (1881, 1892), Siegfried (1912), Bujalski (1928b, 1929), Zubrzycki (1938), Mitura (1944), Baranovskiy & Sukharev (1959), Bojko (1967) i autorzy Atlas of oil and gas fields of Ukraine (1998). Histo-ria poszukiwañ i eksploatacji tych surowców zosta³a ostat-nio wyczerpuj¹co opisana przez Bojko & Lozañskiego (2004) oraz Alexandrowicza (2002, 2004, 2005a, 2005b).
Historia badañ paleozoologicznych
Jesieni¹ 1907 r., podczas prac zwi¹zanych z pog³êbia-niem szybu IV, nazwanego póŸniej szybem Mamutowym, znaleziono niekompletne szkielety mamuta i nosoro¿ca w³ochatego. Opracowaniem okazów mamuta (Elephas
antiquus Blum.) i nosoro¿ca w³ochatego (Coelodonta antiquitatis) zajmowali siê: szkielety —
Niezabitowski-Lu-bicz (1914a, b) i czêœci miêkkie — Hoyer (1914). W oto-czeniu mamuta i nosoro¿ca znaleziono liczne szcz¹tki owadów, nale¿¹cych g³ównie do chrz¹szczy, wa¿ek, dwu-skrzyd³ych, prostoskrzyd³ych oraz wij (M. £omnicki, 1914c, d, e; M. £omnicki & J. £omnicki, 1914). Ponadto ocen¹ fauny chrz¹szczy zaj¹³ siê Paw³owski (2003). Znaleziono
równie¿ okaz motyla, opisany przez Schille (1914), i przed-stawicieli pajêczaków (Kulczyñski, 1914). Wœród zwierz¹t bezkrêgowych M. £omnicki (1908, 1914f) oznaczy³ równie¿ œlimaki i ma³¿e, a ich oceny ekologicznej podj¹³ siê Alexan-drowicz (2003). W szybie IV pomiêdzy nosoro¿cem a mamu-tem znaleziono doskonale zakonserwowany okaz ¿aby œmieszki (Bayger, 1914), ³uszczaka grubodzioba i szcz¹tki innego bli¿ej nie oznaczonego ptaka (Mierzejewski, 1914) oraz pojedyncze koœci ¿aby trawnej lub ¿aby jadalnej, ¿aby œmieszki, sowy uszatej, jelenia olbrzymiego i konia (Kier-nik, 1914).
W 1929 r. pod patronatem Polskiej Akademii Umiejêt-noœci ponownie podjêto prace wykopaliskowe na terenie kopalni wosku ziemnego w Staruni. Pracami kierowa³ nie-zwykle oddany sprawie poszukiwañ Eugeniusz Panow. Najlepiej zachowany okaz samicy nosoro¿ca w³ochatego („drugi”) zosta³ znaleziony 23 paŸdziernika 1929 roku w odleg³oœci 4,5 m od szybu IV, na g³êbokoœci 12,5 m. W gór-nej czêœci wykopu znaleziono szkielet ju¿ bez czêœci miêk-kich „trzeciego” (Stach 1930), a potem, jak siê okaza³o, równie¿ jedn¹ koœæ nale¿¹c¹ do „czwartego” nosoro¿ca (Kubiak, 1994, 2003). Podczas prac wykopaliskowych oprócz szcz¹tków du¿ych ssaków z otaczaj¹cych je i³ów uzyskano bardzo liczne szcz¹tki owadów, z których w sposób szcze-gó³owy opracowano grupê szarañczaków (Zeuner, 1934), dwuskrzyd³ych (Lengersdorf, 1934), chrz¹szczy (Angus, 1973) i ryjkowców (Kuœka, 1992). Du¿a czêœæ zgromadzo-nych owadów nie doczeka³a siê opracowania, a czêœæ zosta³a zagubiona (Paw³owski, 2003). Przegl¹du szcz¹tków fauny znalezionej w Staruni dokona³ Hoyer (1915, 1937). Tema-tykê du¿ych ssaków ze Staruni podejmowali te¿ Niezabi-towski-Lubicz (1911a, b), Kubiak (1969, 1971, 2003), Kubiak & Dziurdzik (1973), Kubiak & Drygant (2005).
Historia badañ paleobotanicznych
W 1907 roku w i³ach szybu IV natrafiono na liczne szcz¹tki roœlin, w tym owoców, liœci i fragmentów drewien. Liœcie i owoce opracowa³ Raciborski (1914a, b). Oznaczy³ on kilkanaœcie gatunków drzew i krzewów oraz roœlin ziel-nych. Analizy fragmentów drewien podj¹³ siê Szafer (1914). Obfity materia³ stanowi³y du¿e czêœci pni, konarów i drob-nych ga³¹zek. Podobnie jak w przypadku liœci i owoców, w sk³adzie flory dominowa³ d¹b i wierzba, licznie wystê-powa³y równie¿ wi¹z, jesion i brzoza.
Na podstawie makroszcz¹tków roœlin badacze uzyskali obraz roœlinnoœci, który odpowiada³ wspó³czesnej, wystê-puj¹cej w otoczeniu szybu IV. PóŸniejsze wykopaliska ujawni³y, ¿e zarówno szcz¹tki ssaków, jak i wraz z nimi wydobyte szcz¹tki roœlin znajdowa³y siê na wtórnym z³o¿u (Nowak & Panow, 1930; Szafer, 1930).
Cia³o „drugiego” nosoro¿ca, znalezione w 1929 roku, spoczywa³o w otoczeniu siwych i³ów z du¿¹ domieszk¹ materia³u organicznego. Flora i³ów z bezpoœredniego oto-czenia nosoro¿ca oraz wype³niaj¹cych jego wnêtrze zosta³a czêœciowo opracowana przez Szafera (1930). Pozosta³y materia³ jest zgromadzony w Muzeum Paleobotanicznym im. W. Szafera PAN w Krakowie. Na podstawie sk³adu flo-rystycznego Szafer (1930) stwierdzi³, ¿e jest to flora odpo-wiadaj¹ca œrodowisku wspó³czesnej tundry arktycznej. Wiek badanych osadów odniós³ on do maksymalnego
zlo-dowacenia dyluwialnego, czyli zlozlo-dowacenia Cracovien.
Datowanie radiowêglowe nosoro¿ca (Kubiak, 1971) zmie-ni³o sugerowan¹ pozycjê stratygraficzn¹ do interstadia³u œrodkowego vistulianu — Hengelo (Granoszewski, 2002).
Nie jest jednak pewna dok³adnoœæ tego oznaczenia radio-wêglowego (Kuc i in., 2005).
Z warstw i³ów staruñskich wydobyto równie¿ szcz¹tki mchów, które zosta³y opracowane przez Szafrana (1934) i Gamsa (1934). Osobno zosta³y szczegó³owo opracowane liœcie wierzb. Kucowa (1954) na podstawie morfologii liœci wyró¿ni³a kilkanaœcie gatunków rodzaju Salix.
R. Stachowicz-Rybka z materia³ów zebranych w latach 1929–1932 i przechowywanych w Muzeum Paleobota-nicznym im. W. Szafera PAN w Krakowie oznaczy³a wiele nowych gatunków roœlin, nie zanotowanych przez W. Sza-fera (1930). Próbki opisane z wnêtrza nosoro¿ca zawieraj¹ kilkaset owocków z rodzaju Carex, g³ównie Carex nigra i
C. gracilis, a tak¿e nasiona Plantago lanceolata i P. media.
W próbkach opisanych z zêbów nosoro¿ca oznaczono szcz¹tki roœlin wodnych, takich jak Potamogeton
filifor-mis, Nuphar pumila, a tak¿e Comarum palustre, które
wska-zuj¹ na przynajmniej czasowe istnienie zbiornika wodnego (R. Stachowicz-Rybka, dane niepublikowane). Dotychczas znany sk³ad flory ze Staruni wskazywa³, ¿e by³a to flora l¹dowa, zdeponowana prawdopodobnie przez wody p³yn¹ce (Szafer, 1930).
W ods³oniêciach potoku £ukawiec Wielki zosta³y zna-lezione liczne fragmenty pni drzew szpilkowych i liœcia-stych, których wiek na podstawie analizy dendro-chronologicznej M. Kr¹piec oznaczy³ na okres œredniowie-cza — XII i XIV wiek (Alexandrowicz i in., 2005).
Badania naukowe w latach 2004–2005
W 2004 roku, po d³ugiej przerwie, zosta³y wznowione badania naukowe w Staruni. W maju i paŸdzierniku tego roku Towarzystwo Badania Przemian Œrodowiska Geosfera, przy wspó³udziale Akademii Górniczo-Hutniczej w Kra-kowie, Uniwersytetu Technicznego Ropy i Gazu w Iwa-no-Frankiwsku oraz Instytutu Geologii i Geochemii Surowców Energetycznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie, zorganizowa³o dwie wyprawy, podczas których przeprowadzono badania geologiczne, geofizyczne, geo-chemiczne i mikrobiologiczne w Staruni. Ich celem by³o okreœlenie budowy geologicznej i specyficznego œrodowi-ska sedymentacji osadów czwartorzêdowych zawieraj¹cych szcz¹tki ssaków plejstoceñskich oraz ocena mo¿liwoœci znalezienia nowych okazów fauny, a nawet cz³owieka. Efektem tych prac by³a monografia (Kotarba, 2005) sk³adaj¹ca siê z 18 rozdzia³ów, w których przedstawiono wyniki badañ terenowych i laboratoryjnych (ryc. 3). Na obszarze zlikwidowanej kopalni ozokerytu oraz w jej oko-licach wykonano badania sedymentologiczne i dendro-chronologiczne tarasu holoceñskiej rzeki Wielki £ukawiec (Alexandrowicz i in., 2005); pomiary geofizyczne — elek-trooporowe, grawimetryczne i termiczne (Moœcicki, 2005; Madej & Porzucek, 2005); przypowierzchniowe badania geochemiczne (Kotarba i in., 2005a; Dzieniewicz i in., 2005); badania mikrobiologiczne (Barabasz i in., 2005); badania organogeochemiczne ska³ macierzystych z ods³o-niêæ powierzchniowych i rdzeni wiertnicznych oraz ropy naftowej i gazu ziemnego z akumulacji wg³êbnych i z wy-p³ywów powierzchniowych (Kotarba i in., 2005b); badania chemiczne i trwa³ych izotopów wodoru i tlenu wód wg³êbnych i powierzchniowych (Duliñski i in., 2005) oraz datowanie metod¹ radiowêglow¹ szcz¹tków nosoro¿ców w³ochatych i mamuta (Kuc i in., 2005). Ponadto w monografii opisano historiê stanowiska paleontologicznego i zlikwidowanej kopalni ozokerytu w Staruni (Alexandrowicz, 2005b),
historiê poszukiwañ naftowych (Adamenko i in., 2005a), mioceñskie solonoœne warstwy worotyszczeñskie (Korin, 2005), budowê geologiczn¹ i wystêpowanie z³ó¿ wêglo-wodorów (Koltun i in., 2005), cechy geomorfologiczne i neotektoniczne badanego obszaru (Stelmakh, 2005), a tak¿e stanowiska archeologiczne na obszarze Staruni (Mat-skevyj, 2005), historiê badañ paleontologicznych i zbiory staruñskie w muzeach przyrodniczych Lwowa i Krakowa (Kubiak & Drygant, 2005) oraz koncepcjê utworzenia w Staruni miêdzynarodowego Parku Epoki Lodowcowej jako centrum ekoturystycznego i geoturystycznego (Ada-menko i in., 2005b).
Wyniki interdyscyplinarnych badañ wykonanych w Sta-runi w latach 2004–2005 (Kotarba, 2005) pozwoli³y na wstêpne okonturowanie paleozbiornika wodnego, w któ-rym wystêpuje stanowisko paleontologiczne szcz¹tków kopalnych Staruni i ukierunkowa³y dalszy program badaw-czy na szczegó³owe rozpoznanie budowy geologicznej by³ej kopalni wosku ziemnego, a szczególnie œrodowiska sedymentologicznego osadów plejstoceñskich.
Badania naukowe w latach 2007–2009
Od 2007 r. w Staruni pod kierunkiem prof. M.J. Kotarby s¹ kontynuowane badania w dziewiêciu zespo³ach meto-dycznych: geochemii powierzchniowej (dr M. Dzienie-wicz — kierownik zespo³u i dr H. Sechman), geoelektryki (dr W.J. Moœcicki — kierownik zespo³u), mikrograwime-trii (prof. J. Madej — kierownik zespo³u i dr S. Porzucek), mikrobiologii (prof. W. Barabasz — kierownik zespo³u, dr M.J. Chmiel i dr M. Ostafin), litologii i sedymentologii czwartorzêdu (prof. S.W. Alexandrowicz — kierownik zespo³u i dr in¿. T. Soko³owski), paleobotaniki — palinolo-gii i analizy makroskopowych szcz¹tków roœlin (dr R. Sta-chowicz-Rybka — kierownik zespo³u), paleozoologii — badanie miêczaków (dr hab. W.P. Alexandrowicz — kierow-nik zespo³u) oraz datowañ radiowêglowych (prof. K. Ró-¿añski — kierownik zespo³u, prof. T. Goslar i dr T. Kuc).
Badania s¹ skoncentrowane na obszarze ok. 10,5 ha w celu szczegó³owego okonturowania i rozpoznania struktu-ry wewnêtrznej plejstoceñskiego zbiornika wodnego, któstruktu-ry uwarunkowa³ zakonserwowanie krêgowców plejstoceñ-skich. Pozwoli to na dokonanie oceny mo¿liwoœci znale-zienia w nim nowych, dobrze zachowanych okazów tych zwierz¹t, a byæ mo¿e nawet poluj¹cego na nie cz³owieka. W Staruni i w jej okolicach, w czasach, kiedy ¿y³y olbrzy-mie ssaki, znajdowa³o siê co najmniej 17 osad dawnych ludów ³owieckich (Matskevyj, 2005), zaistnia³a wiêc mo¿li-woœæ, ¿e w bagnach tych móg³ siê równie¿ utopiæ cz³owiek. Pierwszy etap badawczy (kwiecieñ 2007) polega³ na wykonaniu podstawowych prac z zakresu geochemii po-wierzchniowej, geoelektryki i mikrograwimetrii. W efek-cie tych badañ uœciœlono granice zasiêgu wystêpowania plejstoceñskiego zbiornika wodnego, który najprawdopodob-niej utrzyma³ siê do holocenu, oraz rozró¿niono miejsca dop³ywu z³o¿owego metanu termogenicznego od miejsc wystêpowania metanu mikrobialnego. W obrêbie zbiornika zosta³y wyznaczone lokalne strefy wystêpowania osadów nieprzepuszczalnych, w których panowa³y warunki redukcyj-ne, oraz strefy wystêpowania osadów przepuszczalnych, charakteryzuj¹ce siê warunkami utleniaj¹cymi. W ten spo-sób wytypowano miejsca, w których mog³y siê zachowaæ zarówno szcz¹tki kostne, jak i tkanki miêkkie wymar³ych krêgowców.
W trakcie drugiego etapu prac (czerwiec 2007) na pod-stawie wyników powierzchniowych badañ geochemicz-nych i geofizyczgeochemicz-nych wybrano 30 stanowisk badawczych. W stanowiskach tych odwiercono otwory o g³êbokoœci 6 m i œrednicy 4,2 cm i przeprowadzono w nich szczegó³owe badania geochemiczne i mikrobiologiczne oraz badania metod¹ tomografii elektrooporowej. Wyniki tych badañ umo¿liwi³y rozpoznanie cech litologicznych oœrodka skal-nego i rozró¿nienie kompleksów ilastych o du¿ej aktywno-œci bakterii metanowych.
W ramach trzeciego etapu (jesieñ 2007–wiosna 2008) w wytypowanych ponad 30 stanowiskach planuje siê odwiercenie pe³nordzeniowanych otworów do sp¹gu osa-dów czwartorzêdowych, o g³êbokoœci 5–20 m i œrednicy rdzenia 6–12 cm. Z profili tych odwiertów zostan¹ pobrane próbki urobku skalnego do badañ geochemicznych gazu adsorbowanego, mikrobiologicznych, litologicznych, sedy-mentologicznych, paleobotanicznych i faunistycznych. Na tym etapie zostan¹ równie¿ dokoñczone badania geoelek-tryczne i grawimegeoelek-tryczne.
Podczas czwartego i pi¹tego etapu (2008–2009) zostan¹ wykonane szczegó³owe badania litologiczne, litofacjalne, sedymentologiczne, paleobotaniczne, faunistyczne i dato-wania radiowêglowe makrosz¹tków flory i fauny oraz syn-teza wszystkich wyników badañ.
Analizy litologiczne, litofacjalne i sedymentologiczne, jako podstawowe metody szczegó³owego opisu osadów, pos³u¿¹ do okreœlenia ich genezy i umo¿liwi¹ wyró¿nienie utworów jeziornych, zastoiskowych i rzecznych. Wyró¿nie-nie facji osadów stokowych (deluwialnych i soliflukcyj-nych) jest podstaw¹ zdefiniowania œrodowisk sedy-mentacyjnych jezior i bagnisk, które zapewnia³y dobre warunki ¿erowania du¿ym ssakom czwartorzêdowym (nosoro¿com w³ochatym i mamutom), a tym samym pod-staw¹ ukierunkowania badañ na lokalizacjê nowych stano-wisk paleontologicznych.
Zasadniczym celem analizy paleobotanicznej makro-skopowych szcz¹tków roœlin bêdzie poznanie sukcesji roœlinnoœci zbiorników wodnych, torfowisk lub starorze-czy. Wydobyta z osadów flora czwartorzêdowa, oznaczona do poziomu gatunku, bêdzie Ÿród³em danych do szcze-gó³owej rekonstrukcji paleoœrodowiska i panuj¹cego wów-czas klimatu. Sk³ad roœlinnoœci oraz sukcesja zbiorowisk jeziornych, szuwarowych i najbli¿szego otoczenia jezior bêd¹ podstaw¹ szczegó³owego odtworzenia zmian zacho-dz¹cych w œrodowisku przyrodniczym w plejstocenie i holocenie. Badania faunistyczne obejm¹ g³ównie miêczaki i ewentualnie owady. Celem analizy malakologicznej bêdzie okreœlenie sk³adu i zmiennoœci zespo³ów miêczaków, które s¹ wskaŸnikami œrodowisk wodnych i l¹dowych oraz warun-ków klimatycznych, a wiêc poœrednio tak¿e wieku osadów. Radiowêglowe datowania makroszcz¹tków flory i fauny pozwol¹ na uzyskanie precyzyjnej chronostratygrafii do 40–45 tys. lat wstecz. Ponadto elektrooporowe sondowania azymutalne dostarcz¹ informacji o zmiennoœci struktury oœrodka litofacjalnego wraz ze wskazaniem mo¿liwej eks-trapolacji w modelu przestrzennym.
Kompleksowa synteza wyników wszystkich badañ naukowych na terenie by³ej kopalni wosku ziemnego w Staruni umo¿liwi wyznaczenie miejsc przysz³ych prac wykopaliskowych, w których istniej¹ najwiêksze szanse znalezienia nowych, dobrze zachowanych okazów fauny i flory plejstoceñskiej.
Praca zosta³a wykonana w ramach specjalnego projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego nr 139/UKR/2006/01 (umowa AGH Nr 28.28.140.512). Autorzy s¹ wdziêczni Pani prof. dr hab. T. Madeyskiej za cenne uwagi i komentarze. Dziêkuj¹ równie¿ TBPŒ Geosfera za finansowe wsparcie graficznej strony artyku³u.
Literatura
ADAMENKO O.M., STELMAKH O.R., ZINCHUK M.S. & KOTARBA M.J. 2005a — History of petroleum exploration in the Sta-runia area, fore-Carpathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 53–60.
ADAMENKO O.M., KRIZHANIVSKIY E.I., VEKERYK V.I., STELMACH O.P., MISCHENKO L.V., ZORINA N.O., ZORIN D.O. & AMBROZYAK M.V. 2005b — A concept of an international Ice-Age park: abandoned ozokerite mine in Starunia village (fore-Car-pathian region, Ukraine) as an ecological-tourist center. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 205–209.
ALEXANDROWICZ S.W. 2002 — Starunia jako symbol aktywnoœci badawczej Polskiej Akademii Umiejêtnoœci. Pr. Komis. Hist. Nauki PAU, 4: 71–89.
ALEXANDROWICZ S.W. 2003 — Krytyczny przegl¹d malakofauny z wykopalisk w Staruni. Pr. Komis. Hist. Nauki PAU, 1: 159–162. ALEXANDROWICZ S.W. 2004 — Starunia i badania czwartorzêdu w tradycji i inicjatywach Polskiej Akademii Umiejêtnoœci. Stud. i Mat. do dziejów PAU. Kraków, 3: 261.
ALEXANDROWICZ S.W. 2005a — Historia i ostatnie lata dzia³alno-œci kopalni wosku ziemnego w Staruni. Pr. Komis. Hist. Nauki PAU, 7: 71–89.
ALEXANDROWICZ S.W. 2005b — The history of “Starunia” — a palaeontologic site and old ozokerite mine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 21–36.
ALEXANDROWICZ S.W., ALEXANDROWICZ W.S. & KR¥PIEC M. 2005 — Holocene terrace of the Velyky Lukavets River in Starunia: sediments and dendrochronology. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 95–101.
ANGUS R.B. 1973 — Pleistocene”Hellephorus (Coleoptera, Hydro-philidae)” from Borislav and Starunia in the Western Ukraine, with a reinterpretation of M. £omnicki’s species, description of a new Sibe-rian species, and comparison with British Weichselian faunas, Phil. Trans. Roy. Soc. London, 265: 299–326.
Atlas of oil and gas fields of Ukraine, t. 5, 1998 — V. Fedyshyn et al.
(eds.). Ukrainian Oil and Gas Academy, Lviv.
BARABASZ W., CHMIEL M., DZIENIEWICZ M. & SECHMAN H. 2005 — Microbiological characteristics and gaseous hydrocarbons, carbon dioxide and hydrogen distribution in the near-surface zone of the Starunia area, fore-Carpathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 175–185.
BARANOVSKIY N.F. & SUKHAREV M.F. 1959 — Ozokeryt (doby-cha, pererabotka i primenenje). Izd. Gostoptech, Moskva, 203. BAYGER J.A. 1914 — ¯aba œmieszka. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 385–386. BAYGER J.A., HOYER H., KIERNIK E., KULCZYÑSKI W., £OMNICKI M., £OMNICKI J., MIERZEJEWSKI W.,
NIEZABITOWSKI E., RACIBORSKI M., SZAFER W. & SCHILLE F. 1914 — Wykopaliska Staruñskie. Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwo-wie, 15: 386.
BOJKO G.Y. 1967 — Uslovija obrazovanija Prykarpatskikh ozokeri-tovykh mestorozhdenij. Geologija i geokhimija gorjuchikh iskopajemy-kh, 12: 107–115.
BOJKO G. & SOZAÑSKI J. 2004 — Ozokeryt [W:] J. Raczkowski & J. Zarubin (red.), Nafta i gaz Podkarpacia, Zarys historii. Instytut Nafty i Gazu, Kraków, Naukova Dumka, Kyiv, 345–360.
BUJALSKI B. 1925 — Budowa geologiczna Karpat w obszarze Bitko-wa. Biul. Stacji Geol., Borys³aw, 9: 1–63.
BUJALSKI B. 1928a — Sprawozdanie z prac geologicznych wykona-nych w r. 1927. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 21: 5–10.
BUJALSKI B. 1928b — Pasieczna [W:] K. To³wiñski (red.), Kopalnie nafty i gazów ziemnych w Polsce. Biul. Stacji Geol., Borys³aw, 18: 17–24.
BUJALSKI B. 1929 — Bitków [W:] K. To³wiñski (red.), Kopalnie naf-ty i gazów ziemnych w Polsce. Biul. Stacji Geol., Borys³aw, 18: 28–37. CIZANCOURT de H. 1925 — O budowie przedmurza polskich Karpat wschodnich. Biul. Stacji Geol., Borys³aw, 12: 5–15.
DULIÑSKI M., RÓ¯AÑSKI K. & KOTARBA M.J. 2005 — Isotopic and chemical composition of surface and groundwaters from the Staru-nia area, fore-Carpathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 187–194.
DZIENIEWICZ M., SECHMAN H. & MOŒCICKI J. 2005 — Prelimi-nary near-surface geochemical survey and shallow temperature measu-rements along the selected line in Starunia, fore-Carpathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological stu-dies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhi-noceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 147–155. GAMS H. 1934 — Die Moose von Starunia als Vegetations- und Kli-mazeugen. Starunia, 2: 1–6.
GRANOSZEWSKI W. 2002 — Szcz¹tki roœlinne towarzysz¹ce wyko-paliskom mamuta i nosoro¿ca w³ochatego w Staruni (Ukraina) w latach 1907–1929. Wiad. Bot., 45 (3/4): 29–34.
HOYER H. 1914 — Czêœci miêkkie g³owy nosoro¿ca i skóra mamuta. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 269–340.
HOYER H. 1915 — Die Untersuchungsergebnisse am Kopfe des in Starunia in Galizien ausgegrabenen Kadavers von Rhinoceros antiqu-itatis Blum. Zeitschr. f. Morphol. u. Anthrop., 19: 419–492. HOYER H. 1937 — Fauna dyluwialna Polski. Kosmos, 63: 181–210. KIERNIK E. 1914 — Szcz¹tki innych kopalnych krêgowców ze Staru-ni. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 341–355.
KOLTUN Y.V., DUDOK I.V., KOTARBA M.J., ADAMENKO O.M., PAVLUK M.I., BURZEWSKI W. & STELMAKH O.R. 2005 — Geo-logical setting and petroleum occurrence of the Starunia area, fore-Car-pathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 61–77. KORIN S.S. 1992 — Tektonicheskie uslovija formirovanija struktury kalijnykh mestorozhdenij v Boryslavo-Pokutskom pokrove. Oteche-stvennaja geologija, 12: 20–25.
KORIN S.S. 1994a — Pro mozhlyvist’ vykorystannja budovy soleno-snykh vidkladiv Prykapattia dlia prognozuvannia naftonosoleno-snykh struk-tur. Geologiia i geokhimiia goryuchykh kopalyn, 1–2: 89–93. KORIN S.S. 1994b — Budowa geologiczna mioceñskich formacji solonoœnych ukraiñskiego Przedkarpacia. Prz. Geol., 42: 744–747. KORIN S. 2000 — Wystêpowanie zwierz¹t kopalnych w solonoœnych utworach formacji worotyszczañskiej: historia i perspektywy dalszych odkryæ. Prz. Geol., 48: 305–306.
KORIN S.S. 2005 — Miocene salt-bearing Vorotyshcha Beds in the Starunia area, fore-Carpathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 79–86.
KORMOS T. 1934 — Knochenfragmente der in Starunia zusammen mit dem Wollnashorn gefundenen kleineren Wirbeltiere. Starunia, 5: 1–4. KOTARBA M.J. 2002 — Sk³ad i geneza wêglowodorów nasycaj¹cych szcz¹tki nosoro¿ca w³ochatego ze Staruni (Karpaty Ukraiñskie). Prz. Geol., 50: 531–534.
KOTARBA M.J. (ed.) 2005 — Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinocero-ses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 218.
KOTARBA M.J., WIÊC£AW D., KOLTUN Y.V., LEWAN M.D., MARYNOWSKI L. & DUDOK I.V. 2005a — Organic geochemical study and genetic correlations between source rocks and hydrocarbons from surface seeps and deep accumulations in the Starunia area, fore-Carpathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 125–145.
KOTARBA M.J., DZIENIEWICZ M. & SECHMAN H. 2005b — Geo-chemical survey, molecular and isotopic compositions, and genetic identification of near-surface gases from the Starunia area, fore-Carpa-thian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 157–174. KUBIAK H. 1969 — Über die Bedeutung der Kadaver des Wollhaar-nashorns von Starunia., Ber. deutsch. Ges. Geol. Wiss., A. Geol. Palä-ont., 14: 345–347.
KUBIAK H. 1971 — Datowanie radiowêglem14C szcz¹tków nosoro¿ca w³ochatego ze Staruni. Wszechœwiat, 10: 267–268.
KUBIAK H. 1994 — Starunia — w 85. rocznicê pierwszych odkryæ paleontologicznych. Wszechœwiat, 95: 295–299.
KUBIAK H. 2003 — Nosoro¿ce i mamut ze Staruni. Pr. Komis. Paleoge-ogr. Czwartorzêdu PAU, 1: 19–20.
KUBIAK H. & DRYGANT D.M. 2005 — Starunia collections in Lviv and Kraków natural history museums and history of palaeontological studies. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological stu-dies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhi-noceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 37–44.
KUBIAK H. & DZIURDZIK B. 1973 — Histological characters of hairs in extant and fossil rhinoceroses. Acta biol. Cracoviensia., Ser. Zool., 16: 55–61.
KUC T., RÓ¯AÑSKI K., GOSLAR T., KUBIAK H. & KOTARBA M.J. 2005 — Radiocarbon dating of remnants of woolly rhinoceroses and mammoth from Starunia, fore-Carpathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 195–203.
KUCOWA I. 1954 — Krytyczny przegl¹d gatunków wierzb (Salix L.) z osadów glacjalnych Polski. Acta Soc. Bot. Pol., 23: 807–837. KULCZYÑSKI W. 1914 — Typ: Cz³onkonogi. Gromada: Pajêczaki. Rz¹d: Roztocza. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 46–49.
KUŒKA A. 1992 — Revision of fossil “Curculionidea (Coleoptera)” from Borys³aw and Starunia near Lwów. Pol. Pismo Entom., 61: 89–95. KUNIAR C. 1930 — Budowa z³ó¿ soli potasowych w niecce Ka³uskiej. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 25, 16–21.
LENGERSDORF F. 1934 — Dipteren aus den diluvialen Schichten von Starunia, Starunia, 4: 1–8.
£OMNICKI J. 1911 — O sk³adnikach tektonicznych Podkarpacia nadwórniañsko-so³otwiñskiego. Spraw. Komis. Fizjogr. AU, 45: 8–17. £OMNICKI J. & £OMNICKI M. 1914 — Owady (Insekta). Rz¹d: Têgopokrywe (Coleoptera). Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 52–85.
£OMNICKI M. 1908 — Wykrycie mamuta (Elephas primigenius Blumb.) i nosoro¿ca dyluwialnego (Rhinoceros antiquitatis Blumb.) w Staruni (pow. Bohorodczañski). Kosmos, 33: 63–70.
£OMNICKI M. 1914a — Wykrycie mamuta i nosoro¿ca dyluwialne-go. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwo-wie, 15: 1–8.
£OMNICKI M. 1914b — Stosunki topograficzne i geologiczne kopalni staruñskiej. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 9–24.
£OMNICKI M. 1914c — Gromada: Wije. Rz¹d Dwuparce. Rz¹d: Pro-stoskrzyd³e. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 50.
£OMNICKI M. 1914d — Gromada: Owady. Rz¹d Wa¿ki. Rz¹d: Pro-stoskrzyd³e. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 51–52.
£OMNICKI M. 1914e — Owady (Insekta). Rz¹d: Pó³têpokrywe (Hemiptera) i Dwuskrzyd³e (Diptera). Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 86–88.
£OMNICKI M. 1914f — Typ: Miêczaki (Mollusca). Wykopaliska Sta-ruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 41–45. MADEJ J. & PORZUCEK S. 2005 — Elements of geological setting of abandoned ozokerite mine in Starunia (fore-Carpathian region, Ukraine) based on gravity survey. [In:] M.J. Kotarba (ed.) — Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 115–124.
MATSKEVYJ L.G. 2005 — Archaeological sites in the Starunia area, fore-Carpathian region, Ukraine. [In:] M.J. Kotarba (ed.), Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 45–51.
MIERZEJEWSKI W. 1914 — £uszczak grubodziób. Wykopaliska Sta-ruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 357–384. MITURA F. 1944 — Geologia z³o¿a wosku w Staruni. Arch. Jakiego Wydzia³u? UJ, Kraków.
MONCHAK L.S. & GRODETSKA G.D. 1987 — Glybynna budova Boryslavs’ko-Pokuts’koy zony Peredkarpats’kogo progynu. Rozvidka i rozrobka naftovykh i gazovykh rodovysch. 22: 21–22.
MOŒCICKI W.J. 2005 — Characterization of near-surface sediments in the area of Starunia (fore-Carpathian region, Ukraine) based on D.C. resistivity soundings. [In:] M.J. Kotarba (ed.) — Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa–Kraków, 103–114.
NIEZABITOWSKI-LUBICZ E. 1911a — Die Haut- und
Knochenüberreste des in Starunia in einer Erdwachsgrube gefundenen Mammut-Kadavers (Elephas primigenius). Bull. Intern. Acad. Pol., Ser. B, Cracovie, 4: 229–239.
NIEZABITOWSKI-LUBICZ E. 1911b — Die Überreste des in Staru-nia in einer Erdwachsgrube mit Haut und Weichteilen gefundenen Rhi-noceros antiquitatis Blum. (tichorhinus Fisch.). Bull. Intern. Acad. Pol., Ser. B, Cracovie, 4: 240–267.
NIEZABITOWSKI-LUBICZ E. 1914a — S³oñ mamut. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 95–180. NIEZABITOWSKI-LUBICZ E. 1914b — Nosoro¿ec w³ochaty. Wyko-paliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 181–268.
NOWAK J. 1917 — Kilka uwag w sprawie budowy Karpat wschod-nich. Kosmos, 41: 148–154.
NOWAK J. & PANOW E. 1930 — Stosunki geologiczne wykopaliska w Staruni. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, 70 B: 8–14.
NOWAK J. PANOW E., TOKARSKI J., SZAFER W. & STACH J. 1930a — Drugi nosoro¿ec z warstw dyluwialnych Staruni oraz charak-ter jego otoczenia (geologja, mineralogja, flora i fauna). Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, 70B, 1: 1–56.
NOWAK J. PANOW E., TOKARSKI J., SZAFER W. & STACH J. 1930b — The second woolly rhinoceros (Coelodonta antiquitatis Blum.) from Starunia, Poland (geology, mineralogy, flora and fauna). Bull. Intern. Acad. Pol., Ser. B, Cracovie: 1–47.
PAW£OWSKI J. 2003 — Evaluation of beetle fauna from Starunia excavations (Ocena koleopterofauny z wykopalisk staruñskich). Pr. Komis. Paleogeogr. Czwartorzêdu PAU, 1: 163–169.
RACIBORSKI M. 1914a — Roœlinnoœæ szybu mamutowego w Staruni. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie, 15: 27–29.
RACIBORSKI M. 1914b — Liœcie i owoce mamutowego szybu w Sta-runi. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwo-wie, 15: 30–33.
ROGALA W. 1907 — Przyczynek do znajomoœci dyluwialnych utwo-rów Galicji. Kosmos, 32: 350–363.
SCHILLE F. 1914 — Owady (Insekta). Rz¹d: £uskoskrzyd³e (Lepidop-tera). Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwo-wie, 15: 89–92.
SIEGFRIED E. 1912 — Die Naphthalagerstätten der Umgebung von Solotwina. Ein Beitrag zur Tektonik des Karpathenrades in Ostgalizien. Verlag für Fachliteratur G.M.b.H., Wien.
STACH J. 1930 — Drugi nosoro¿ec (Coelodonta antiquitatis Blum.) z warstw dyluwialnych w Staruni. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, 70 B: 29–56.
STELMAKH O.R. 2005 — Geomorphological and neotectonic featu-res of the Starunia geodynamic test area. [In:] M.J. Kotarba (ed.) — Polish and Ukrainian geological studies (2004–2005) at Starunia — the area of discoveries of woolly rhinoceroses. Pañstw. Inst. Geol., Warsza-wa–Kraków, 87–93.
SZAFER W. 1914 — Anatomiczny rozbiór drzew i krzewów mamuto-wego szybu w Staruni. Wykopaliska Staruñskie, Muzeum im. Dziedu-szyckich we Lwowie, 15: 34–36.
SZAFER W. 1930 — Flora tundry Staruñskiej. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, 70 B: 20–28.
SZAFRAN B. 1934 — Mchy dyluwium w Staruni. Starunia, 1: 1–17. SZAJNOCHA W. 1881 — Górnictwo naftowe w Galicyi wobec usta-wodawstwa górniczego. Muzeum, Kraków, 8: III, 107.
SZAJNOCHA W. 1892 — Wosk ziemny w Galicyi. Przew. nauk. liter., 82: 177–187; 90: 266–283.
TOKARSKI J. 1930 — Analiza i³u dyluwialnego z bezpoœredniego otoczenia nosoro¿ca znalezionego w Staruni. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, 70 B: 15–19.
TO£WIÑSKI K. 1927 — Z geologji po³udniowej strefy przedgórza pol-skich Karpat wschodnich. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., IV, 1–2: 246–272. WINDAKIEWICZ E. 1875a — Erdöl und Erdwachs in Galizien. Berg-und Hüttenmännischen Jahrbuch, 23: 1–68.
WINDAKIEWICZ E. 1875b — Olej i wosk ziemny. Nak³ad Gazety Lwowskiej, Lviv.
ZEUNER F. 1934 — Die Orthopteren aus der diluvialen Nas-hornschicht von Starunia (polnische Karpathen). Starunia, 3: 1–19. ZUBER R. 1885 — Studia geologiczne we wschodnich Karpatach, Kosmos, 10: 345–397.
ZUBER R. 1888 — Atlas geologiczny Galicyi — tekst do zeszytu dru-giego (Nadwórna, Mikuliczyn, ¯abie, Kuty, Krzyworównia, Popadia — Hryniawa). Wyd. Komis. Fizjogr. AU, Kraków, 105 stron.
ZUBRZYCKI P. 1938 — Starunia jako teren naftowy w œwietle dotychczasowych wierceñ. Przem. naft., 21: 587–591; 22: 608–613. Praca wp³ynê³a do redakcji 29.01.2008 r.
