Z historii stosowania konopi w Polsce

(Warszawa)

Z HISTORII UŻYWANIA KONOPI W POLSCE *

Wykorzystywanie konopi w różnych dziedzinach życia na terenach

ziem polskich sięga czasów prasłowiańskich. Odegrały one dużą rolę jako

roślina magiczna, związana z obrzędami k u l t o w y m i

oraz o ogromnym

znaczeniu gospodarczym i leczniczym. Z nasion wyciskano olej, a z łodyg

otrzymywano włókna do tkanin i sznurów, do wyrobu których

Słowia-nie używali „międlicę", będącą ich jednym z podstawowych narzędzi

.

Nasiona konopi miały znaczenie w szczególnych dniach roku — w

czasie postów i świąt; jedną ze znanych potraw obrzędowych była

„sie-mieniatka", czyli zupa z siemienia konopnego

. Niewątpliwie właściwości

halucynogenne konopi odegrały największą rolę w uznaniu ich rośliną

magiczną i o szczególnym znaczeniu leczniczym.

Konopie przywędrowały na nasze ziemie ze Środkowej Azji. Trafiły

one do Europy Wschodniej i Azji Mniejszej za pośrednictwem Scytów

* Konopie siewne (Cannabis sativa L.) jest to roślina jednoroczna, o wyso-kości około 150 cm., łodygę ma przylegająco owłosioną, a liście dłoniaste. Owocem jest drobny, kulisty orzech. Kwitnie od czerwca do lipca.

Konopie rosną dziko w Azji Środkowej i Zachodniej, od Armenii, Morza Kaspijskiego i Afganistanu po Bajkał i Chiny północne. Dziś najwięcej konopi uprawia się w ZSRR, Jugłosławii, Rumunii i USA. Por. M. N o w i ń s k i : Dzieje upraw i roślin uprawnych. Warszawa 1970 s. 241-243.

1 Według K. M o s z y ń s k i e g o : „Uprawianie ekstazy jest zapewne niemal tak dawne, jak dawna jest kultura". Jednym ze sposobów osiągania takiego stanu było używanie roślin odurzających, wśród których konopie były jednymi z n a j -popularniejszych. K. M o s z y ń s k i : Kultura ludowa Słowian. T. II, cz. I, War-szawa 1967 s. 343-350.

2 K. M o s z y ń s k i : Kultura ludowa Słowian. Kraków 1929 s. 297. Por. także S. B e n e t o w a : Konopie w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Warszawa 1936 s. 8-11.

8 S. C i s z e w s k i : Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa. ZWAK, t. 10, 1886 s. 197. Por. S. B e n e t o w a , s. 10.

330

około X V w. p.n.e. W basenie Morza Azowskiego i nad Donem uprawiano

je już w II tysiącleciu p.n.e.

Wiedza o konopiach sięga jeszcze

wcześ-niej — czasów starożytnych Chin, Indii i Egiptu

. Były one wraz z

man-dragorą i makiem lekarskim najbardziej rozpowszechnionym surowcem

do otrzymywania środków znieczulających i oszołamiających

. W rejon

Morza Śródziemnego dotarły znacznie później. Nie były znane jeszcze

w starożytnej Grecji, a ich rozpowszechnienie w tym rejonie związane jest

z przyjęciem kultury islamu. Jest wielce prawdopodobne, że zakaz

uży-wania alkoholu skłonił mahometan do poszukiuży-wania zastępczego środka,

mogącego wprawić w stan oszołomienia. Konopie świetnie spełniały tę

rolę.

Produktami mającymi działanie psychotropowe, pochodzącymi z

ko-nopi, jest haszysz i marihuana. W obu przypadkach substancją

powodują-cą takie działanie jest tetrahydrokannabinol (THC). Marihuana jest

mie-szaniną liści i kwiatostanów, przede wszystkim rodzaju żeńskiego. W

ma-łych dawkach działa uspokajająco, a w dużych ma działanie

pobudzają-ce; wywołuje niepokój i spłyca sen. Haszysz jest mieszaniną żywicy

ochraniającej wierzchołki kwiatowe roślin żeńskich oraz kwitnących

szczy-tów tej rośliny

.

Konopie uprawne

charakteryzują się dużą różnorodnością form.

« Por. P. C z i k o w , J. Ł a p t i e w : Rośliny lecznicze i bogate w witaminy. Warszawa 1987 s. 169-172.

6 Pierwsze wzmianki o wykorzystywaniu konopi znajdują się w chińskim

rę-kopisie pochodzącym z XXVIII w. p.n.e. Konopie to najprawdopodobniej najstar-sza roślina włóknista Japończyków, Mongołów i Tatarów. W starożytnych Indiach były znane jako lecznicza roślina narkotyczna. Por. B. K o s k o w s k i : Zarys

hi-storii leków. Warszawa 1935 s. 49-51 i S.: O narkotykach. Księga świata. R. 9: 1860 cz. II, s. 154-157.

" ..Herodot pierwszy, opisując zwyczaje Scytów, opowiada o konopiach i ich odurzającym dymie, w czem się Scytowie parzą..." A. B r ü k n e r : Słownik

ety-mologiczny języka polskiego. Warszawa 1985 s. 252-253. Por. także M. N o w i ń s k i :

Dzieje upraw i roślin uprawnych. Warszawa 1970 s. 241-243.

7 Haszysz wywołuje uczucie nierealności i błogostanu. Halucynacje powodują

zniekształcenia i powiększenia odczucia reakcji i zmysłów. Euforia może rozwijać się w różnym nasileniu, od łagodnego zadowolenia aż do niepohamowanej ekstazy. Oczyszczony przez gotowanie z wodą haszysz przy paleniu w fajce lub w papie-rosie już w ilości 0,2 grama wywołuje silny stan odurzenia, przy wdychaniu zaś dymów powstających przy ogrzewaniu haszyszu już 0,01 grama wywołuje takie samo działanie. Niekiedy haszysz jest przyjmowany doustnie (Egipt) w postaci na-pojów, konfitur lub zmieszany z cukrem lub miodem. Por. Toksykologia kliniczna. Pod red. Tadeusza Bogdanika. Warszawa 1988 s. 534-535; W. R u s i e c k i , Р. К ub i k o w s k i : Toksykologia współczesna. Warszawa 1976 s. 325326 oraz L. Z g i r -s к i: Tok-sykomanie w praktyce lekar-skiej. War-szawa 1988 -s. 16-19.

8 Konopie uprawne Cannabis sativa var. indica z rodziny Moraceae przez

sy-stematyków są klasyfikowane jako trzy gatunki: konopie siewne (C. sativa L.), indyjskie (C. indica Lam.) i C. ruderalis Janish. Por. Szata roślinna Polski. Pod

Uprawiane w Polsce zawierają niewielką ilość THC

, i prawdopodobnie

te sprzed kilkunastu wieków również nie zawierały dużej ilości

czynni-ka halucynogennego, a jednak i wówczas właściwości te odegrały dużą

rolę. Pierwsze polskie przyrodnicze dzieła drukowane przynoszą wiele

informacji na temat leczniczych właściwości konopi

. Szymon z

Łowi-cza

polecał parę unoszącą się z nad gotujących się nasion konopnych

na uśmierzenie bólu zębów. Stefan Falimirz

i Marcin z Urzędowa

pisali w swoich herbarzach o soku z nasion, który może spowodować ból

głowy. Największą znajomością możliwości wykorzystania konopii w y

-kazał się Szymon Syreniusz

. Jako pierwszy w polskiej literaturze

bo-tanicznej opisywał ich działanie halucynogenne. Wiedział, że używanie

konopi może spowodować u człowieka różne wizje i zmiany nastroju.

Przytaczał w swojej pracy historie z pól bitewnych Wschodu, gdzie

żoł-nierze dla dodania sobie odwagi ,,z kwiatu konopnego czynią sobie

masło-ki rozmaite, jedne dla wesołego serca i dobrej myśli [...] inne dla

miło-ści"

.

W Polsce w XVIII w. nauki przyrodnicze rozwijały się z dużą

dy-namiką. W dziedzinie botaniki brak było jednak osiągnięć na miarę

świa-tową, ale to właśnie w tym czasie rozpoczęto planowe badania flory

kra-jowej, wprowadzono nauczanie botaniki do programu szkół średnich,

utworzono Katedrę Historii Naturalnej w Szkole Głównej Koronnej,

któ-rej rektorem był wówczas Hugon Kołłątaj. Początkowo botaniki

naucza-no na podstawie przestarzałych dzieł Syreniusza i Rzączyńskiego.

Do-piero w końcu wieku powstał nowy podręcznik, którego autorem jest ks.

Rośliny..., s. 169.

8 S. K o h l m ü n z e r: Farmakognozja. Warszawa 1980 s. 423.

10 O dziełach opisujących konopie pisali: J. R o s t a f i ń s k i : Średniowieczna, historia naturalna. Cz. 1-2. Kraków 1900; J. R o s t a f i ń s k i : Słownik polskich imion rodzajów i wyższych skupień roślin. Kraków 1900, s. 190. E. M a j e w s k i : Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. Warszawa 1889 t. 1,

s. 153-154.

11 Nomenclator albo Aemilii Maceri De herbarum virtutibus cum veris jiguris

herbarum. Per Simonem de Łowicz artium et medicinae doctorem. 1532. Por.

H. B i e g e l e i s e n : Lecznictwo ludu polskiego. Kraków 1929 s. 159; I. A r a b as:

Wybrane rośliny o działaniu uzależniającym w renesansowych herbarzach pol-skich s. 131-142 [W:] Historia leków naturalnych. Pod red. Barbary Kuźnickiej.

II. Natura i kultura — Współzależności w dziejach lekoznawstwa. Warszawa 1989 oraz A. S p ó l n i k : Nazwy polskich roślin leczniczych w źródłach od XVI da

XVIII wieku. Maszynopis pracy doktorskiej. Kraków WSP 1976 s. 197. 12 S. F a l i m i r z : O ziołach i mocy ich. Kraków 1534 s. 33.

18 M a r c i n z U r z ę d o w a : Herbarz Polski. Kraków 1595 s. 69-70.

14 S. S y r e n i u s z : Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią...

Kraków-1613 s. 824.

332

Krzysztof Kluk

. On też napisał jedno z najznakomitszych dzieł

przy-rodniczych tego okresu — Dykcjonarz roślinny. Wśród wymienianych

tam 1536 gatunków roślin znajduje się opis wykorzystania konopi w

róż-nych dziedzinach życia. Pisał między innymi o przykrym i szkodliwym

zapachu konopi, a pomimo to polecał je jako roślinę leczniczą, mającą

między innymi działanie nasenne i uśmierzające ból. Porównywał ich

działanie do skutków powodowanych przez opium. Wspominał również

o działaniu odmiękczającym i przeczyszczającym oleju konopnego

.

Au-torzy prac przeznaczanych dla majątków wiejskich popularyzowali tę

uprawę. Opisywano warunki uprawy i możliwości zastosowania

przemy-słowego konopi

. Stosowanie w lecznictwie preparatów z tej rośliny

musiało być wówczas bardzo powszechne •— zarówno w medycynie

lu-dowej, jak i popularnej — skoro propagowały je publikacje zawierające

wiedzę potoczną takie jak, Ekonomika lekarska albo domowe lekarstwa

Jakuba Kazimierza Haura

. Zalecano w niej konopie w przypadkach

bólu głowy, bezsenności i u chorych psychicznie. Zwracano również

uwa-gę na „bardzo tęgi zapach, szczególnie samczych kwiatów"

.

W Polsce w XVIII w. nie istniał jeszcze problem ludzi

uzależnio-nych od haszyszu i marihuany. Inna sytuacja była wówczas w krajach

bliskiego i dalekiego Wschodu, a potem również w Europie Zachodniej.

Bardzo interesującym aktem prawnym świadczącym o dużym

zagroże-niu społecznym jest edykt Napoleona z 1800 г., wydany przed

opuszcze-niem Egiptu, zabraniający używania napojów sporządzanych z konopi

16 K. K l u k : Dykcjonarz roślinny. Warszawa 1786-1788 t. I, s. 98-100.

17 Kluk pisał m.in.: „Prócz skutków odmiękczających pospolitych innym

ole-jem, ma jeszcze moc bóle uśmierzającą. Nasienie jest ulubione różnemu ptactwu, i wzbudza ich do parzenia się; stąd kury tym nasieniem żywione, jaja obficie niosą. Względem ludzi, cala roślina ma zapach przykry, i osobliwie głowie szko-dzący. W wschodnich krajach różnie ją przyspasabiając, tych skutków doznają, jakie czyni opium". Oraz o działaniu leczniczym: „Można przecież w potrzebie mieć i lekarstwa. Woda obficie z olejem dana, czyni wymioty. Olej obficie sam zażyty, znosi w prostych ludziach zatwardzenia. Tenże odmiękcza twarde puchli-ny, goi blizny po ospie (...). Nasienie starte na mleko z wódką kwiatu różowego lub bzowego, i przyłożone na czoło, sprawuje sen, i uśmierza ból głowy w go-rączkach". Wspominał również o stosowaniu konopi w weterynarii: „Liście odgo-towane z wodą, dają się napojem koniom i bydłu, przeciwko biegunce i robakom". T. I, s. 98-100.

18 P. K r e s c e n j u s z : Compendium lekarstw końskich. Kraków 1743 s. 99-100

i St. В. J u n d z i ł ł : Botanika stosowana. Wilno 1739 s. 422-423.

19 J. К. H a u r : Ekonomika lekarska. Berdyczów 1793 s. 165. W rozdziale

pt. Szaleństwo jest następujący przepis „plastra na głowę", który miał pomóc

cho-rym psychicznie: „Weź maku, siemienia konopnego, jałowca, wszystkiego po garści, kadzidła łot, jąder z kostek brzoskwiniowych, nasienia pigwowego po trzy części łota, wódki różanej i bzowej ile potrzeba, rozłożywszy chusty, głowę obłóż".

oraz palenia nasion konopnych na obszarze całego Egiptu. Nakładano

wówczas duże kary na właścicieli gospód, w których wykryto zakazane

środki

.

X I X wiek przejął subkulturę stosowania preparatów konopi jako

środ-ków halucynogennych. Najbardziej wyraźny wpływ fascynacji haszyszem

można było zaobserwować we Francji, gdzie w 1843 r. w Paryżu

pow-stał klub haszyszystów („le Club des Haschischins"), do którego należeli

m.in. Baudelaire, rzeźbiarz Feucheres, malarz Delacroix.

W Polsce w początkach X I X w. konopie miały podobne znaczenie

jak w opisywanych dziełach renesansowych. Niewiele wzrosła wiedza

0 nich. Lecznicze właściwości konopi wykorzystywane były zarówno w

medycynie oficjalnej, popularnej i ludowej. Ich zastosowanie na wsi i w

mieście było podobne. Zewnętrznie siemię przykładano przy schorzeniach

skóry i okaleczeniach; wewnętrznie przy lekkiej biegunce, gorączce

1 kaszlu oraz jako środek przeciwbólowy. Piśmiennictwo medyczne i

far-maceutyczne niewiele wnosiło nowego. Pierwsza polska farmakopea

z 1817 roku wymienia jako środek leczniczy Semen Cannabis

. Józef

Celiński — autor pierwszego podręcznika farmacji z 1811 roku

stwier-dzał tylko, że Semen Cannabis używane jest w aptekach

. Można na

tej podstawie przypuszczać, że preparaty przygotowywane z konopi były

dość popularne. Prowadzono wiele badań nad nowymi postaciami leków

z substancjami czynnymi tej rośliny i wprowadzano je następnie dość

szybko do lecznictwa. Drukowano artykuły opisujące stosowanie

prepa-ratów z konopi m.in. w przypadkach migreny

, przeciw krwotokom

po-porodowym

, w chorobach psychicznych

, w szczękościsku

noworod-ków i reumatyzmie

. Ta mnogość badań nad substancjami czynnymi

konopi była prawdopodobnie spowodowana odkryciem morfiny i

popu-larnością jaką cieszyła się w lecznictwie.

21 Wg S. B e n e t o w e j , s. 31.

22 Pharmacopoea Regni Poloniae. Warszawa 1817. Wg B. K u ź n i c k a :

Nie-znany przekład. Farmakopei Polskiej z 1817 r. „Studia i Materiały z Dziejów Nauki

Polskiej" ser. B, z. 26 1975 s. 137176. Por. także H. B u k o w i e c k i , M. F u r m a -n ó w a, J. S u j к a: Rośli-ny lecz-nicze w „Pharmacopoeia Reg-ni Polo-niae" (1817). „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej", ser. B, 1969 z. 16.

23 J. C e l i ń s k i : Farmacja czyli Nauka doskonałego przygotowania lekarstw z trzech Królestw natury wybranych. Warszawa 1811 s. 272-273.

24 J. R.: Konopie indyjskie przeciw migrenie. „Medycyna" T. 7: 1879 s. 396.

25 J. R.: Nalewka konopi indyjskich przeciw krwotokom macicznym

poporo-dowym. „Medycyna" T. 4: 1876 s. 213. Wg autora stosowane wówczas gdy nie

skutkuje podanie sporyszu.

26 E. Miłosz: Omamy wzrokowe i słuchowe uleczone za pomocą haszyszu.

„Tygodnik Lekarski" R. 11: 1857 s. 44-46.

27 E. Miłosz: Tinctura cannabis indicae, przy szczękościsku noworodków

334

Jednym z nowych preparatów był środek nasenny „Canabinum

tan-nicum", reklamowany w następujący sposób: „znakomity środek

usypia-jący, nie grożący żadnem niebezpieczeństwem w użyciu, nieustępujący

morfinie i nader pomocny z tego względu przeciwko bezsenności"

.

W czasopiśmiennictwie podejmowano również temat stosowania konopi

w lecznictwie innych krajów.

Z 1901 roku, a więc już z początku XX wieku, pochodzi artykuł

Szy-mona Kossobudzkiego, który uogólnił motywy stosowania nalewki i

wy-ciągu suchego lub płynnego konopi: „We wszystkich tych przypadkach

chodzi nam o uspokajające, znieczulające lub nasenne działanie, a uniknąć

chcemy morfiny"

.

W lecznictwie ludowym stosowano konopie jako środek

przeciwbó-lowy (w przypadkach bólu głowy i zębów)

, napój z siemienia

podawa-no w przypadkach biegunki, gorączki i kaszlu

oraz kobietom w

poło-gu

, zewnętrznie przy schorzeniach skóry i ranach

.

Bardzo interesująco podsumował stosowanie i używanie konopi w

28 S. K o s s o b u d z k i : Trzy przypadki otrucia nalewką i wyciągiem płyn-nym konopi indyjskich. „Medycyna" R. 29; 1901 s. 211-214. Por. także M. L. D o-b r o w o l s k i : O konopiach indyjskich i ich przetworach leczniczych. „Czasopismo Towarzystwa Aptekarskiego" R. 13: 1884 nr 22, s. 389-393, nr 23 s. 407-410 i nr 24 s. 428-430 oraz N.: O kannabinie, „Tygodnik Lekarski" R. 2: 1848 s. 263. N.: Środki usypiające u dawnych lekarzy. „Tyg. Lek." R. 4: 1850 s. 199.

80 Z. R o k o s s o w s k a : O świecie roślinnym wyobrażenia, wierzenia i po-dania ludu ruskiego na Wołyniu we wsi Jurkowszczyźnie pow. Zawileńskim „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej (ZWAK) 1889 s. 173, K. S t o ł y k o w a : Lecznictwo ludowe, „Wisła" XVII, 89, S. P i o t r o w i c z : Znachorka i wróżka Jewdokia Bajczuk. Materiały folklorystyczne ze wsi Bornik na Pokuciu. „Lud" XIII, 1907 s. 220. B. G u s t o w i c z : Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. ZWAK t. 6: 1882 s. 238.

81 Por. A. P a l u c h : Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej. Wrocław 1984 s. 133, M. J. K a w a ł k o : Historie ziołowe. Lublin 1986 oraz W. P o p r z ę c k i : Ziołolecznictwo. Warszawa 1989 s. 216217, K. B ö n e n -b e r g; Rośliny użyteczne człowiekowi. Warszawa 1988 s. 86.

82 O. K o l b e r g : Dzieła wszystkie. T. 17 Lubelskie cz. 2, Wrocław 1962 s. 164. 38 W wielu publikacjach na temat leczniczych właściwości konopi zwracano uwagę na ich działanie halucynogenne. „Cannabinum" przez Józefa Markowskiego została uznana jako trucizna ostra. J. M a r k o w s k i : Rozprawa o toxykologii. Rocznik Towarzystwa Naukowego z U. J. 1829, T. B, s. 304. G i e d w i ł ł o : Dalsze wiadomości o konopiach indyjskich. „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego War-szawskiego", 1844, T. XI posz. 1. s. 250-253. G i e d w i ł ł o : Przetwory z konopi indyjskich czyli gundżah, ich działanie na układ zwierzęcy zdrowy i użyteczność w leczeniu choroby tetanus i innych kurczowych. „Pamiętnik Towarzystwa Le-karskiego Warszawskiego" T. X 1843, posz. 1, s. 160-167. M r o z o w s k i : Cannabis Indica. „Tygodnik Lekarski" R. XI: 1857 s. 94-96, 103-104, 112. [Piotrowski G.] G. Р.: O działaniu tytoniu, makowca i konopi. „Wszechświat" T. III 1884 s. 185-188.

XIX wieku Stefan Mokrzycki

podczas Seminarium

Farmakologiczne-go w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, którym kierował prof.

Koskowski. Uznał on, że terapia z zastosowaniem preparatów z konopi

to fakt miniony, zakończony w XIX w. Wynikało to prawdopodobnie

z przekonania o ich szkodliwym działaniu. Stosowano je jako środek

za-stępujący opium. Konopie indyjskie natomiast trafiły jeszcze do

Farma-kopei Polskiej II

z 1937 roku (oraz 1946) jako Herba Cannabis indicae.

Na koniec Mokrzycki postawił zasadnicze pytanie: „Czy w Europie

stanowi haszysz poważne niebezpieczeństwo?". Odpowiadając na to

py-tanie stwierdzał, że jeszcze nie ma takiego zagrożenia i być może nie

nastąpi, jeżeli preparaty z konopi będą wycofane z lecznictwa. Według

Mokrzyckiego haszysz jako narkotyk był używany od początku XIX

wie-ku „ale tylko w kołach bogatych i znudzonych snobów"

.

Być może jednym z powodów upowszechnienia używania konopi jako

środka halucynogennego było stosowanie konopi w lecznictwie

oficjal-nym. Narkotyki uzyskiwane z konopi mają obecnie najszerszy zasięg

sto-sowania w świecie. Ziele konopi jest przedmiotem przemytu na wielką

skalę

. Choć uprawiana w Polsce odmiana tzw. przemysłowa zawiera

niewielką ilość tetrahydrokannabinolu, to nie można jednak wykluczyć

wyhodowania w naszym klimacie konopi o dużej zawartości THC. Próby

takiej hodowli były już podejmowane w celach narkomanii w 1984 roku

w Warszawie — Łomiankach i w Przemyślu. W X X wieku stało się

więc faktem zagrożenie niedoceniane przez Mokrzyckiego — haszysz

sta-nowi poważne niebezpieczeństwo dla Europy.

Recenzent: Barbara Kuźnicka

Artykuł wpłynął do Redakcji w listopadzie 1989 r.

*4 S. M o k r z y c k i : Haszysz. „Wiadomości Farmaceutyczne", R. 54: 1927

s. 989-992.

S5 S. M o k r z y c k i : dz. cyt., s. 991.

га W 1984 roku celnicy skonfiskowali na świecie 10 296 977 kg konopi. Liczbę

osób używających konopie szacuje się obecnie na około 300 min. Por. A. S t a n -k o w s к i: Nar-komania — nar-koty-ki — nar-komani. Wybrane zagadnienia. Kato-wice 1988 s. 64 oraz T. W. C h r u ś c i e l , Ł. K o r o z s : Zapobieganie narkomanii