Systemy klasyfikacji wód mineralnych w Polsce

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 659. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Jolanta Mirek Katedra Analizy Rynku i Badaƒ Marketingowych. Systemy klasyfikacji wód mineralnych w Polsce 1. Wprowadzenie Woda wyst´pujàca w przyrodzie nie jest nigdy wodà chemicznie czystà i zawsze zawiera pewne iloÊci sk∏adników mineralnych. Dlatego termin „woda mineralna” nie jest pojćiem jednoznacznym. W ujćiu hydrogeologicznym wodami mineralnymi sà wody o ogólnej mineralizacji powy˝ej 1g/dm3 (1000 mg/dm3). Ogólnà mineralizacj´ okreÊla si´ masà suchej pozosta∏oÊci. Jest to osad, jaki pozostaje po odparowaniu wody w temperaturze 105°C i nast´pnie wysuszeniu go w 150°C1. Dolna granica ogólnej mineralizacji 1g/dm3 przyjmowana jest równie˝ przez balneologi´. Dawniej uto˝samiano wody mineralne z wodami leczniczymi. Jednak˝e obecnie podkreÊla si´, ˝e wodami leczniczymi sà tylko te wody, które wykazujà w∏aÊciwoÊci lecznicze. Wody o bardzo wysokiej mineralizacji (powy˝ej 60g/dm3) sà wrćz szkodliwe dla zdrowia. Zdarzajà si´ równie˝ wody lecznicze o ogólnej mineralizacji poni˝ej 1g/dm3. W ustawodawstwie romaƒskim woda mineralna by∏a definiowana jako woda pochodzenia podziemnego, posiadajàca w∏aÊciwoÊci korzystne dla zdrowia, potwierdzone badaniami wykonywanymi przez uprawnione instytucje medyczne. Natomiast w krajach germaƒskich (Niemcy, Austria) oraz w niektórych krajach Europy Wschodniej kryterium stosowanym przy definiowaniu wody mineralnej by∏a ogólna zawartoÊç rozpuszczonych sk∏adników (co najmniej 1000 mg/dm3) lub zawartoÊç wolnego dwutlenku w´gla w wodzie surowej (co najmniej 250 mg/dm3)2.. Z. Pazdro, Hydrogeologia ogólna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1997, s. 122. T. Latour, Kryteria oceny i wymagania dotyczàce warunków produkcji i jakoÊci wody w opakowaniach jednostkowych, „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” 2001, nr 9. 1 2.

(2) 104. Jolanta Mirek. Wiele trudnoÊci nastrćza badaczom tak˝e klasyfikacja wód mineralnych ze wzgl´du na wybór podstawowego kryterium. Dlatego g∏ównym celem niniejszego artyku∏u jest dokonanie przeglàdu istniejàcych systemów klasyfikacji wód mineralnych w oparciu o odpowiednie przepisy prawne (normy i rozporzàdzenia).. 2. Zmiany w sposobach klasyfikacji wód mineralnych w Polsce Przedmiotem rozwa˝aƒ niniejszego artyku∏u sà butelkowane wody mineralne. W poszczególnych okresach obowiàzywa∏y w Polsce ró˝ne przepisy prawne, które wprowadza∏y odmienne klasyfikacje tych wód. Niektóre z tych uregulowaƒ mia∏y powa˝ny wp∏yw na rozumienie pojćia wody mineralnej przez konsumentów. Do 1990 r. obowiàzywa∏y bran˝owe normy ustanowione w latach 1974 i 19753. Zgodnie z nimi wyró˝niano mineralne wody lecznicze oraz wody sto∏owe4. Oba rodzaje wód produkowane by∏y wy∏àcznie przez przedsi´biorstwa uzdrowiskowe. W 1976 r. w polskich uzdrowiskach korzystano ze 164 rodzajów wód leczniczych i produkowano 16 rodzajów butelkowanych wód sto∏owych5. Wody lecznicze zgodnie z normà dzielono na: – lecznicze wody mineralne – wody mineralne – zawierajàce co najmniej 1g sk∏adników sta∏ych rozpuszczonych w 1dm3; – lecznicze wody s∏abozmineralizowane – swoiste – zawierajàce poni˝ej 1g sk∏adników sta∏ych rozpuszczonych w 1dm3; a zawierajàce jeden lub kilka sk∏adników swoistych, których wyst´powanie w okreÊlonej iloÊci powoduje lecznicze dzia∏anie wody (wyró˝niono tutaj wody: ˝elaziste, arsenowe, manganowe, fluorkowe, bromkowe, jodkowe, siarczkowe, borowe, krzemowe, radoczynne, kwasow´glowe i szczawy); – lecznicze wody mineralne – swoiste (wody mineralne swoiste) – zawierajàce co najmniej 1g sk∏adników sta∏ych rozpuszczonych w 1dm3 i jeden lub kilka sk∏adników swoistych. 3 BN-74/9560-05. Wody lecznicze. Podzia∏, nazwy i okreÊlenia i BN-75/9567-08. Butelkowane wody sto∏owe. Wspólne wymagania i badania. 4 Przed 1974 r. butelkowane wody lecznicze by∏y uj´te w urz´dowym wykazie leków, natomiast wody mineralne do powszechnego u˝ycia (zwane sto∏owymi) produkowano wed∏ug norm zak∏adowych, opiniowanych lub opracowywanych przez Instytut Balneoklimatyczny w Poznaniu i zatwierdzanych przez dyrektora Zjednoczenia „Uzdrowiska Polskie”. 5 Analizy fizyczno-chemiczne wód leczniczych, wód sto∏owych, borowin, pod red. A. Jarockiej, Problemy Uzdrowiskowe, z. 9/12, Warszawa 1976. Do wód sto∏owych, które by∏y w tym okresie butelkowane, zaliczamy: Krystynk´, Kujawiank´, Czerniawiank´, Per∏´ Ba∏tyku, Krakowiank´, Kryniczank´, Na∏ćzowiank´, Staropolank´, Staropolank´ (z Jeleniowa), Po∏czyniank´, Per∏´ Po∏czyƒskà, Celestynk´, D∏ugopolank´, Szczawniczank´, Woliniank´ i Wysowiank´..

(3) Systemy klasyfikacji wód mineralnych w Polsce. 105. Z normy bran˝owej z 1975 r. wynika∏o, ˝e sto∏owà wod´ mineralnà produkuje si´ z wody zawierajàcej od 1000 do 4000mg/dm3 sk∏adników mineralnych. Zgodnie z tà normà, poza wodà sto∏owà mineralnà, do grupy wód sto∏owych zaliczono wod´ sto∏owà s∏abo zmineralizowanà. Jest to w rozumieniu normy woda podziemna zawierajàca od 200 do 1000 mg/dm3 sk∏adników mineralnych. Norma dopuszcza∏a w uzasadnionych przypadkach mieszanie wody s∏abo zmineralizowanej z wodà mineralnà pod warunkiem uwzgl´dnienia tego w nazwie wody sto∏owej oraz w oznaczeniu. Ze wzgl´du na zawartoÊç dwutlenku w´gla oba rodzaje wód sto∏owych dzielono na: wody z naturalnà zawartoÊcià dwutlenku w´gla, wody sztucznie nasycone dwutlenkiem w´gla oraz wody bez dwutlenku w´gla6. Klasyfikacj´ butelkowanych wód sto∏owych, zawartà w omawianej normie, przedstawia tabela 1. Tabela 1. Podzia∏ butelkowanych wód sto∏owych obowiàzujàcy w latach 1975–1990 Podstawa podzia∏u zawartoÊç sk∏adników sta∏ych. zawartoÊç wolnego dwutlenku w´gla. typy. odmiany. Woda sto∏owa mineralna. Woda sto∏owa s∏abo zmineralizowana. Nazwa. z naturalnà zawartoÊcià dwutlenku w´gla. sto∏owa woda mineralna z naturalnà zawartoÊcià dwutlenku w´gla. sztucznie nasycona. sto∏owa woda mineralna sztucznie nasycona dwutlenkiem w´gla. bez dwutlenku w´gla. sto∏owa naturalna woda mineralna. z naturalnà zawartoÊcià dwutlenku w´gla. sto∏owa woda s∏abo zmineralizowana z naturalnà zawartoÊcià dwutlenku w´gla. sztucznie nasycona. sto∏owa woda s∏abo zmineralizowana sztucznie nasycona dwutlenkiem w´gla. bez dwutlenku w´gla. sto∏owa woda naturalnie s∏abo zmineralizowana. èród∏o: BN-75/9567-08. Butelkowane wody sto∏owe. Wspólne wymagania i badania.. Na prze∏omie lat 80. i 90. dokonano zmiany tej normy i od 9 lipca 1990 r. obowiàzywa∏a nowa norma, w której obni˝ono wymagany poziom sk∏adników mineralnych do 200 mg/l7. Wszystkie wody spe∏niajàce to kryterium nazywane by∏y naturalnymi wodami mineralnymi.. 6 Wody bez dwutlenku w´gla okreÊlono odpowiednio jako sto∏owe naturalne wody mineralne i sto∏owe wody naturalne s∏abo zmineralizowane. 7 BN-90/9567-08. Butelkowane naturalne wody mineralne..

(4) 106. Jolanta Mirek. Ju˝ po zatwierdzeniu nowej normy okaza∏o si´, ˝e zawiera ona szereg braków8. Mi´dzy innymi, zgodnie z tà normà, woda mineralna powinna charakteryzowaç si´ obecnoÊcià pierwiastków Êladowych. Jednak˝e nie okreÊlono w niej, które to majà byç pierwiastki. W normie istnia∏ zapis, ˝e naturalna woda mineralna przeznaczona do obrotu handlowego powinna byç produkowana wg normy przedmiotowej, opracowanej dla danego êród∏a lub ujćia. Normy przedmiotowe posiada∏y prawie wy∏àcznie wody pochodzàce z uzdrowisk. W Bran˝owym Katalogu Norm z 1993 r. podano, ˝e normy przedmiotowe posiada∏y tylko wody sto∏owe: Staropolanka, Per∏a Ba∏tyku, Kryniczanka, Wolinianka, Krystynka, Kujawianka, Po∏czynianka, Krakowianka, D∏ugopolanka i Augustowianka oraz wody lecznicze: Jan, S∏otwinka, Wielka Pieniawa, Mieszko, Dàbrówka i Zuber I. Nowa ustawa o normalizacji z 3 kwietnia 1993 r. wprowadzi∏a zapis, ˝e normy bran˝owe mogà byç stosowane na zasadzie dobrowolnoÊci, chyba ˝e obowiàzek ich stosowania wynika z powo∏ania w aktach prawnych og∏oszonych przed dniem wejÊcia w ˝ycie ustawy9. Poniewa˝ norma bran˝owa z 1990 r. nie spe∏nia∏a tego warunku, do 1997 r. nie istnia∏y w Polsce obowiàzujàce obligatoryjnie przepisy prawne normalizujàce kryteria, jakie powinny spe∏niaç wody butelkowane. 8 lipca 1997 r. ukaza∏o si´ Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo∏ecznej w sprawie szczególnych warunków sanitarnych przy produkcji i w obrocie naturalnych wód mineralnych, mineralnych wód mieszanych, naturalnych wód êródlanych oraz wód sto∏owych10. I tak zgodnie z tym rozporzàdzeniem: Naturalne wody mineralne – to wody podziemne, pierwotnie czyste, wyró˝niajàce si´: ustabilizowanym sk∏adem chemicznym (dopuszczalne wahania ± 10%), pochodzeniem z okreÊlonej wczesnej formacji geologicznej, zawartoÊcià jednego lub wićej pierwiastków, majàcych znaczenie fizjologiczno-od˝ywcze w iloÊciach znaczàcych w stosunku do zapotrzebowania dobowego. Wyst´pujà one z regu∏y w g∏´bszych warstwach wodonoÊnych, charakteryzujàcych si´ d∏ugim okresem odnawiania zasobów. Naturalne wody mineralne posiadajà zazwyczaj bardzo urozmaicony sk∏ad chemiczny, a niekiedy naturalnà zawartoÊç dwutlenku w´gla. OkreÊlenie „naturalna woda mineralna” nie jest to˝same z pojćiem „wody mineralnej” wed∏ug definicji geologicznej (co najmniej 1000 mg sk∏adników mineralnych rozpuszczonych w litrze wody). Podstawowym kryterium zaklasyfikowania danej wody jako „naturalnej wody mineralnej” jest obecnoÊç i st´˝enie sk∏adników o znaczeniu fizjologiczno-od˝ywczym lub dietetycznym, odró˝niajàcych jà od zwyk∏ej wody do picia czy wody êródlanej.. 8 T. Wojtaszek, Cudowne przeobra˝enia wód mineralnych, „Przemys∏ Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny” 2001, nr 6. 9 Dz.U. nr 55, poz. 251. 10 Dz.U. nr 85, poz. 544..

(5) Systemy klasyfikacji wód mineralnych w Polsce. 107. Naturalne wody êródlane – w porównaniu do naturalnych wód mineralnych pochodzà z p∏ytszych i gorzej izolowanych od Êrodowiska zewn´trznego warstw wodonoÊnych, dlatego dopuszczalne wahania w ich sk∏adzie chemicznym mogà wynosiç do ± 20%. Sà to najcz´Êciej wody niskozmineralizowane (150–500 mg/l), zawierajàce g∏ównie wodorow´glany lub siarczany wapnia i magnezu. WÊród tych wód znajdujà si´ równie˝ cz´sto wody niskosodowe (zawierajàce poni˝ej 20 mg/l sk∏adników sta∏ych). Mineralne wody mieszane – sk∏adajà si´ z dwóch lub wićej ró˝nych naturalnych wód mineralnych, zmieszanych w sta∏ych proporcjach iloÊciowych. Mieszanie jest dopuszczalne w przypadkach, kiedy mo˝na korzystaç z uj´ç usytuowanych blisko siebie, które sà zbyt ma∏o wydajne do indywidualnej eksploatacji. Wody te zawierajà cz´sto (podobnie jak naturalne wody mineralne) znaczàce iloÊci sk∏adników od˝ywczych. Wody sto∏owe – mineralizowane – produkowane sà z naturalnych wód êródlanych lub wody gospodarczej11 przeznaczonej do picia, poprzez dodanie okreÊlonej recepturà iloÊci zwiàzków mineralnych lub wysokozmineralizowanej naturalnej wody mineralnej. Dopuszczalne i celowe jest dodawanie tylko takich sk∏adników, które sà po˝àdane w wodzie ze wzgl´du na ich w∏aÊciwoÊci od˝ywcze, a w danej wodzie (stanowiàcej surowiec), wyst´pujà w iloÊciach nieznacznych12. W rozporzàdzeniu z 1997 r. zdefiniowano poszczególne rodzaje wód, ustalono klasyfikacj´ wód podziemnych wed∏ug ogólnej zawartoÊci rozpuszczonych sk∏adników mineralnych, stopnia nasycenia dwutlenkiem w´gla oraz zawartoÊci sk∏adników mineralnych majàcych znaczenie fizjologiczne dla zdrowia. Podano tak˝e warunki produkcji wody oraz wymagania organoleptyczne, chemiczne, fizyczne i mikrobiologiczne. Informacje uzupe∏niajàce do Rozporzàdzenia Ministra zawiera Polska Norma z 1999 r. sk∏adajàca si´ z 5 arkuszy13. Pomimo i˝ norma dotyczy naturalnych wód mineralnych i leczniczych, podane w niej metody badaƒ oraz ustalenia odnoszàce si´ do warunków produkcji i dystrybucji majà zastosowanie do wszystkich typów wód wymienionych w rozporzàdzeniu. Wymagania dla tych wód ró˝ni∏y si´ znacznie od wymagaƒ okreÊlonych dla wody do picia i na potrzeby gospodarcze14. 11 Woda gospodarcza u˝yta jako surowiec wyjÊciowy musi byç wodà podziemnà spe∏niajàcà wymagania sanitarne zawarte w rozporzàdzeniu. 12 T. Latour, Wody butelkowane – aktualne wymagania jakoÊciowe i sanitarne, „Przemys∏ Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny” 1999, nr 1. 13 PN-11001-1. Butelkowane naturalne wody mineralne. 14 Kryteria dla wody do picia i na potrzeby gospodarcze okreÊla∏o poprzednio Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo∏ecznej z dnia 31 maja 1977 r. w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadaç woda do picia i na potrzeby gospodarcze (Dz.U. nr 18, poz. 77), ze zm. z 1990 r. (Dz.U. nr 35, poz. 205). Nast´pnie obowiàzywa∏o Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo∏ecznej z dnia 4 wrzeÊnia 2000 r. w sprawie warunków, jakim powinna odpowiadaç woda do picia i na potrzeby gospodarcze, woda w kàpieliskach oraz zasad sprawowania kontroli jakoÊci wody przez Inspekcj´ Sanitarnà (Dz.U. nr 82, poz. 937). Obecnie obowiàzuje Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagaƒ dotyczàcych jakoÊci wody przeznaczonej do spo˝ycia przez ludzi (Dz.U. nr 203, poz. 1718)..

(6) 108. Jolanta Mirek. Ró˝nice te wyst´pujà zw∏aszcza w wymaganiach odnoszàcych si´ do: pochodzenia wody i jej sk∏adu chemicznego, sposobu post´powania z wodà czerpanà z ujćia przed rozlaniem jej do opakowaƒ jednostkowych, wielkoÊci maksymalnie dopuszczalnych st´˝eƒ substancji niepo˝àdanych i toksycznych, wielkoÊci i rodzaju normalizowanych wskaêników mikrobiologicznych15. Norma ta nie ma jednak charakteru obligatoryjnego, gdy˝ zgodnie z cytowanà wczeÊniej Ustawà o normalizacji, stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne. Wyjàtkiem jest sytuacja, gdy zostaje wprowadzony obowiàzek stosowania Polskiej Normy poprzez rozporzàdzenie odpowiedniego ministra lub powo∏anie normy w ustawie. Norma „Butelkowane naturalne wody mineralne” nie spe∏nia ˝adnego z tych warunków. 27 grudnia 2000 r. ukaza∏o si´ Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia w sprawie szczególnych warunków i wymagaƒ sanitarnych przy produkcji naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych oraz wód sto∏owych w opakowaniach jednostkowych16. Na mocy nowego przepisu prawnego przesta∏o obowiàzywaç Rozporzàdzenie z 1997 r. Zgodnie z Rozporzàdzeniem z 2000 r. wyró˝niamy: Naturalne wody mineralne – sà to wody, do produkcji których wykorzystuje si´ wod´ pochodzàcà ze z∏o˝a podziemnego lub poziomu wodonoÊnego o udokumentowanych zasobach, pierwotnie czystà, o stabilnym sk∏adzie chemicznym z zawartoÊcià w litrze (w sumie) co najmniej 1000 mg rozpuszczonych sk∏adników mineralnych lub z zawartoÊcià w litrze co najmniej 250 mg dwutlenku w´gla pochodzenia naturalnego lub z zawartoÊcià co najmniej jednego ze sk∏adników mineralnych, wymienionych w tabeli 2, w zamieszczonym w tej tabeli st´˝eniu. Szczególny przypadek stanowià naturalne wody mineralne niskosodowe. Do tej grupy zalicza si´ wody o mineralizacji ogólnej powy˝ej 500 mg/l, w których maksymalne st´˝enie sodu wynosi 20 mg/l17. Naturalne wody êródlane – do ich produkcji wykorzystuje si´ wod´ pochodzàcà ze z∏o˝a podziemnego lub poziomu wodonoÊnego o udokumentowanych zasobach, pierwotnie czystà, o zawartoÊci sk∏adników mineralnych w st´˝eniu ni˝szym od okreÊlonego dla naturalnych wód mineralnych. Nadajà si´ one do produkcji wszelkiego rodzaju napojów oraz stosowania w gospodarstwie domowym. Wody sto∏owe – sà to wody produkowane na bazie wody êródlanej lub innej wody podziemnej pierwotnie czystej, nie zawierajàcej sk∏adników mineralnych w st´˝eniu okreÊlonym w tabeli 2, powstajàce poprzez zmieszanie z naturalnà wodà mineralnà lub dodanie jednego albo wićej sk∏adników mineralnych w ceT. Latour, Wody butelkowane..., s. 44–45. Dz.U. nr 4, poz. 38. 17 Za∏àcznik nr 1, cz´Êç IV „B” do Rozporzàdzenia Ministra Zdrowia w sprawie szczególnych warunków i wymagaƒ sanitarnych przy produkcji naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych oraz wód sto∏owych w opakowaniach jednostkowych z 27 grudnia 2000 r. 15 16.

(7) Systemy klasyfikacji wód mineralnych w Polsce. 109. lu uzyskania co najmniej st´˝enia okreÊlonego dla naturalnych wód mineralnych. W porównaniu z Rozporzàdzeniem z 1997 r. nie wyró˝niono tutaj wód mieszanych jako osobnej kategorii, zaliczajàc je do wód sto∏owych. Tabela 2. Kryteria chemicznej kwalifikacji wody jako naturalnej wody mineralnej. Rodzaj sk∏adnika mineralnego. St´˝enie sk∏adnika mineralnego w mg/l. Suma rozpuszczonych sk∏adników mineralnych. 1000. Dwutlenek w´gla naturalnego pochodzenia. 250. Magnez. 50. Rodzaj wody. naturalna woda mineralna naturalna woda mineralna z naturalnà zawartoÊcià CO2 naturalna woda mineralna zawierajàca magnez. Wapƒ. 150. naturalna woda mineralna zawierajàca wapƒ. Wodorow´glany. 600. naturalna woda mineralna zawierajàca wodorow´glany (alkaliczna). Siarczany (IV). 250. naturalna woda mineralna zawierajàca siarczany. Fluorki. 1,5. naturalna woda mineralna zawierajàca fluorki. Jodki. 0,5. naturalna woda mineralna zawierajàca jodki. ˚elazo (II) Chlorek sodu. 5 1000. naturalna woda mineralna zawierajàca ˝elazo przyswajalne naturalna woda mineralna zawierajàca chlorek sodu. èród∏o: Za∏àcznik nr 1, cz´Êç IV „A” do Rozporzàdzenia Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000 r. w sprawie szczególnych warunków i wymagaƒ sanitarnych przy produkcji naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych oraz wód sto∏owych w opakowaniach jednostkowych.. W Rozporzàdzeniu podano wymagania organoleptyczne, fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne, jakie muszà spe∏niaç wszystkie wymienione rodzaje wód. OkreÊlono najwy˝sze dopuszczalne st´˝enia substancji niepo˝àdanych w nadmiernych iloÊciach oraz substancji toksycznych18. Zgodnie z Rozporzàdzeniem, woda do produkcji naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych oraz wód sto∏owych w opakowaniach jednostkowych musi posiadaç ocen´ jakoÊci oraz kwalifikacj´ rodzajowà dokonanà przez Paƒstwowy Zak∏ad Higieny19. Sporzàdzane sà one na podstawie danych geologicznych i ak-. 18 Granice zawartoÊci niektórych z tych substancji sà inne dla wód êródlanych a inne dla wód mineralnych i sto∏owych. 19 Oceny i kwalifikacji dokonuje ostatecznie Zak∏ad Tworzyw Uzdrowiskowych Paƒstwowego Zak∏adu Higieny w Poznaniu..

(8) 110. Jolanta Mirek. tualnych wyników badaƒ chemiczno-fizycznych i mikrobiologicznych wody z ujćia oraz wody przygotowanej do obrotu. Ocena jakoÊci i kwalifikacja rodzajowa wa˝ne sà przez okres 5 lat. Wody sprowadzane z zagranicy powinny posiadaç kwalifikacj´ wydanà przez w∏aÊciwy organ sanitarny paƒstwa, w którym wyprodukowano danà wod´. Sposób pakowania i oznakowania jest taki sam jak w przypadku wód pochodzàcych z terenu Polski. Za∏àcznik nr 2 do Rozporzàdzenia zawiera klasyfikacj´ naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych oraz wód sto∏owych w opakowaniach jednostkowych wed∏ug ró˝nych kryteriów. Wed∏ug ogólnej zawartoÊci rozpuszczonych sk∏adników mineralnych wody dzielimy na: – wody niskozmineralizowane – naturalne wody mineralne i naturalne wody êródlane, zawierajàce w 1 litrze poni˝ej 500 mg rozpuszczonych sk∏adników mineralnych20; – wody Êredniozmineralizowane – naturalne wody mineralne, naturalne wody êródlane oraz wody sto∏owe, zawierajàce w 1 litrze od 500 do 1500 mg rozpuszczonych sk∏adników mineralnych; – wody wysokozmineralizowane – naturalne wody mineralne i wody sto∏owe, zawierajàce w 1 litrze powy˝ej 1500 mg rozpuszczonych sk∏adników mineralnych. Bioràc pod uwag´ kryterium pochodzenia zawartego w wodzie dwutlenku w´gla mo˝emy mówiç o: – wodach z naturalnà zawartoÊcià dwutlenku w´gla; – wodach nasyconych dwutlenkiem w´gla naturalnego pochodzenia; – wodach nasyconych dwutlenkiem w´gla o jakoÊci wymaganej dla Êrodków spo˝ywczych; – wodach odgazowanych i wtórnie nasyconych dwutlenkiem w´gla naturalnego pochodzenia lub o jakoÊci wymaganej dla Êrodków spo˝ywczych. Wed∏ug stopnia nasycenia dwutlenkiem w´gla wyró˝niamy: – wody nienasycone dwutlenkiem w´gla – niegazowane; – wody niskonasycone dwutlenkiem w´gla – o st´˝eniu dwutlenku w´gla do 1500 mg/l; – wody Êrednionasycone dwutlenkiem w´gla – od 1500 do 4000 mg/l; – wody wysokonasycone dwutlenkiem w´gla – od 4000 do 6000 mg/l. Zgodnie z Rozporzàdzeniem, do produkcji naturalnych wód mineralnych lub naturalnych wód êródlanych woda mo˝e byç wydobywana z kilku otworów, studni lub êróde∏, jednak˝e musi posiadaç jednakowy sk∏ad fizyko-. 20 Bioràc pod uwag´ wszystkie wymagania dla zakwalifikowania danej wody jako naturalnej wody mineralnej, tylko wody, które zawierajà powy˝ej 250 mg/l dwutlenku w´gla, mog∏yby nale˝eç do grupy niskozmineralizowanych naturalnych wód mineralnych. Zjawisko takie przy niskiej mineralizacji jest w rzeczywistoÊci bardzo ma∏o prawdopodobne, dlatego w grupie wód niskozmineralizowanych znajdujà si´ g∏ównie naturalne wody êródlane..

(9) BN-74/9567-04. Wody lecznicze BN-90/9567-08. Butelkowane naturalne wody mineralne (od 1993 r. na podstawie ustawy o normalizacji nieobligatoryjna). Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo∏ecznej z dnia 8 lipca 1997 r. w sprawie szczególnych warunków sanitarnych przy produkcji i w obrocie naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych, mineralnych wód mieszanych oraz wód sto∏owych PN-11001-1. Butelkowane naturalne wody mineralne i lecznicze z 1999 r. (nieobligatoryjna). Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000 r. w sprawie szczególnych warunków i wymagaƒ sanitarnych przy produkcji naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych, oraz wód sto∏owych w opakowaniach jednostkowych PN-11001-1. Butelkowane naturalne wody mineralne i lecznicze z 1999 r. (nieobligatoryjna). lipiec 1990–lipiec 1997. lipiec 1997– grudzieƒ 2000. grudzieƒ 2000– grudzieƒ 2002. èród∏o: opracowanie w∏asne.. BN-74/9567-04. Wody lecznicze BN-75/9567-08. Butelkowane wody sto∏owe. Akty prawne. 1975–lipiec 1990. Okres. mineralne wody lecznicze naturalne wody mineralne naturalne wody êródlane wody sto∏owe. mineralne wody lecznicze naturalne wody mineralne naturalne wody êródlane mineralne wody mieszane wody sto∏owe mineralizowane. mineralne wody lecznicze naturalne wody mineralne. mineralne wody lecznicze mineralne wody sto∏owe s∏abozmineralizowane wody sto∏owe. Rodzaje wód. stopieƒ ogólnej mineralizacji okreÊlona zawartoÊç sk∏adników o znaczeniu fizjologiczno-od˝ywczym pochodzenie zawartoÊç jednego lub wićej sk∏adników mineralnych w iloÊciach warunkujàcych dzia∏anie lecznicze (dla wód leczniczych). stopieƒ ogólnej mineralizacji obecnoÊç sk∏adników o znaczeniu fizjologiczno-od˝ywczym pochodzenie zawartoÊç jednego lub wićej sk∏adników mineralnych w iloÊciach warunkujàcych dzia∏anie lecznicze (dla wód leczniczych). stopieƒ ogólnej mineralizacji zawartoÊç jednego lub wićej sk∏adników mineralnych w iloÊciach warunkujàcych dzia∏anie lecznicze (dla wód leczniczych). stopieƒ ogólnej mineralizacji zawartoÊç jednego lub wićej sk∏adników mineralnych w iloÊciach warunkujàcych dzia∏anie lecznicze (dla wód leczniczych). Kryteria podzia∏u. Tabela 3. Rodzaje wód mineralnych produkowanych w Polsce od 1975 r. do 2002 r. w ujćiu czasowym. Systemy klasyfikacji wód mineralnych w Polsce 111.

(10) 112. Jolanta Mirek. chemiczny21 i pochodziç z tego samego z∏o˝a podziemnego lub poziomu wodonoÊnego. Ka˝de ujćie naturalnej wody mineralnej i naturalnej wody êródlanej oznacza si´ w∏asnà nazwà. Je˝eli z jednego ujćia korzysta wićej ni˝ jeden przedsi´biorca, to wody w opakowaniach jednostkowych, przeznaczonych do obrotu oznacza si´ takà samà nazwà handlowà22. Wymagania polskie sà zharmonizowane z wytycznymi Âwiatowej Organizacji Zdrowia oraz Dyrektywà UE 80/777/EEC dotyczàcà butelkowanych naturalnych wód mineralnych. Sposoby klasyfikacji wód mineralnych produkowanych w Polsce od 1975 r. przedstawia tabela 3. Rozporzàdzenie z 2000 r. przesta∏o obowiàzywaç z dniem 31 grudnia 2002 r. Dopiero 18 kwietnia 2003 r. zosta∏o zatwierdzone nowe Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia w sprawie szczególnych warunków sanitarnych oraz wymagaƒ w zakresie przestrzegania zasad higieny w procesie produkcji lub w obrocie naturalnymi wodami mineralnymi i naturalnymi wodami êródlanymi23. Jest to kolejna modyfikacja systemu klasyfikacji zawartego w Rozporzàdzeniu z 2000 r. Podstawowà zmianà jest zaliczenie wód sto∏owych do naturalnych wód êródlanych, czyli zgodnie z Rozporzàdzeniem z 2003 r. wyró˝niamy naturalne wody mineralne oraz naturalne wody êródlane, w tym wody sto∏owe. Rozporzàdzenie to by∏o aktem wykonawczym do Ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych ˝ywnoÊci i ˝ywienia, która w ówczesnej formie nie zawiera∏a pojćia „wody sto∏owe”, wobec czego wody te sztucznie w∏àczono do naturalnych wód êródlanych. G∏ównym kryterium klasyfikacji jest ich charakterystyczny sk∏ad mineralny, czyli zestaw sk∏adników wody podziemnej, takich jak: sód, potas, wapƒ, magnez, fluorki, chlorki, jodki, wodorow´glany, siarczany, dwutlenek w´gla, których zawartoÊç decyduje o stopniu mineralizacji lub o kwalifikacji rodzajowej wody. Wymagania organoleptyczne, fizyczne, chemiczne i mikrobiologiczne dla naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych, w tym wód sto∏owych w opakowaniach jednostkowych zawiera za∏àcznik nr 1 do Rozporzàdzenia. Jest on zbie˝ny z analogicznym za∏àcznikiem zawartym w Rozporzàdzeniu z 2000 r., jednak˝e pojawi∏o si´ kilka zmian. W niektórych przypadkach obni˝ono najwy˝szà dopuszczalnà wartoÊç substancji niepo˝àdanych w nadmiernych st´˝eniach i substancji toksycznych. OdnoÊnie do wymagaƒ, które decydujà o kwalifikacji wody jako naturalnej wody mineralnej, obni˝ono minimalne st´˝enie jodków z 0,5 do 0,2mg/l (przy kwalifikacji danej wody jako naturalnej wody mineralnej zawierajàcej jodki). Ze 21 Dopuszczalne wahania od zawartoÊci sk∏adników decydujàcych o stopniu mineralizacji wynoszà dla naturalnych wód mineralnych i wód sto∏owych do 10%, natomiast dla naturalnych wód êródlanych do 20%. 22 Zapis ten ma za zadanie przeciwdzia∏anie rozlewaniu wód pod markami w∏asnymi sieci handlowych, które ze wzgl´du na niskà cen´ stanowià niebezpiecznà konkurencj´ dla innych wód. 23 Dz.U. nr 89, poz. 842..

(11) Systemy klasyfikacji wód mineralnych w Polsce. 113. wzgl´du na fakt, ˝e wszystkie wody zawierajàce ˝elazo poddawane sà procesowi od˝elaziania, usuni´to ˝elazo z wykazu sk∏adników mineralnych kwalifikujàcych danà wod´ jako naturalnà wod´ mineralnà. Zgodnie z nowym Rozporzàdzeniem dopuszczalne odchylenia od deklarowanej przez producenta na etykiecie zawartoÊci sk∏adników charakterystycznych mogà wynosiç nie wićej ni˝ 20%. Kolejne Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia w sprawie naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êrodlanych i wód sto∏owych wesz∏o w ˝ycie dnia 29 kwietnia 2004 r.24 Jak sama nazwa wskazuje, w klasyfikacji pojawi∏a si´ z powrotem woda sto∏owa. Jeszcze tego samego roku w dniu 17 grudnia wesz∏o w ˝ycie kolejne rozporzàdzenie. Jest to Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia zmieniajàce rozporzàdzenie w sprawie naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych i wód sto∏owych25. Zmiany tych przepisów majà na celu ich dostosowanie do sytuacji na rynku, jednak˝e wymuszajà one na producentach kosztowne inwestycje. Zmiana kwalifikacji danej wody pociàga za sobà koszty nie tylko wymiany etykiet i materia∏ów reklamowych, ale cz´sto tak˝e zmian´ opakowaƒ i maszyn s∏u˝àcych do nape∏niania i pakowania, gdy˝ dla ka˝dej z grup rodzajowych obowiàzujà odmienne zasady produkcji i obrotu. Niekiedy konieczna jest modernizacja ca∏ego procesu technologicznego. W kwestii wód leczniczych w dalszym ciàgu nie istniejà obligatoryjnie obowiàzujàce przepisy prawne.. 3. Klasyfikacja wód mineralnych w ÊwiadomoÊci konsumentów Norma z 1990 r. mia∏a bardzo du˝y wp∏yw na wyobra˝enia konsumentów dotyczàce pojćia „woda mineralna”. Z badaƒ rozpoznawczych prowadzonych przez autork´ wynika, ˝e dla wi´kszoÊci konsumentów wodà mineralnà jest ka˝da „woda butelkowana pochodzàca ze z∏o˝a podziemnego, nie zawierajàca barwników oraz sk∏adników smakowych i zapachowych”. Dlatego w opracowaniu przyj´ta zosta∏a taka definicja „wody mineralnej”. Równie˝ w artyku∏ach i raportach firm badawczych zamieszczanych w prasie termin „woda mineralna” obejmuje wszystkie rodzaje wód dost´pnych w sprzeda˝y. W badaniach ankietowych przeprowadzonych w 2002 r. na grupie 1150 osób z terenu województw: ma∏opolskiego, podkarpackiego, lubelskiego, Êlàskiego, mazowieckiego, ∏ódzkiego, zachodniopomorskiego i pomorskiego, dotyczàcych rynku wód mineralnych, zawarto pytania majàce na celu okreÊlenie stopnia znajomoÊci obowiàzujàcej obecnie klasyfikacji wód. Tabela 4 przedstawia zale˝noÊç pomi´dzy deklarowanym rodzajem wody a rzeczywistym wyborem. Rzeczywiste wybory okreÊlono przyporzàdkowujàc preferowanà mark´ wody do odpowiedniej grupy. 24 25. Dz.U. nr 120, poz. 1256. Dz.U. nr 276, poz. 2738..

(12) Jolanta Mirek. 114. Tabela 4. Zale˝noÊç pomi´dzy deklarowanà kategorià wody a rzeczywistym wyborem Rzeczywiste wybory. Deklaracje wyboru mineralna. êródlana. sto∏owa. lecznicza. bez znaczenia. razem. Mineralna Mineralna niskosodowa èródlana Sto∏owa Lecznicza. 276. 68. 1. 7. 83. 435. 193 181 31 5. 36 69 12 2. 1 2 0 0. 1 5 0 1. 67 91 18 0. 298 348 61 8. Razem. 686. 187. 4. 14. 259. 1150. èród∏o: badania w∏asne.. SpoÊród 1150 respondentów a˝ 686 zadeklarowa∏o, ˝e wybiera najcz´Êciej naturalnà wod´ mineralnà, co by∏o zgodne z prawdà w 469 przypadkach. SpoÊród 348 osób, które stwierdzi∏y, ˝e wybierajà naturalnà wod´ êródlanà, 69 kupuje rzeczywiÊcie takà wod´. ˚aden respondent nie zadeklarowa∏ wyboru wody sto∏owej, pomimo i˝ 61 osób pije takie wody. Wody lecznicze pije 8 respondentów, z tym ˝e tylko 1 z nich stwierdzi∏, i˝ pije taki rodzaj wody. Dla 259 badanych osób nie ma znaczenia, jaki rodzaj wody pijà. Na tej podstawie mo˝emy stwierdziç, ˝e poziom wiedzy konsumentów na temat istniejàcego systemu klasyfikacji wód nie jest zbyt wysoki.. 4. Zakoƒczenie Reasumujàc, mo˝emy stwierdziç, ˝e przepisy prawne ustalajàce klasyfikacj´ i definiowanie poszczególnych wód oraz warunki ich produkcji i obrotu nimi bardzo cz´sto si´ zmieniajà – zw∏aszcza w ostatnim okresie. Nie jest to zjawisko korzystne dla producentów. Zmiany tych przepisów majà za zadanie ich dostosowanie do sytuacji na rynku, z drugiej jednak strony wymuszajà na producentach kosztowne inwestycje. Zmiana kwalifikacji danej wody pociàga za sobà koszty nie tylko wymiany etykiet i materia∏ów reklamowych, ale cz´sto wià˝e si´ ze zmianà opakowaƒ i maszyn s∏u˝àcych do nape∏niania i pakowania26. Czasami konieczna jest modernizacja ca∏ego procesu technologicznego.. 26 Dla przyk∏adu – woda o mineralizacji ogólnej oko∏o 600 mg/l i zawartoÊci sodu poni˝ej 20 mg/l do 1990 r., zgodnie z istniejàcymi w tym czasie przepisami, nazywana by∏a wodà sto∏owà niskozmineralizowanà, w latach 1990–1997 – naturalnà wodà mineralnà, w latach 1997–2000 – naturalnà wodà êródlanà, a od grudnia 2000 r. – naturalnà wodà êródlanà albo naturalnà wodà mineralnà niskosodowà..

(13) Systemy klasyfikacji wód mineralnych w Polsce. 115. Jak wykazujà badania, obowiàzujàce systemy klasyfikacji sà równie˝ cz´sto niezrozumia∏e dla konsumentów, którzy wi´kszoÊç wód traktujà jako wody mineralne bàdê nie przywiàzujà wagi do rodzaju wod´, jakà pijà. Literatura Analizy fizyczno-chemiczne wód leczniczych, wód sto∏owych, borowin, pod red. A. Jarockiej, Problemy Uzdrowiskowe, z. 9/12, Warszawa 1976. BN-74/9560-05. Wody lecznicze. Podzia∏, nazwy i okreÊlenia. BN-75/9567-08. Butelkowane wody sto∏owe. Wspólne wymagania i badania. BN-90/9567-08. Butelkowane naturalne wody mineralne. Latour T., Kryteria oceny i wymagania dotyczàce warunków produkcji i jakoÊci wody w opakowaniach jednostkowych, „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” 2001, nr 9. Latour T., Wody butelkowane – aktualne wymagania jakoÊciowe i sanitarne, „Przemys∏ Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny” 1999, nr 1. Pazdro Z., Hydrogeologia ogólna, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1997. PN-11001-1. Butelkowane naturalne wody mineralne i lecznicze. Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia i Opieki Spo∏ecznej z dnia 8 lipca 1997 r. w sprawie szczególnych warunków sanitarnych przy produkcji i w obrocie naturalnych wód mineralnych, mineralnych wód mieszanych, naturalnych wód êródlanych oraz wód sto∏owych. Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 grudnia 2000 r. w sprawie szczególnych warunków i wymagaƒ sanitarnych przy produkcji naturalnych wód mineralnych, naturalnych wód êródlanych oraz wód sto∏owych w opakowaniach jednostkowych. Rozporzàdzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 kwietnia 2003 r. w sprawie szczególnych warunków sanitarnych oraz wymagaƒ w zakresie przestrzegania zasad higieny w procesie produkcji lub w obrocie naturalnymi wodami mineralnymi i naturalnymi wodami êródlanymi. Wojtaszek T., Cudowne przeobra˝enia wód mineralnych, „Przemys∏ Fermentacyjny i Owocowo-Warzywny” 2001, nr 6. Wojtaszek T., Jakie mamy wody mineralne, cz. I, „Aura – Ochrona Ârodowiska” 1998, nr 1.. Mineral Water Classification Systems in Poland This article reviews mineral water classification systems used in Poland since 1974, contained in legal regulations (norms and standards as well as ministerial orders) and appropriate for individual periods. The author summarises the systems in a tabular form that also presents the criteria critical for sorting water into particular types. The article also presents research results, the goal of which was to determine to what extent the water classification system binding in a given period was understandable for consumers..

(14)