Jasiński, Janusz
"Joachim Lelewel wobec polskich
ziem półnonych i zachodnich",
Bogusław Cygler, "Zapiski
Historyczne" T. 37, 1972, z. 4 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 540-541
540 RECENZJE I O MÓW IENIA B o g u s ła w С у g 1 e r , J o a c h im L e l e w e l w o b e c p o ls k ic h z i e m p ó łn o c n y c h i z a c h o d n ic h , Z a p is k i H is t o r y c z n e , t. 37, 1972, z. 4, s s . 81— 94. A r t y k u ł B o g u s ła w a C y g le r a s t a n o w i f r a g m e n t w ię k s z e g o k o m p le k s u z a g a d n ie ń — d z ie j ó w p o ls k ie j m y ś li p o lit y c z n e j w d o b ie p o r o z b io r o w e j w o b e c Ś lą s k a , P o m o r z a Z a c h o d n ie g o , P o m o r z a G d a ń s k ie g o o r a z W a r m ii i P r u s K s ią ż ę c y c h . J e s t to p r o b le m a ty k a n ie z w y k le r o z le g ła i p r a c o c h ło n n a , s tą d m u sz ą ją p o p r z e d z a ć lic z n e o p r a c o w a n ia s z c z e g ó ło w e , a n a lit y c z n e . N ie w ą t p liw ie z n a c z e n ie p o s t a c i L e l e w e la u z a s a d n ia p o ś w ię c e n ie m u o s o b n e j u w a g i.
A u to r u ją ł te m a t w d w ó c h a s p e k t a c h , o m a w ia j ą c s to s u n e k L e l e w e la d o z ie m z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h o d b ij a j ą c y s ię w je g o p is a r s t w ie h is t o r y c z n y m o ra z p r a k - t y c z n o - p o lit y c z n ą d z ia ła ln o ś ć L e l e w e la n a r z e c z w s p ó łu c z e s t n ic t w a t y c h z ie m w p r z y s z ły m p o w s ta n iu . P r z e d k ilk u n a s t u la t y p o w y ż s z ą p r o b le m a t y k ę z a s y g n a liz o w a ł R y sz a r d R o sin l.
O tó ż J o a c h im L e l e w e l ja k o h is to r y k , m ia ł b a r d z o w y c z u lo n ą u w a g ę n a k w e s t ię p r z y n a le ż n o ś c i z ie m z a c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h d o p a ń s t w a p o ls k ie g o . Z t e g o p o w o d u w ła d c ó w p o ls k ic h o c e n ia ł n ie j e d n o k r o t n ie n a p o d s t a w ie ic h z a a n g a ż o w a n ia lu b o b o ję t n o ś c i w o b e c s p r a w y u tr z y m a n ia lu b o d z y s k a n ia t e r y t o r ió w n a d o d r z a ń s k ic h i n a d b a łty c k ic h . N a p r z y k ła d k r y t y k o w a ł K a z im ie r z a W ie lk ie g o za to , iż z r z e k ł s ię Ś lą s k a n a r z e c z C z e ch , a P o m o r z a n a r z e c z K r z y ż a k ó w . N a t o m ia s t c h w a lił te g o ż m o n a r c h ę za p r ó b y n a w ią z y w a n ia p o r o z u m ie n ia z k s ią ż ę t a m i z a c h o d n io p o m o r s k im i. Z p e r s p e k t y w y w ie k u X I X L e l e w e l s t a w i a ł p o w a ż n e z a r z u ty p o lit y c e R z e c z y p o s p o lit e j z a w y r a ż e n ie z g o d y n a u t w o r z e n ie P r u s K s ią ż ę c y c h , c o z c z a s e m d o p r o w a d z iło d o z a a n e k t o w a n ia p r z e z p a ń s t w o p r u s k ie P o m o r z a G d a ń s k ie g o i W a r m ii. W y k o r z y s tu ją c g łó w n ie L i s t y e m ig r a c y j n e B o g u s ła w C y g le r o m ó w ił n a s t ę p n ie w y s i łk i L e le w e la , d ą ż ą c e do w y w o ła n ia p o w s t a n ia w P o ls c e . A m o r s t r e s z c z a b ą d ź c y t u j e z n a n y ju ż d z is ia j, b a r d z o w a ż n y l i s t L e l e w e la d o J ó z e fa Z a le s k ie g o z k o ń c a 1833 r., w k t ó r y m h is t o r y k z a le c a w y s ł a n i e e m is a r iu s z y m ię d z y in n y m i d o G d a ń s k a i K r ó le w c a . M ie li o n i p r z y p o m in a ć s z c z ę ś liw e c z a sy p r z y n a le ż n o ś c i P r u s K r ó le w s k ic h d o R z e c z y p o s p o lit e j o r a z o d w o ły w a ć s ię d o tr a d y c j i s t a n ó w P r u s K s ią ż ę c y c h , s z u k a j ą c y c h p o m o c y w P o ls c e p r z e c iw k o a b s o lu ty z m o w i d o m u b r a n d e n b u r s k ie g o . L e le w e l p r z y p o m in a te ż , ż e g d y w 1831 r. z o s t a ł in t e r n o w a n y w P r u s a c h , lu d n o ś ć t a m t e j s z a d o p y t y w a ła s ię , d la c z e g o ż o łn ie r z e p o ls c y n ie w k r o c z y li d o z a b o r u p r u s k ie g o i n ie w y w o ł a li ta m in s u r e k c j i, n a k tó r ą c z e k a li i „ p a s t o r o w ie i p r o b o sz c z o w i e ” i „ lu d w ie j s k i w P r u s a c h ”. W a rto tu z a c y to w a ć ź r ó d ło p o t w ie r d z a j ą c e p r a w d z iw o ś ć ś w ia d e c t w a L e le w e la . J e d e n z o fic e r ó w w a r m ii g e n e r a ła R y b iń s k ie g o , M ik o ła j K a m ie ń s k i, b y ł n a g a b y w a n y p r z e z c h ło p ó w p o ls k ic h p o d B r o d n ic ą : „ C zem u , j e ś li m y ś lili, że i tak . za m a ło , n ie z a w o ła li n a n a s , to ć i m y p r z e c ie ż P o la c y i m y za P o ls k ę b ić s ię g o t o w i” 2.
O d n o ś n ie d o p a s to r ó w , to w in n y m liś c ie , p o w o łu j ą c s ię n a in f o r m a c j e r ó ż n y c h o só b z o k r e s u p o w s t a n ia , L e le w e l s t w ie r d z a ł, iż w P is z u z a m ie s z k iw a ł p a sto r , n a k t ó r e g o m o ż n a lic z y ć , o i l e je s z c z e ż y j e , p o z a t y m „ p o P r u s a c h s ą lu d z ie ” g o t o w i w s p ó łd z ia ła ć z p o ls k im i e m i s a r iu s z a m i3. 1 R . R o s i n , Z ie m i e z a c h o d n ie i p ó łn o c n e w p is m a c h J o a c h im a L e le w e l a , Z e s z y t y N a u k o w e U n iw e r s y t e t u Ł ó d z k ie g o . N a u k i H u m a n is t y c z n o - S p o łe c z n e , S e r ia I, z. 27, 1962, s s . 103— 110. 2 M . K a m i e ń s k i , K i l k a w s p o m n ie ń s ta r e g o ż o łn ie r z a , P o z n a ń 1872 s. 47. 3 J . L e l e w e l , L i s t y e m ig r a c y j n e , t. 1, K r a k ó w 1948, w y d . H . W i ę c k o w s k a , s. 176. B . C y g le r lis t u te g o n ie c y tu je . T u ta j w a r t o w s k a z a ć , i ż c h o c ia ż w ła d z e p r u s k ie w s w o ic h p o u f n y c h r a p o r ta c h n ie s t w ie r d z a ły ż a d n e j k o n s p ir a c j i w P r u s a c h W s c h o d n ic h , a n i t e ż p r ó b p r z e d z ie r a n ia s ię o c h o t n ik ó w p r z e z g r a n ic ę , to j e d n a k p e w n e d a n e w s k a z u j ą , ż e lu d n o ś ć m a z u r s k a w s p o m a g a ła p o w s t a ń c ó w . N a p r z y k ła d T o w a r z y s t w o D e m o t o a t y c z n e P o ls k ie u s iło w a ło w la t a c h 1845— 1846 z o r g a n iz o w a ć o b w ó d p o w s t a ń c z y w P u s z c z y P is k ie j , p o n ie w a ż lic z y ło n a p a t r io t y c z n ą p o s t a w ę je g o m ie s z k a ń c ó w , k tó r z y „ w y r ó ż n ili s ię w p o ls k ic h w o j n a c h j a k o d z ie ln i ż o łn ie r z e ”. S ą d z ić n a le ż y , ż e o w ą „ p o ls k ą w o j n ą ” b y ło p o w s t a n ie lis t o p a d o w e (J. J a s i ń s k i , P o w i a t p i s k i a p o ls k ie p o w s ta n ia 1794— 1864, O lsz ty n 1970, s. 6).
RECENZJE I O MÓW IENIA 541 B o g u s ła w C y g le r p r z y p o m n ia ł te ż , iż L e l e w e l z a s t a n a w ia j ą c s ię w 1860 r. n a d z o r g a n iz o w a n ie m o b c h o d ó w t y s ią c le c ia p a ń s t w a p o ls k ie g o , c h c ia ł w łą c z y ć d o n ic h p r z e d s t a w ic ie li c a łe g o n a r o d u p o ls k ie g o , w ś r ó d n ic h t a k ż e lu d n o ś ć sp o d E łk u i O le c k a . L e l e w e l w id z ia ł p r z y s z łą P o ls k ę — ja k w ię k s z o ś ć j e g o r o d a k ó w — w g r a n ic a c h s p r z e d p ie r w s z e g o ro z b io r u , a p o n a d to p o s z e r z o n ą o z ie m ie e t n ic z n ie p o ls k ie do O d ry i B a łt y k u . T a k ą k o n c e p c j ę p o lit y c z n ą r e p r e z e n t o w a ło t a k ż e w p r a k t y c z n y m d z ia ła n iu T o w a r z y s t w o D e m o k r a t y c z n e P o l s k ie w la t a c h 1845— 1846. B o g u s ła w C y g le r p o m in ą ł w s w o ic h r o z w a ż a n ia c h , m o im z d a n ie m , b a rd zo w a ż n y li s t L e le w e la z 1849 r., w k t ó r y m w ie l k i d z ie jo p is z j e d n e j s t r o n y z w r a c a u w a g ę n a t r a d y c j ę h is t o r y c z n y c h z w ią z k ó w P r u s K s ią ż ę c y c h z K z e c z ą p o s p o litą , a z d r u g ie j z a ś p o d k r e ś la e t n ic z n ą p o ls k o ś ć t e g o te r y to r iu m . L is t t e n w s k a z u j e j e d n o c z e ś n ie , ż e M a z u r z y w 1831 r. z d a w a li s o b ie s p r a w ę z e s w o j e j p o ls k o ś c i. J e s t tu t y lk o j e d n a r z e c z z a s t a n a w ia j ą c a , m ia n o w ic ie to , ż e L e l e w e l n a z y w a M a z u r ó w „ W a s s e r p o la k a - m i”, c z y li s t o s u j e w o b e c n ic h p o g a r d liw e p r z e z w is k o , u ż y w a n e p r z e z N ie m c ó w w o b e c Ś lą z a k ó w . O to fr a g m e n t w s p o m n ia n e g o lis t u , w y s ł a n e g o z B r u k s e li 12 s t y c z n ia 1849 r. d o L u d w ik a K o e n ig a , w y d a w c y w P o z n a n iu : „ O b u P r u s [tj. K r ó le w s k ic h i K s ią ż ę c y c h — J. J.] d z ie j e k r e ś lą c , n ie w ą t p ię , ż e p o lit y c z n e s w o b o d y i p o ło ż e n ie g d a ń s k ic h n a a w a n t a ż w y s t ą p ią ; c z a s, k ie d y P r u s y K r ó le w s k ie za A lb e r t ó w ( b r a n d e n b u r s k ic h ) ś c iś le j z P o ls k ą z łą c z o n e , p o w in ie n s ię p ię k n ie w y d a ć , p r z y p o m n ie ć , i l e P r u s y , u n iw e r s y t e t k r ó le w ie c k i, n a u k o w o ś ć , h a n d e l p o w o d z e n ia d o z n a ły ; n a s t ę p n ie d y n a s t ii b r a n d e n b u r s k ie j p o d s t ę p n e w d a r c ie s ię , p r z e c iw w o li w ie lk ie j c z ę ś c i m ie s z k a ń c ó w , te j a r b itr a ln o ś c i, g w a łt y . W w ie lu r a z a c h z d a r z y s ię o k a z a ć n ie d o g o d n o ś c i h a n d lo w e , w y n ik a j ą c e z w y o s o b n ie n ia i g r a n ic , g d y p o ło ż e n ie g e o g r a fic z n e s p ó j n i w y m a g a . P r z e d k ilk a la t y r o z m a w ia j ą c z j e d n y m s t a r y m k u p c e m k r ó le w ie c k im w y s u n ą łe m m u w y k r z y k : « P o c o g r a n ic e m ię d z y P r u s a m i j e g o a P o lsk ą !» . Z r z e t e ln ą s a t y s f a k c j ą w id z ia łe m , ż e to n a ń w ie l k i e u c z y n iło w r a ż e n ie . « P o co t e g r a n ic e » , m ó w ili ż m u d z iń s c y w ie ś n ia c y w p o w s t a n iu 1831, s ł y s z a łe m w t e d y W a s s e r p o la k ó w , c o p o w t a r z a li « A ż p o d K r ó le w ie c — p o ls k ie » *. J a n u s z J a s iń s k i L e c h T r z e c i a k o w s k i , K u l t u r k a m p f w z a b o r z e p r u s k im , P o z n a ń 1970, W y d a w n ic t w o P o z n a ń s k ie , ss. 320. A u to r u ś c iś la p o j ę c ie z a b o r u p r u s k ie g o u z n a ją c u m o w n ie , ż e j e s t to c z ę ść w s c h o d n ic h p r o w in c j i m o n a r c h ii H o h e n z o lle r n ó w , z a m ie s z k a ła p r z e z w ię k s z e s k u p is k a lu d n o ś c i p o ls k ie j . K u lt u r k a m p f t r a k t u j e ja k o w a lk ę m ię d z y t e n d e n c j a m i c e n tr a lis t y c z n y m i i o d ś r o d k o w y m i w N ie m c z e c h w la t a c h 1872— 1885, w k t ó r y c h p r o b le m w io d ą c y s t a n o w ił k o n f lik t m ię d z y w ła d z ą p a ń s t w o w ą a h ie r a r c h ią k o ś c ie ln ą . A u to r w y k o r z y s t a ł z a s o b y a r c h iw a ln e z n a j d u j ą c e s ię w N ie m ie c k ie j R è p u b lic e D e m o k r a t y c z n e j (M e r se b u r g , D r e z n o , P o c z d a m ), w W ie d n iu , a t a k ż e w k r a j u (P o z n a ń , W r o c ła w , B y d g o s z c z ). N a j b o g a t s z e m a t e r ia ły d o ty c z ą a n t a g o n iz m u p o m ię d z y p a ń s t w e m a o b o z e m k a t o lic k im . R ó w n ie b o g a to p r z e d s t a w ia j ą s ię ź r ó d ła a k t o w e d o t y c z ą c e p o lit y k i g e r m a n iz a c y j n e j . M n ie j n a t o m ia s t j e s t ź r ó d e ł d o p r o b le m u o p o ru lu d n o ś c i p o ls k ie j.
N a c a ły m o b sz a r z e za b o r u z n a j d o w a ło s ię o k o ło 50% k a t o lik ó w , a 46,8% e w a n g e lik ó w . N a t e r e n i e W a r m ii k a t o lik n ie z a w s z e j e d n a k o z n a c z a ł P o la k a . N a 119 p a r a f ii w d ie c e z j i w a r m iń s k ie j t y lk o w 46 m ie s z k a li w p e w n y m p r o c e n c ie P o la c y . P r z e d s ta w ia j ą c w e w s t ę p n y m r o z d z ia le d z ia ła ln o ś ć n a r o d o w ą i je j r ó ż n e f o r m y o r g a n iz a c y j n e a u to r o m a w ia m ię d z y in n y m i r o lę p r a s y p o ls k ie j r e d a g o w a n e j i w y d a w a n e j p r z e z lu m in a r z y w a lk i n a r o d o w e j. H a m u j ą c y w p ł y w w y w a r ł — s t w ie r d z a a u to r — o k r e s r e a k c ji p o r o k u 1848 n a r o z w ó j ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j z w ła s z c z a n a W a r m ii i M a z u r a c h , g d z ie p o ty m o k r e s ie n a w ie l e l a t u s t a ła a k t y w n o ś ć p o ls k a . W y d a je s ię je d n a k , ż e n a t e g o r o d z a ju o r z e c z e n ia j e s t w t e j c h w ili z a w c z e ś n ie , * J. L e l e w e l , o p . c it., t. 4, W r o c ła w — K r a k ó w 1954, s. 12.
