Małgorzata Mogielnicka, Jan
Dąbrowski, Barbara Balke
Wstępne sprawozdanie z badań
zespołu osadniczego kultury
łużyckiej we wsi Woryty, pow.
olsztyński
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 211-217
chow yw anego w P russia M u seu m w Królewcu. Przekazane do Muzeum zabytki sta now iły zapewne jedynie część odkrytych n a cmentarzysku, gdyż L. Fromm pozosta w iał na m iejscu pojedyncze fragm enty oraz naczynia nie nadające się, w edług niego, do w yklejenia. Omawiane cmentarzysko wyróżnia się spośród innych obiektów tego typu w grupie m azursko-w arm ińskiej kultury łużyckiej dużą liczbą grobów zbioro wych o rozbudowanych konstrukcjach kam iennych i stosunkow o ubogim w yposaże niu w ceramikę oraz niew ielką liczbą grobów jam owych 2. N ie w ykluczone, że sytua cję tę spowodował brak eksplorowanych w całości inw entarzy grobowych oraz, być może, fakt iż L. Fromm nie potrafił należycie rozróżnić łączących się ze sobą bru ków kamiennych różnych grobów. Wobec tego oraz z powodu zaginięcia podczas działań wojennych zabytków i dokumentacji z cmentarzyska, a także braku m a teriałów porównawczych z terenu Warmia i Mazur, stanowisko to w ym agało dal szych badań.
W 1971 r. prace na stanowisku 1 trw ały ponad dwa tygodnie (13—28 sierpnia), podczas których odkryto dziew iętnaście grobów, w tym w iększość zniszczonych.
Wy-1 J. D ą b r o w s k i , R. K o z ł o w s k a , K o m u n ik a t o pracach w y k o p a lisk o w y c h
w W orytach, pow . o lszty ń sk i w 1970 r., K omunikaty Mazursko-W armińskie, 1970,
nr 4, ss. 630 i n., igdzie starsza literatura oraz In fo rm a to r A rcheologiczny. B adania
1970, Warszawa 1971, ss. 62 i n.
2 T. M a l i n o w s k i , Obrządek pogrzebow y ludności k u ltu r y łu ży c k ie j w P o l
sce, Przegląd Archeologiczny, t. 14, 1962, s. 50. 14*
2 1 2 K R O N I K A N A U K O W A
Ryc. 1. Woryty, pow. olsztyński. Stanowisko 1. Grób 826 podczas eksploracji. Fot. J. D ą b r o w s k i .
kopy usytuowano po zachodniej stronie terenu przekopanego podczas badań n ie mieckich. Taka lokalizacja w yniknęła na skutek stw ierdzenia na planie wykopalisk L. Fromma licznego skupiska grobów w tej części cmentarzyska. Okazało się, że bezpośrednio za granicą dawnych wykopów ciągnie się pas przemieszanej ziemi o szerokości około 10 m i m iąższości 20— 60 cm. Prawdopodobnie ta partia stano wiska uległa zniszczeniu podczas wybierania kamieni do celów gospodarczych przez m iejscową lu d n o ść3. W pasie tym i pod nim występują zniszczone groby odkrywane na głębokości 16—80 cm. W planie posiadały one zasadniczo m niej lub bardziej re gularny kształt owalny lub półkolisty o średnicy 15—100 cm i m iąższości 2—30 cm. Większość grobów zalegała całkow icie w w arstw ie przemieszanej ziem i, w postaci na ogół dość znacznych skupisk przepalonych kości ludzkich zawierających niekiedy stosunkowo nieliczne fragm enty ceramiki, czasami rów nież kamienie. Prawdopodob nie obiekty 812 i 821 były grobami jamowym i, a 816 i 822, z racji dużej liczby frag m entów ceramiki, można uznać za pozostałości grobów popielnicowych. N iektóre obiekty okazały się uszkodzone tylko częściowo, dolne ich partie zalegały poniżej
8 O niszczeniu stanowiska przez wybieranie kamieni wspom ina H. U r b a n e k . Również we wschodniej części wykopów L. F r o m m a , jak można sądzić z publi kowanych planów, wystąpiło podobne zjaw isko (H. U r b a n e k , Die fr ü h e n F lach
Ryc. 2. Woryty, pow. olsztyński. Stanowisko 2. Siady po słupach 84 i 85 na arze 111. Fot. J. D ą b r o w s k i .
w arstw y ziem i przemieszanej w żółtym piasku calca lub — jak w wypadku grobu 814 — znajdow ały się na granicy pasa ziem i ruszonej. Obiekty w kszltałcie niecko- watych zagłębień w ypełnionych szarawym piaskiem i mocno zbitymi kośćm i można określić jako groby jamowe. Wśród nich obiekt 827 posiadał obstawę kamienną, a zespół 814 ograniczały od zachodu regularnie ułożone fragm enty skam ieliny gąb k i 4. N atomiast obiekt 823 można uznać za znacznie zniszczony grób popielnicowy, być może z pozostałościami obstawy kam iennej. Pod w arstw ą ziem i przemieszanej zalegały na głębokości 62 i 80 cm dwa groby: bardzo zniszczony grób popielnicowy (obiekt 828) z fragm entam i obstaw y kam iennej zachow anym i od w schodniej strony oraz grób 826. Ten ostatni, o nieregularnym zarysie jamy wypełnionej szarawym piaskiem, zaw ierał -dwie zgniecione popielnice stykające się brzuścami, uszkodzone przez korzeń drzewa (ryc. 1). Ponadto od północno-zachodniej strony przylegało do popielnic skupisko przepalonych kości o m iąższości 12 cm. Poza pasem ziem i prze mieszanej w ystępow ały groby na głębokościach 27—52 cm, w kopane w calec, górą silnie zniszczone przez orkę. Obiekty 818, 819 i 820 są prawdopodobnie pozostałoś ciami jednego lub kilku grobów jamowych. Zaznaczały się one w postaci rozciągnię tych na znacznej przestrzeni (około 1 m) skupisk kości o m iąższości 2— 20 cm, za w ierających drobne i n ieliczne fragm enty ceramiki. Grób 825 charakteryzuje się rozbudowaną konstrukcją z kamieni usytuowanych na różnych głębokościach,
uło-4 W edług określenia dr E. S t u p n i c k i e j z U niw ersytetu W arszawskiego. W y stępow anie skam ielin w grobach kultury łużyckiej jest zjaw iskiem sporadycznym. Pojedyncze egzemplarze, znane m.in. z terenu Saksonii (Lipsk-ThekJa i Zwenkau, pow. lipski) i Szlezwiku—Holsztynu, są skam ielinam i jeżowców. Według autora zja wisko to ma charakter kultow y (R. M o s c h k a u, E in fo ssiler Seeigel m it k ü n s tli
chen A n sc h liff als bronzezeitliche G rabbeigabe u n d die v o lk s k u n d lic h e Ü berliefe rung, Studien zur Lausitzer Kultur, Nr 3, 1958, ss. 152 i n., tab. 4).
2 1 4 K R O N I K A N A U K O W A
Ryc. 3. Woryty, <pow. olsztyński. Stanow isko 2. Przęśliki gliniane z jamy 79.1/2 w. nat. Rys. B. M a g n u s ’ki .
żonych w górnej partii półkoliście. Zawierał on nieliczne fragm enty ceramiki i prze palone kości ludzkie.
Ogółem w badanej części cmentarzyska odkryto dziewięć grobów in situ . Wyróż niono pięć grobów popielnicow ych (w tym trzy z konstrukcją kamienną) i siedem jamowych, w tym jeden z obstawą kamienną. U w agę zwraca dobry stan zachowania m ateriału kostnego nadającego się do badań antropologicznych.
Prace tegoroczne potw ierdziły lokalizację wykopalisk L. Fromma i pozwoliły na skorygow anie w yników osiągniętych w 1970 roku. W jednym z w ykopów u ch w y cono część zachodniej granicy przekopanego przez niego obszaru.
Poniew aż z planu w ykopalisk przedwojennych w ynika, iż cmentarzysko w fo r m ie nieregularnej elipsy rozciąga się z południa na północ, celowe będzie prowa dzenie dalszych badań i założenie w ykopów w tych w łaśnie partiach, co pozwoli na uchw ycenie granic cmentarzyska i w eryfikację w yników prac L. Fromma.
Wykonana w roku bieżącym wstępna ekspertyza geologiczn a5 wykazała, że osadę na stanowisku 2 założono na niew ielkim wzgórzu, utworzonym z piasków pochodzenia glacjalnego, tak zw anych sandrowych. W szczytowych partiach wzgórza znać wyraźnie cechy wskazujące na w yw iew anie m ateriału drobnoziarnistego, a w m niejszym stopniu na niszczenie ich przez działalność wód opadowych oraz działal ność ludzką. N atomiast głów nie na zboczach w ystępuje w arstw a piasków średnio- ziarnistych, stosunkowo dobrze w ysortowanych, niew arstw ow anych, przykrywająca w arstw y kulturowe. Z rozkładu m iąższości tej w arstw y wynika, że najbardziej u le gała niszczeniu północna i północno-zachodnia część wzgórza, co oznacza, że w łaśnie z tych kierunków przeważnie -wiały wiatry. Obserwacje te pozwolą na odpowiednie zaplanowanie w ykopów przy dalszych badaniach. Sam o wzgórze otoczone jest z trzech stron zabagnionymi obniżeniami, będącym i pozostałościami strum ienia oraz jezior polodowcowych. Jak w ynika z planu katastralnego w si Woryty, wykonanego w 1845 r o k u 6, a w ięc przed zm eliorowaniem tu gruntów, w najbliższej okolicy w
zgó-6 Opracowanie dr E. S t u p n i c k i e j w Archiwum IHKM PAN. 6 Oryginał w zbiorach PPR N w Olsztynie.
rza istniały jeszcze wów czas dwa jeziora. Tak więc obronne usytuow anie om aw ia nej osady nie ulega w ątpliw ości.
W roku bieżącym na terenie osady przekopano dalsze 3 ary, osiągając w ten sposób łączną pow ierzchnię przebadaną _ ponad 7 arów. Odkryto szereg dalszych obiektów, a m ianow icie d ziew iętnaście jam, dwa paleniska o konstrukcjach kam ien nych, czternaście dołów po słupach (ryc. 2), cztery zachowane w w arstw ie naczynia oraz dziewięć obiektów o n ie w yjaśnionym charakterze. W ten sposób łączna liczba przebadanych na tym stanow isku obiektów w ynosi już sto. Oprócz skupiska obiek tów na szczycie wzgórza odkryto w roku bieżącym drugie ich skupienie, a to na jego zboczu, w oddaleniu około 20 m od poprzedniego. Na zboczu wzgórza odkryto też interesujący układ stratygraficzny siedm iu w arstw . Łączna ich m iąższość sięga 1,5 m; górne noszą charakter akum ulacyjny zalegając na łużyckiej w arstw ie kultu rowej intensyw nie zabarwionej i dość bogatej w m ateriał zabytkow y. Na przestrzeni
około 25 m 2 w arstw a ta przykrywa jaśniejszą w arstw ę o nie w yjaśnionym jeszcze charakterze — cały jej inwentarz to dwa drobne fragm enty brzuśców naczyń k ul tury łużyckiej oraz jeden fragm ent naczynia neolitycznego lub wczesnobrązowego zdobiony ornamentem sznurowym. Jest to istotne novum dla tego stanowiska, zwłaszcza ze względu na m inim alną liczbę obiektów neolitycznych znanych z regio nu olsztyńskiego. W roku bieżącym uzyskaliśm y dane, świadczące, iż osada na sta nowisku 2 posiadała dwie fazy osadnictwa kultury łużyckiej — obiekt 52 okazał się paleniskiem kamiennym , częściowo zachodzącym na w arstw ę piasku nawianego nad jamę z m ateriałem łużyckim . Z innych obiektów na uw agę zasługują: palenisko 77. w którym zachow ały się przepalone bierwiona, jama 79 zaw ierająca m iędzy innymi trzy przęśliki gliniane (ryc. 3) oraz jama 78 o głębokości 1,20 m z dość bogatym m ateriałem zabytkowym. Obiekt 64 to ślad słupa wbitego w jamę. Być może jest to dalsze potw ierdzenie dwufazowości osady.
2 1 6 K R O N I K A N A U K O W A
Ryc. 5. Woryty, po w. olsztyński. Toporek kamienny z nie przewierconym do końca otworem. 1/2 w. nat.
Rys. B. K o w a l c z y k .
Materiał zabytkow y, to oprócz w ym ienionych już przęślików (ryc. 3) i dwóch kam iennych rozcieraczy (a także niew ielkiej liczby zabytków ze zniszczonego stano
w iska z okresu w pływ ów rzym skich) w yłącznie ceramika, w tym i naczynia całe (ryc. 4). Podobnie jak w zeszłym roku tak i obecnie stwierdzono na niektórych sk o rupach odciski ziarn zbóż. Dom inuje m ateriał chropowacony, a zestaw form w zbo gaca nieco listę podaną w roku ubiegłym. W stępne badania laboratoryjne ceramiki, prowadzone przez dr. inż. L. K ociszewskiego w ykazały, że przy jej w ytw arzaniu ra czej unikano stosow ania tak częstych w -tej okolicy glin ilastych. Interesujące jest, że podczas pobierania próbek z m iejscow ych złóż gliny stwierdzono w ystępow anie gliny sposobnej do w ytw arzania naczyń tuż koło stanow iska z m ateriałem kultury łużyckiej (Woryty, stanow isko 4).
Oprócz system atycznych badań w ykopaliskow ych Ekspedycja w Worytach pro wadziła w ubiegłym sezonie badawczym poszukiwania pow ierzchniowe zarówno na terenach przynależnych do w si, jak i w dalszej nieco okolicy. Ponadto przeprowa dzono w terenie w eryfikację kilku stanow isk znanych ze wzm ianek w literaturze, bądź z m apy konserw atorskiej L. Fromma. W w yniku tych prac odkryto dalsze trzy stanow iska (3—5) kultury łużyckiej na gruntach należących do w si Woryty. N aj obfitszy, jednolity kulturowo m ateriał ceramiczny zebrano ze stanow iska 5, zlokali zowanego na terenie Kolonii—W oryty. Na dwóch pozostałych reprezentowana była
daje się być najbardziej prawdopodobnym w yjaśnieniem stwierdzonej sytuacji. D al sze badania w inny skonkretyzować pow yższe uw agi, a planowana rekonstrukcja krajobrazu naturalnego i szaty roślinnej okolic stanow iska w yjaśnić w iele zaryso w anych tu kw estii.
7 Z. B u k o w s k i , U w agi o p ro b le m a tyce badań o sadnictw a k u ltu r y łu ży c k ie j, Studia z dziejów osadnictwa, t. 5, 1967, ss. 89 i n.
