"Karl IV. und der Deutsche Orden", Udo Arnold, [w:] "Kaiser Karl IV. Staatsmann und Mäzen", München 1978 ; "Der Deutsche Orden und Karl IV.", Bernhart Jähnig, Göttingen 1978 : [recenzja]

Nowak, Zenon H.

"Karl IV. und der Deutsche Orden",

Udo Arnold, [w:] "Kaiser Karl IV.

Staatsmann und Mäzen", München

1978 ; "Der Deutsche Orden und Karl

IV.", Bernhart Jähnig, Göttingen 1978

: [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 238-240

23 8 Recenzje i o m ó w ie n ia U d o A r n o l d , K a r l I V . u n d d e r D e u t s c h e O r d e n , w : K a i s e r K a r l I V . S t a a t s m a n n u n d M ä z e n , h e r a u s g e g e b e n v o n F e r d i n a n s S e i b t a u s A n l a s s d e r A u s s t e l l u n g N ü r n b e r g u n d K ö l n 1978/79 i n Z u s a m m e n a r b e i t m i t d e m B a y e r i s c h e n N a t i o n a l m u s e u m u n d d e m A d a l b e r t S t i f t e r - V e r e i n M ü n c h e n 1978, s s . 167— 173; B e r n h a r t J ä h n i g , D e r D e u t s c h e O r d e n u n d K a r l I V . , B l ä t t e r f ü r d e u t s c h e L a n d e s g e s c h i c h t e , B d . 114, G ö t t i n g e n 1978, s s . 103— 149.

Obydw a a rty k u ły pow stały n a m arginesie uroczyście obchodzonej roczni­ cy 600-lecia śm ierci jednego z n a jw y b itn iejszy ch w ładców schyłku średnio­ wiecza, k ró la Czech i cesarza rzymskiego, K aro la IV (1346—1378) z dynastii luksem burskiej. Nie m ają one jed n ak c h a ra k te ru p rac jubileuszow ych, gdyż o p a rte są n a szerokich stu d iach źródłow ych i lite ra tu rz e przedm iotu, w tym w znacznej części n a opracow aniach histo ry k ó w polskich. A rty k u ł U do A rnolda z B onn ukazał się w pokaźnym , dużego fo rm atu , w ydaw nictw ie pt. Cesarz

K arol IV. M ąż stanu i mecenas, w k tó ry m d ru k u je sw oje prace 48 autorów

z RFN, S zw ajcarii i Czechosłowacji w sześciu rozdziałach, m ianow icie: 1) Ce­

sarz i kró l — o p o lity cz n ym systemie; 2) Główne rysy po lity ki europejskiej;

3) K arol jako władca terytorialny; 4) Władca i jego dwór; 5) Cesarz i sztuka; 6) K ról k lech ó w albo cesarz p okoju — Sław a pośmiertna. P ra c a A rnolda umieszczona jest w dru g im rozdziale. N ato m iast a rty k u ł B e rn h a rta Jäh n ig a z G etyngi w y d ru k o w an y został w znanym czasopiśmie „ B lä tte r f ü r deutsche L andesgeschichte” w tom ie 114, k tó ry w całości pośw ięcony jest K arolow i IV i jego epoce. Pow yższe a rty k u ły p ow stały niezależnie od siebie, ale dochodzą do podobnych w yników , dlatego om aw iam y je tu razem . Dotyczą one w ażnego p ro b lem u także dla m o n arch ii polskiej o k resu K azim ierza W ielkiego, k tó ry był ró w ieśnikiem w ładcy luksem burskiego. P o lity k a K aro la IV w obec Z akonu Krzyżackiego, nie ty lk o jego p ań stw a w P ru sach , ale całej tej in sty tu cji, nie doczekała się d otąd pełnego opracow ania, choć w ielokrotnie te m a t ten był poruszany ', najczęściej jed n a k n a m arginesie in n y ch z a g a d n ie ń 2, w lite ra ­ tu rze polskiej, niem ieckiej i w reszcie czeskiej. P ro b lem te n należy do tzw. tem atów k o n tro w e rsy jn y ch w lite ra tu rz e polskiej, podobnie zresztą jak k w e­ stia sto su n k u K aro la IV do P olski K azim ierzow ej. Na ogół te stosunki histo­ rio g rafia polska ocenia krytycznie, czego w yrazem jest pogląd w ybitnego badacza tej epoki, J a n a D ąbrow skiego, że „L uksem burgow ie obok K rzyżaków są najzaw ziętszym i g rab arzam i b u d u jącej się P o lsk i” s. O statnio jed n a k w pol­ skiej n auce p ojaw iły się głosy, n aw ołujące do rew izji tego poglądu jak o nie

odpow iadającego rzeczyw istości h is to ry c z n e j4.

1 P o r . H i s t o r i a P o m o r z a , t . 1, p o d r e d . G . L a b u d y , P o z n a ń 1969, z w ł a s z c z a u m i e s z c z o n y w t o ­ m i e 1, cz . 2 w y k a z l i t e r a t u r y s p o r z ą d z o n y p r z e z W . C h o j n a c k i e g o ; W s c h o d n i a e k s p a n s j a n i e m i e c k a го E u r o p i e ś r o d k o w e j . Z b i ó r s t u d i ó w n a d t z w . n i e m i e c k i m „ D r a n g n a c h O s t e n ” , p o d . r e d . G . L a ­ b u d y , P o z n a ń 1963, s s . 78 i i n . ; M . H e l l m a n n , K a r l I V . u n d d e r D e u t s c h e O r d e n i n d e n J a h r e n 1364— 2360, F o l i o D i p l o m a t i c a , B d . 1, B r n o 1971, s s . 105— 112; K . C o n r a d , L i t a u e n , d e r D e u t s c h e O r d e n u n d K a r l I V . 1352—-1360, Z e i t s c h r i f t f ü r O s t f o r s c h u n g , B d . 21,1972, H . 1, s s . 20— 42. 2 H . P a s z k i e w i c z , Z e s t u d i ó w n a d p o l i t y k ą k r z y ż a c k ą K a z i m i e r z a W i e l k i e g o , P r z e g l ą d H i s t o ­ r y c z n y , t . 25, 1925, ss. 187—221; t e n ż e , P o l i t y k a r u s k a K a z i m i e r z a W i e l k i e g o , W a r s z a w a 1925; J . K a r - w a s i ń s k a , Z ł o t e b u l l e K a r o l a I V го s p r a w i e c h r z t u L i t w y , w : C u l t u s e t c o g n i t i o . S t u d i a z d z i e j ó w ś r e d n i o w i e c z n e j k u l t u r y, W a r s z a w a 1976, s s . 233— 249; H . G r u n d m a n n , D a s S c h r e i b e n K a i s e r K a r l s I V . a n d i e h e i d n i s c h e n L i t a u e r - F ü r s t e n 1358, F o l i o D t p l o m a t i c a , B d . 1, s s . 89— 103; H . S t o o b , K a r l I V . u n d d e r O s t s e e r a u m , H a n s i s c h e G e s c h i c h t s b l ä t t e r , B d . 88, 1970, s s . 183 i n . ; J . G o l i , C e c h y a P r u s y v e s t f e d o v è k u , P r a h a 1897. 3 P o r . J . D ą b r o w s k i w p o l e m i c e z O . H a l e c k i m , K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , t . 38, 1922, s. 20. 4 J . S i e r a d z k i , P o l s k a w i e k u X I V . S t u d i u m z c z a s ó w K a z i m i e r z a W i e l k i e g o , W a r s z a w a 1959, s z c z e g ó l n i e r o z d z i a ł V ; Z e s t o s u n k ó w p o l s k o - l u k s e m b u r s k i c h z a K a z i m i e r z a W i e l k i e g o . S y l w e t k a K a r o l a , s . 157; „ S y l w e t k a K a r o l a I V o d t w o r z o n a w o p a r c i u o X X - w i e c z n ą l i t e r a t u r ą n a u k o w ą ; j e g o z a k r ó j , j e ż e l i n i e p r z y n a l e ż n o ś ć n a r o d o w a w r o z u m i e n i u w ł a ś c i w y m d l a o s o b i s t o ś c i z X I V w ., g d y k o s m o p o l i t y z m ł a c i ń s k o d u c h o w n y t r w a ł j e s z c z e w s w e j s i l e ; j e g o s y s t e m p o l i t y c z n y ; i s t o t a s t o ­

Recenzje i o m ó w ie n ia 23 9

K arol IV dość wcześnie zetknął się z Z akonem K rzyżackim , gdyż przeb y ­ w ając w P ru s a c h w la ta c h 1337 i 1345 uczestniczył w w y p ra w a ch przeciw Litw ie. W n astęp n y ch lata ch sty k a ł się z Z akonem K rzyżackim w czterech płaszczyznach, m ianow icie wobec jego p ań stw a w P ru sach , gałęzi in llan ck iej, b aliw ató w czeskich i posiadłości w Rzeszy N iem ieckiej. W szystkie te części nie stan o w iły jedności w polityce w ładcy luksem burskiego, dlatego też każda z n ich jes t przez au to ró w ro z p atry w a n a osobno, choć nie tra c ą o n i z pola w i­ dzenia związków, k tó re m iędzy nim i zachodziły. P o w yborze n a k ró la rzy m ­ skiego w 1346 ro k u K aro l IV zm ienił sw ój pozytyw ny sto su n ek do Z akonu, k tó ry d alej po p ierał jego przeciw nika, L udw ika B aw arskiego. P o k oronacji n a k ró la rzym skiego potw ierd ził on w p raw d zie w lata ch 1347—1348 g e n era ln y przyw ilej Z akonu w Rzeszy, n a d ając m u ponadto szereg in n y ch przyw ilejów , k tó re jed n a k nie w yszły poza już w cześniejsze nadania. M iały one w ięc cha­ r a k te r p otw ierdzeń i dotyczyły jed y n ie obszaru Rzeszy, co dobrze ilu s tru je załączona do a rty k u łu J ä h n ig a m apka. O bejm ow ał on posiadłości głów nie w zdłuż M enu, k tó re um ożliw iały K aro lo w i IV dogodną i bezpieczną drogę z Czech d o F r a n k f u r tu nad M e n e m 5. P o w y p ra w ie po koronę cesarską w 1355 ro k u K aro l IV w y staw ił now e n a d a n ia n a rzecz Z akonu w Rzeszy. O trzym ało je k o m tu rstw o M erg en th eim n ad T auberem , dzięki zaangażow aniu się jego k o m tu ra F ilip a von B ickenbach, późniejszego k o m tu ra krajow ego F ran k o n ii i m istrza niem ieckiego, w tej w ypraw ie. N ależy zgodzić się z w nioskiem A rnolda, p o p a rty m szerzej m ate ria łe m źródłow ym przez Jä h n ig a, że K arol IV w sto su n k u do Z akonu w Rzeszy k iero w ał się przede w szystkim w łasnym in teresem i decydow ały tu jego p o w iązania osobiste z poszczególnym i dostoj­ nikam i krzyżackim i. P ró b y „te ry to ria liz ac ji” ze stro n y Z ak o n u w Rzeszy, do czego w pew n y m sto p n iu um ożliw iały n a d an ia K a ro la IV, np. zezw alające na założenia m iast, n a p o ty k a ły n a trudności, gdyż sprzeciw iali się tem u książęta tery to rialn i, k tó ry ch posiadłości sąsiadow ały z posiadłościam i krzyżackim i. W rzeczyw istości jed y n ie d la k o m tu rs tw a M erg en th eim m ożna ustalić, że otrzym ało ono p ra w a zastrzeżone d la elektorów Rzeszy, ja k p ra w o bicia m onety i opieki n ad Żydam i.

S y tu acja Z akonu w C zechach p rzed staw iała się podobnie ja k w Rzeszy. K arol IV potw ierdził b aliw ato m czeskim p rzyw ilej g e n era ln y O tto k ara z 1224 roku, co zapew niło im w łaściw ie sta tu s quo. O szczególnym po p ieran iu Z a­ konu w C zechach nie może być m ow y. A chociaż k o m tu r k ra jo w y R udolf von H om burg (1354— 1368) został n a w e t zastępcą czeskiego k an clerza w 1360 roku, to aw an s ten był n astęp stw em bliższych k o n tak tó w osobistych, jak o że von H om burg od dłuższego czasu o b ra ca ł się w otoczeniu cesarza.

Z aangażow anie się cesarza w konflikcie in flan ck im m iędzy K rzyżakam i a arcy b isk u p em ry sk im nie by ło rów nom ierne. D opiero w 1359 ro k u p o tw ier­ dził o n globalnie w szystkie p rzy w ileje arcy b isk u p a przeciw Zakonow i, a w ro k u 1360 p o p arł w y ro k k u ria ln y w y d an y n a K rzyżaków . W 1366 ro k u u stan o ­ w ił t u też w ik ariu szy kościoła ryskiego w osobie królów D anii, Norw egii, Szwecji, P o lsk i i k siążąt pom orskich i m eklem burskich. Nie znaczy to w cale, s u n k ó w p o l s k o - l u k s e m b u r ś k i c h w p ł a s z c z y ź n i e k w e s t i i ś l ą s k i e j , B r a n d e n b u r g i i , P o m o r z a Z a c h o d ­ n i e g o i p a ń s t w a z a k o n n e g o k r z y ż a c k i e g o — w s z y s t k o t o p r z e c z y n a j b a r d z i e j s t a n o w c z o t e z i e o a n t y - s ł o w i a ń s k i e j i a n t y p o l s k i e j p o l i t y c e K a r o l a I V i o b a l a o p i n i ę o n i m j a k o o p o p l e c z n i k u n i e m c z y z n y t y p u f e u d a l n o n i e m i e c k i e g o , a g r e s o r z e w s t o s u n k u d o P o l s k i , u s t a w i a n y m w j e d n y m r z ę d z i e z k r z y - ż a c t w e m ” . 5 H . H . H o f m a n n , K a r l I V . u n d d i e p o l i t i s c h e L a n d b r ü c k e v o n P r a g n a c h F r a n k f u r t a m M a i n , w : Z w i s c h e n F r a n k f u r t u n d P r a g , M ü n c h e n 1963, s s . 51—72, t a k ż e m a p k a .

240 Recenzje i o m ó w ie n ia

że cesarz stan ął po stronie arcy b isk u p stw a ryskiego, gdyż in g eren cja jego nie osłabiła stanow iska krzyżackiego, ale także nie można tw ierdzić, iż je wzm oc­ niła.

N ajw ięcej m iejsca w a rty k u łac h zajm u je część p rzed staw iająca stosunki K aro la IV z p ań stw em pruskim . Było ono d la ń przede w szystkim n a tu ra ln y m p a rtn e re m w konflikcie z Polską K azim ierza W ielkiego, k tó ry z kolei szukał oparcia w zw iązkach z W ittelsbacham i, ry w alizującym i z dy n astią lu k sem ­ b u rsk ą n a tere n ie Rzeszy. Oś ówczesnej polity k i zagranicznej P olski stanow ił sojusz z A ndegaw enam i w ęgierskim i. U kład ten nie był jed n ak k onstantą, lecz zm ieniał się n a szachow nicy m iędzynarodow ych stosunków dyplom atycz­ n y ch E uropy środkow ow schodniej zależnie od sy tu acji politycznej. M om ent ten słusznie a u to rzy w ydobyli n a p lan pierw szy, sta ra ją c się p rz y ty m także zarysow ać głów ne e tap y polity k i K aro la IV wobec Z akonu w P ru sach . W edług n ich w yznaczają je sojusze P olski z L u k sem b u rg iem w N am ysłow ie w 1348 i 1356 roku. B yły one przecież w łaściw ie skierow ane przeciw p a ń stw u p ru s­ kiem u. W zw iązku z ty m w y d aje się tra fn a uw aga A rnolda, że postępow anie cesarza wobec p ań stw a krzyżackiego w P ru s a c h z jed n ej strony, a jednocześnie nad aw an ie p rzyw ilejów Z akonow i w Rzeszy w skazuje, że K arol IV w tedy jedynie sp rzy jał K rzyżakom , jeśli było m u to n a rękę.

W polityce K aro la IV w ażnym czynnikiem sta ła się L itw a. W łączenie się cesarza do g ry o L itw ę zbliżyło go do K azim ierza Wielkiego. A u to rzy kreśląc to w ażne zagadnienie, k tó re zresztą już w ielokrotnie om aw iano w lite ratu rze przedm iotu, n ie u zupełnili go jakim ś d otąd nie zn an y m m ate ria łe m źródło­ w ym , ale zasługą ich jes t przedstaw ienie już znanych fak tó w w n ow ym kon­ tekście. W ty m m iejscu należy wskazać, że spośród dw óch au to ró w A rnold n iestety pom inął p ra cę H en ry k a Paszkiew icza, P o lityku ru ska Kazim ierza

Wielkiego (1925), lecz w yk o rzy stał cenny a rty k u ł Jad w ig i K arw asiń sk iej. Sąd

A rnolda n a tem a t p olityki litew skiej K aro la IV należy uznać za słuszny, m ia­ nowicie, że: „U kłady z 1348 i 1356 u k azały dow odnie, iż K aro l tak że b y ł gotów przy kw estii litew sk iej działać n a szkodę — może nie w całości — Z akonu i doprow adzić do pow stania takiego politycznego układu, jeśli n a w e t m usiał w eń godzić. D latego nie może dziwić, że w przyszłości stosunki m iędzy P ru s a ­ m i a cesarzem nie są widoczne, jeśli n a w et form y dyplom atyczne by ły zapew ­ n e zagw arantow ane. P ostępow anie K aro la IV z 1358 ro k u w sp raw ie litew ­ skiej m usiało pokazać w ielkiem u m istrzow i, że P ru s y stan o w iły tylko figurę na jego politycznej szachownicy, k tó rą cesarz gotów był poświęcić, jeśli dzięki tem u m ógłby uzyskać w iększe korzyści” .

Gdzie leżała zatem przyczyna, że K aro l IV w sw ej polityce zachow yw ał się dość pow ściągliw ie wobec Zakonu? P o p ierał go n a tere n ie Rzeszy, o ile to było w jego interesie, n a to m ias t p ań stw a zakonne n a d B ałty k iem pozostaw ały n a m arginesie polity k i cesarza. W ty m u jaw n ia się u d erzająca różnica między n im a cesarzem L u dw ikiem IV B aw arsk im (1314— 1347) i ojcem K a ro la IV, Janem , k ró lem czeskim. Zgodzić się należy z stw ierdzeniem A rnolda, że Za­ kon K rzyżacki nad B ałty k iem pozostał dla cesarza tw orem obcym, gdyż nie m ógł go zużytkow ać do sw oich planów dynastycznych, ja k np. Polskę. P rz y ­ szły histo ry k dziejów stosunków K aro la IV z P olską czasów K azim ierza W iel­ kiego będzie niew ątp liw ie m usiał wziąć pod uw agę niniejsze badania.