A C T A U N IV E R S IT A T IS L O D Z IE N S IS
FO LIA O EC O N O M IC A 165 41-54 2003
(Acta Univ. Lodz, Folia oecon.)
M irosław Zajdel*
W Y B R A N E M E T O D Y A N A L IZ Y R E G IO N A L N Y C H R Y N K Ó W PR A C Y
I. W PR O W A D ZEN IE
W okresie polskiej transform acji system owej isto tn ą kw estię stanow i p ro b lem a ty k a ró ż n o ro d n y ch zm ian zarów no na ogólnokrajow ym , ja k i na lo k aln y ch ry n k a c h pracy. P rzy tym rzeczyw iste o d d ziały w a n ie p o d aży i p o p y tu na siłę ro b o czą m a m iejsce w obszarze regionów .
W arty k u le zajm iem y się zatem przedstaw ieniem w ybranych aspektów analizy regio n aln y ch ry n k ó w pracy. G łów nym celem o p ra c o w a n ia jest scharakteryzow anie przedm iotu badań, tzn. regionalnych i lokalnych rynków p ra cy , o ra z z a p re z e n to w a n ie w y b ra n y ch m e to d an a lity c z n y c h . Są o n e p rz y d atn e dla określenia specyfiki tych rynków i przem ian na nich wy-stępujących. W szczególności om ów ione zostaną m .in. takie techniki badawcze, ja k : analiza d anych dziedzin gosp o d ark i i zatru d n ień w skali regionalnej, an aliza bazy ekonom icznej regionu, m eto d a shift share, funkcja d o p aso w a ń
(m atching function), itp. T a prezentacja stanow i pew ną p ró b ę pogłębienia
znajo m o ści p ro b lem a ty k i b a d a n ia regionalnych ry n k ó w pracy . O p isan e m eto d y m o g ą być p rzy d atn e dla analizy m .in. sytuacji n a rynk ach pracy
16 now o pow stałych z dniem 1.01.1999 r., w ojew ództw .
2. R EG IO NA LNE I LOKALNE RYNKI PRACY - JA K O P R Z E D M IO T ANALIZY
D la naszych rozw ażań isto tn ą kw estię stanow i fak t, iż ogólny rynek p racy podlega podziałow i n a wiele pod ry n k ó w (subrynków ), tak ich jak : ryn k i m iędzynarodow e, krajow e, regionalne, lokalne, sek to raln e, a także specyficznych segm entów , dziedzin, zaw odów , kategorii osób itp .1
P rzechodząc d o om ów ienia pojęcia regionalnego ry n k u pracy, będącego przedm iotem niniejszej analizy, trzeba stw ierdzić, iż jest to term in z jednej stro n y definiow any nieostro i interpretow any w ieloznacznie, a jednocześnie pow szechnie używ any.
W kontekście analizy regionalnej ry n k u pracy m o żn a m ów ić o zw iązkach przyczynow o-skutkow ych, zachodzących m iędzy sytuacją na regionalnym czy lokalnym rynku pracy, a układem lokalizacyjnym i ch a rak terem e k o -nom icznym reg io n u 2.
Rozległość obszaru w zajem nego oddziaływ ania czynników p o p y to w o - -podażow ych o d nośnie d o siły roboczej, w yznacza lokalny, regionalny, o g ó ln o k rajo w y bądź wręcz m iędzynarodow y rynek pracy. W w a ru n k ach polskich w ystępują silne ograniczenia m obilności przestrzennej zasobów pracy. Są one zw iązane m .in. z: deficytem m ieszkań, brakiem w ykształconych m echanizm ów m otyw acyjnych, określoną trad y cją i p ra k ty k ą społeczną. S ytuacja n a ogólnokrajow ym rynku pracy jest w y padkow ą sytuacji na rynkach regionalnych3. D latego też rzeczywiste oddziaływ anie podaży i popytu n a siłę ro b o czą m a miejsce w obrębie regionów .
B. W iniarski określa regiony ja k o „poszczególne części tery to riu m k raju , ze zlokalizow aną n a nich gospodarką, traktow ane jak o podsystem y gospodarki n aro d o w ej” 4. W artościow ą i użyteczną p ró b ą system atyzacji definicji regionu ek o n o m icz n eg o d o k o n a ł K . K uciński. W edług tego a u to ra , pojęcie to obejm uje o b szar, k tó ry 5:
1) sk ła d a się z p o d o b n y ch je d n o ste k elem e n ta rn y ch , w ykazujących pow iązan ia w ew nętrzne i zew nętrzne,
2) p o siad a sw oją specyfikę,
3) m a w ykształcony zespół sił w ytw órczych,
1 H. M o r t i m e r - S z y m c z a k , Rynek pracy i bezrobocie, pojęcia ogólne, „Acta Universitatis Lodziensis” 1995, Folia oeconomica, n r 135, s. 28.
2 T. S z u m l i c z , Przestrzenne aspekty zatrudnienia, KiW, W arszawa 1987, s. 57-58.
3 Szerokie omówienie problem atyki podziałów rynku pracy znaleźć można: E. K r y ń s k a ,
Segmentacja rynku pracy. Podstawy teoretyczne i analiza statystyczna, Wyd. UŁ, Łódź 1996,
m.in. s. 11-22.
4 B. W i n i a r s k i , Przesłanki, podmioty i instrumenty polityki regionalnej w gospodarce
rynkowej, [w:] P olityka regionalna u1 warunkach gospodarki rynkowej, red. B. W iniarski,
Ossolineum, Wrocław 1992, s. 9.
4) m a większy lub m niejszy stopień dom knięcia.
A nalizując regionalny rynek pracy, m o żn a go sta n d a rd o w o zdefinio-w ać ja k o „ o b sz a r geograficzny, zdefinio-w o b rę b ie k tó re g o zdefinio-w ystępuje zdefinio-w y ra źn a specyfika określonych przestrzennie m ożliw ości za tru d n ien ia d o stępnych d la pracow ników bez potrzeby zm iany m iejsca zam ieszkania” ®. D efinicję tę m o żn a uzupełnić za E. K w iatkow skim poprzez przytoczenie dalszych cech d e lim ita c y jn y c h , c h a ra k te ry sty c z n y c h d la o m a w ia n e g o te rm in u , a m ianow icie7:
1) codzienne d o jazdy d o pracy spoza obszaru regionu odgryw ają niew iel-k ą rolę,
2) koszty dojazdów d o pracy o raz m igracji w o b rębie d an eg o regionu są zasadniczo niższe od kosztów dojazdów spoza regionu,
3) koszty poszukiw ania pracy w obrębie regionu są znacznie niższe od kosztów jej poszukiw ania poza nim ,
4) przedsiębiorstw a m ają taki układ lokalizacyjny, iż są w stanie zdobyć znaczącą część potencjalnej siły roboczej w granicach regionu.
Z d a rz a się, iż w zbliżony sp osób definiuje się pojęcie lokalnego rynku pracy. O bejm uje on o b szar gospodarczy, którego adm inistracyjne centrum stanow i m iejsce ciążenia siły roboczej z m iejscowości położonych p oza jego granicam i". D latego m o g ą w ystąpić trudności w rozróżnieniu rzeczywistych granic rynków lokalnych i regionalnych przez co niekiedy te d w a pojęcia są używ ane bliskoznacznie9.
N a uw agę zasługuje zatem fakt, iż w b ad an iach em pirycznych ukazuje się złożona n a tu ra „o b szaru lokalnego rynku p ra c y ” . P ro b lem aty k a ta szczególnie p o ru sz an a jest w anglojęzycznej literatu rze p rz e d m io tu 10. R ynek p ra cy m a geograficznie silne, ch o ciaż niestałe, lo k aln e granice. W ich ra m a ch jest bardziej p ra w d o p o d o b n e, że pracow nik będzie p o d atn y na p otencjalne szanse za tru d n ien ia, gdy nie wiąże się to z koniecznością zm iany
® M. N. F i s c h e r , P. N i j k a m p , Relevance and Scope, [w:] Regional Labour M arkets
Analysis, ed. by M. N Fischer, P. Nijkam p, N orth H olland, A m sterdam 1987, s. 3.
7 Zob. E. K w i a t k o w s k i , Zróżnicowanie bezrobocia regionalnego a regionalna struktura
zatrudnienia Polsce, [w:] Bezrobocie regionalne w Polsce w okresie transformacji, red.
E. Kwiatkowski, Łódź 1995, s. 9-10.
“ Por. E. D o l n y , Z. W i ś n i e w s k i , Elementy polityki zatrudnienia, T oruń 1985, s. 118, oraz J. M e l l e r , Równoważenie lokalnych rynków pracy - próby programowania, [w:] Aktualne
problemy zatrudnienia. Aktywne fo rm y ograniczania bezrobocia i ich skuteczność. A spekty regionalne, red i . Orczyk, Fundacja N aum anna, PTE, Oddział w Poznaniu, Poznań 1995, s. 19.
9 Należałoby wspomnieć, iż m.in. w niemieckiej literaturze przedm iotu identycznie definiuje się pojęcie regionalnego rynku pracy, przy czym term in „lokalny rynek pracy” jest przez nią bardzo rzadko używany; zob. M. K i t t n e r , Arbeitsmarkt, ökonomische, soziale und rechtliche
Grundlagen, Heidelberg 1982, s. 35.
10 Zob. W. L. M c K e e , N. L. H a r r e 1, Targeting Your Labour M arket, Texas State O ccupational Inform ation C oordinating Commitee 1989, s. 11-16; B. N e e d h a m , Guidelines
m iejsca za m ieszk an ia11. N a ogół lokalne rynki p racy w yod ręb n ian e są za pośrednictw em kosztów m igracji.
N iezależnie od rzeczywistego p o la oddziaływ ania podaży i p o p y tu n a pracę, b a d a n ia em piryczne regionalnych rynków pracy b ard zo często d o ty -czą obszaró w w yznaczanych (delim itow anych) w sposób adm inistracyjny, chociaż nie zawsze jest to zgodne z rzeczywistym obszarem ciążenia siły roboczej. T ak ie podejście m oże p osiadać pew ne słabości, poniew aż w y-znaczony w ten sposób obszar nie m usi zam ykać w sobie odręb n eg o rynku p ra c y 12.
W praktyce, ze względu na do stęp n o ść i stopień w iarygodności danych staty sty czn y ch o d n o śn ie d o z a tru d n ie n ia i b ez ro b o cia, a tak że innych inform acji charakteryzujących społeczno-ekonom iczną stru k tu rę bad an eg o regionalnego rynku pracy, w yodrębnia się go n a podstaw ie adm inistracyjnego podziału p a ń stw a 13. W ynika stąd, iż obejm uje on najczęściej swoim zasięgiem w ojew ództw o. Z bliżone stanow isko prezentuje E. K w iatkow ski, tw ierdząc iż, z pow o d u niedostępności na szczeblu lokalnych urzędów pracy istotnych inform acji statystycznych o ry n k u pracy (np. dotyczących zatru d n ien ia, p rodukcji i płac), nie w ydaje się sensow ne tw orzenie a d hoc jed n o stek obserw acyjnych (analitycznych) innych niż w ojew ództw a14. N ato m iast zdaniem W . M ak ać, „o lokalnym rynku pracy m ów i się najczęściej w odniesieniu d o gm in lub ich g rup w chodzących w skład określonego re jo n u ” 15.
3. W YBRANE ASPEKTY BADNIA PR ZEM IA N STRUK TURALNY CH NA REGIONALNYCH RYNKACH PRACY
N a w stępie należy zaznaczyć, iż istnieje wiele ró ż n o ro d n y c h m eto d i narzędzi w ykorzystyw anych w badaniach struktu raln y ch g ospodarki i rynku
11 R. L o v e r i d g e , A. L. M o k , Theories o f Labour M arket Segmentation. A Critique, M artinus N ijhof Social Science Division 1979, s. 54.
11 Szerzej na ten tem at piszą m.in.: J. M e l l e r , Regionalne gospodarowanie zasobami
pracy. W arszawa 1981 oraz E. K w i a t k o w s k i , H. L e h m a n , M. E. S c h a f f e r , Bezrobocie i wolne miejsca pracy a struktura zatrudnienia h> Polsce. Analiza regionalna, „E konom ista”
1992, nr 2.
13 Por. S. S c a r p e 11 a, P. H u b e r , Regional Economic Structures and Unemployment in
Central and Eastern Europe: An Attem pt to Identify Common Paterns, „Technical W orkshop",
Institute for A dvanced Studies, Vienna 1994, s. 6; zob. także A. F a j f e r e k , Rozwój regionów
wojewódzkich Polski w latach 1990-1993, [w:] Polityka gospodarcza. Region. Rynek pracy, red.
Z. K ażmierczak, U Ł, Absolwent, Łódź 1996, s. 72. 14 E. K w i a t k o w s k i , op. cii., s. 10.
15 W. M а к a ć, Projekt systemu reprezentacyjnych badań sondażowych dla analiz regionalnych
p ra c y 16. D o m eto d bezpośrednich zaliczam y przede w szystkim poszczególne m ierniki indeksow e albo form alne, nadające się do: 1) ch a rak tery sty k i stru k tu r, 2) p o rów nyw ania stru k tu r, 3) b a d a n ia intensyw ności zm ian s tru k -turalnych.
Przy całej gam ie zalet i niepodw ażalnych w alorach poznaw czych, sp ro -w adzają się one, -w dużej m ierze, d o m echanicznego p o m iaru , oder-w anego od ogółu pow iązań istniejących w gospodarce. D lateg o d la p o trze b tego a rty k u łu w ydaje się u za sad n io n e przed staw ien ie n iek tó ry c h m e to d czy technik o pośrednim ch arak terze, k tó re m ają za zadanie k o m pleksow ą identyfikację zależności ekonom icznych w aspekcie regionalnym . W m etodach tych podejście d o przem ian stru k tu raln y c h jest ściśle pow iązane z fu n k -cjonow aniem go sp o d ark i narodow ej.
B adając regionalne i lokalne rynki pracy, ich specyfikę o ra z rolę na tle ry n k u o gólnokrajow ego w Polsce, w a rto zw rócić uw agę na m etodologię sto so w an ą np. w U S A 17. Zazw yczaj bierze się tam pod uw agę zaró w n o d iagnozow anie poszczególnych dziedzin gospodarczych (tzn. „analizę danych przem ysłów ” - industrial analysis) ja k i „analizę zatrudnieniow ą” (occupational
analysis). N a ogół najpierw p rzep ro w ad za się pierw szą z nich, d ru g a zaś
m a za zadanie zidentyfikow ać szczegółow ą stru k tu rę za tru d n ien ia (m .in. zaw odow o-kw alifikacyjną) w tych dziedzinach bądź przem ysłach g o sp o d ark i, k tó re u zn an o wcześniej za wiodące. P o k ró tce zaprezentujem y tu obie.
3.1. Analiza dziedzin gospodarki (industrial analysis) oraz analiza zatrudnieniowa (occupational analysis)
Pierw sza z tych analiz polega na w yznaczaniu dziedzin priorytetow ych d la lokalnej g o sp o d ark i, pod względem potencjalnej chłonności zasobów siły roboczej. Isto tn ą rolę odgryw a tu in terpretacja i synteza różnych w skaźników ek o n o m iczn y ch o ra z o d p o w ied n ich d an y c h staty sty czn y ch . U z n ając, iż w dan ej dziedzinie istnieją p o ten cja ln e m ożliw ości zw iększenia w niej za tru d n ien ia, bierze się pod uw agę podejście relatyw ne, tzn. przyjm uje się,
lň Szerzej na ten tem at zob. m.in.: B. W y ż n i k i e w i c z , Zm iany strukturalne w gospodarce.
Prawidłowości i ograniczenia, PWE, W arszawa 1987, s. 51 84; L. C y b u l s k i , M etody analizy regionalnej, [w:] Problemy rozwoju regionalnego w polityce ekonomicznej, red. B. W iniarski, AE
im. O skara Langego, Wrocław 1994, s. 119-127 oraz W. M a k a ć , Statystyczne m etody analizy
bezrobocia, K rajow y U rząd Pracy, W arszawa 1996, s. 89-92.
11 Zob. m.in.: W. L. M c K e e , N. L. H a r r e l , op. cii., s. 99-115; Human Resource and
Regional Economic Development, Economic Development Research Report, ed. by P. V. Braden,
U.S. D epartm ent o f Commerce, W ashington D.C. 1977, s. 140-156, a także A. M a l a r s k a ,
Analiza zmian w regionalnej strukturze zatrudnienia н> świetle m etody shift-share, „Prace
iż m a o n a większe n a to szanse niż inne sektory g o sp o d ark i. A nalizę p rz ep ro w a d za się zw ykle n a p odstaw ie następujących elem entów :
1. Z asięg studiów badaw czych. C hodzi tu o d eterm in an ty delim itujące bad a n y o b szar o raz cele analityczne.
2. Bieżąca stru k tu ra gospodarcza. Analizuje się tu stru k tu rę poszczególnych dziedzin lokalnej gospodarki w celu w yznaczenia tych se k to ró w 18, k tó re p o sia d a ją re la ty w n ą przew agę w sto su n k u d o innych (o czym będzie m o w a dalej).
3. W cześniejsze tendencje za tru d n ien ia w określonych dziedzinach. 4. P ro g n o za za tru d n ien ia w poszczególnych dziedzinach g o spodarki. 5. Bieżące tendencje zm ian za tru d n ien ia w aspekcie sektorów lokalnej (m iejscow ej) g o spodarki. D otyczy to m .in. m ożliw ości tw orzenia now ych m iejsc pracy w g o spodarce regionu. M o żna to zapisać następującym ró w -naniem : poten cjaln a liczba now ych m iejsc pracy = sto p a w zrostu now ych m iejsc pracy x lokalne zatrudnienie w danej dziedzinie w badanym okresie.
6. W yznaczenie syntetycznych kryteriów w yboru dziedzin p riorytetow ych d la w zrostu now ych m iejsc pracy i zatru d n ien ia w regionie.
7. Id entyfikacja lokalnych pracodaw ców , m .in. ze względu n a ich rolę n a „m iejscow ym ” rynku pracy lub też n a ch a ra k te r analizow anej dziedziny - czy jest o n a przyszłościow a (now oczesna), stab iln a czy schyłkow a.
Z godnie z p ro c ed u rą analityczną occupational analysis należy zid en -tyfikow ać stru k tu rę za tru d n ien ia we wcześniej w yznaczonych w iodących dziedzinach. N ajpierw ro z p atru je się szczegółow ą „m atry cę” cech z a tru d -nieniow ych w danych sektorach na podstaw ie różnych przekrojów społeczno- g o spodarcznych oraz odpow iedniej statystyki pracy. N astępnie w yznacza się dziedziny m ogące tw orzyć now e m iejsca pracy. Podejście to polega n a analizie dw óch rodzajów inform acji, to jest:
1. Ilościowej inform acji dotyczącej p opytu i podaży n a siłę ro b o c zą za ró w n o w lokalnej gospodarce, ja k i w ujęciu ogólnokrajow ym ; w różnych przekrojach działowych, gałęziowych, branżow ych, czy według sekcji, sektorów
itd.
2. Jakościow ej inform acji odnośnie do analizow anego rynku pracy. Chodzi tu m .in. o pozyskanie inform acji na tem at kwalifikacji i m obilności pracow ni-ków i „jak o śc i” tw orzonych m iejsc pracy, tzn. czy pow stają one na p ierw o-tnym czy dualnym rynku pracy, ja k a jest rotacja osób na nich zatrudnionych. G en eraln ie więc, wyżej w ym ienione etapy badaw cze m ają za zadanie zdiagnozow ać stan obecny oraz wskazać kierunki zm ian struktury zatrudnienia na lokalnym ry n k u pracy pod kątem rynku ogólnokrajow ego.
Jako sektor rozumieć tu można by grupę firm wytwarzających wyroby będące substytutami. Z drugiej strony w ujęciu szerszym pojęcie to odnosi się d o rodzaju rynku obsługiwanego przez dane „przem ysły” (industries) czy dziedziny gospodarcze. Por. M. E. P o r t e r , Strategia
Przechodzim y zatem d o om ów ienia k o n k retn y ch technik p rz y d atn y ch w opisanych m eto d ac h i strategiach analiz regionalnego i lokalnego ry n k u pracy.
3.2. Analiza bazy ekonomicznej (Economic Base Analysis)
T a g ru p a dziedzin - „przem ysłów ” (industries), k tó ra generuje znaczącą wielkość d o ch o d u regionu czy jego produkcji sprzedanej o ra z angażuje znaczn ą część za tru d n ien ia w danej społeczności lokalnej, nosi m ian o bazy ekonom icznej. D o jej analizy p rz y d a tn a jest identyfikacja tych obszarów , k tó re stanow ią podstaw ę funkcjo n o w an ia i rozw oju go sp o d ark i lokalnej. G eneralnie cała sfera ekonom icznej aktyw ności produkcyjnej (w ytw arzająca d o b ra i usługi) jest według tej koncepcji klasyfikow ana w dw óch kategoriach, tak ich jak:
1. Bazow e („ ek sp o rto w e” ) dziedziny gospodarki. G łów nie one to w łaśnie generują znaczną część d o ch o d u i ab so rb u ją w iększą część zasobów pracy d an e g o regionu. Przy czym d o b ra przez nie w ytw arzane w dużej m ierze przezn aczan e są d la za sp o k a ja n ia p o trze b k o n su m p cy jn y ch sp o z a jeg o o bszaru. O m aw iane „przem ysły” sprzedają większość swojej pro d u k cji p oza strefę lo k a ln ą , p o w o d u jąc przy tym w zrost d o d a tk o w e g o z a tru d n ie n ia w dan y m regionie i przynosząc m u określony doch ó d .
2. N iebazow e (nonbasic) dziedziny działalności d an eg o regionu. Są nim i głów nie te subsektory lokalnej g o spodarki, których p ro d u k ty są w ytw arzane i w większości właśnie w niej konsum ow ane. C zęsto są to pom ocnicze gałęzie przem ysłu oraz usługi użyteczności publicznej, k tó re m o g ą naw et nic w pełni zasp o k ajać lokalny popyt w tym zakresie. Z atem sek to r nonbasic d o starc za d ó b r i usług na potrzeby w cw nątrzregionalne i jest zależny od sek to ra bazow ego.
Oczywiście dziedziny bazow e są głównym k reato rem d o ch o d ó w d anego regionu i są znacząco ważne dla sytuaq'i na lokalnym rynku pracy. O m aw iana m e to d a m a zatem za za d an ie ich w yznaczenie, zid en ty fik o w an ie o ra z po k azan ie ich relatyw nego w pływ u n a kierunki koncentracji siły roboczej w obrębie rynku pracy. Przy czym do realizacji owego cclu służy współczynnik specjalizacji ekonom icznej regionu (wspc), k tó ry m o żn a zapisać n astęp u ją cą form ułą:
regionalne zatrudnienie w dziedzinie A ogólnokrajow e zaslrudnienie w dziedzinie A ogólny poziom zatrudnienia w regionie ogólnokrajowy poziom zatrudnienia
czyli, gdy wspc = 1 , to:
regionalne zatrudnienie w dziedzinie A «= (ogólnokrajowe zatrudnienie w dziedzinie A /ogólny stan zatrudnienia w kraju) x ogół pracujących w danym regionie
G d y o kreślony sek to r lokalnej gosp o d ark i p o siad a większy relatyw nie u dział za tru d n ien ia w regionie w sto su n k u d o udziału tej dziedziny w skali o gólnokrajow ej, w tedy to nazyw am y ją „przem ysłem ek sp o rto w y m ” (k lu -czow ym , w iodącym ) d la danej g ospodarki regionalnej. Jeśli pew ien lokalny sek to r m a w spółczynnik specjalizacji większy niż 1, to tra k tu je się go ja k o dziedzinę bazow ą dla om aw ianej g o spodarki. P oprzez p o ró w n a n ie w spół-czynników dla różnych okresów czasow ych, decydenci g ospodarczy m o g ą otrzy m ać inform acje o d nośnie do tego, czy rozpatry w an y o b szar b ąd ź strefa stają się bardziej czy m niej w yspecjalizow ane ekonom icznie.
3.3. Metoda Shift-Sharc Analysis
A n a liza ta często je st w artościow ym n arzędziem op isu jący m n a tu rę zm ian w aspekcie regionalnego czy lokalnego rynku pracy w sto su n k u do przem ian zachodzących w skali globalnej (ogólnokrajow ej lub m ak ro reg io n al- nej). Jest o n a zwłaszcza używ ana po stw ierdzeniu, iż zm iany w za tru d n ien iu isto tn ie m iały miejsce.
P rezen to w an a m e to d a pozw ala form ułow ać w skazów ki za ró w n o dla p racodaw ców ja k i p racobiorców . Bazuje o n a na analizie stan u , stru k tu ry i dynam iki zm ian stru k tu raln y c h , d o k o nujących się, ja k ju ż w spom niano, n a regionalnych b ądź lokalnych rynkach pracy.
S ta n d a rd o w a (klasyczna) po stać w ykorzystyw anego w am erykańskich regionalnych analizach em pirycznych10 ró w n a n ia przesunięć udziałów (shift-
share) stosow ana jest d o dekom pozycji w zrostu zmiennej regionalnej (lokalnej)
n a trzy efekty: rozw ój krajow y - g, zm iany stru k tu ra ln e - m i pozycje k o n k u re n cy jn o ści lokalnej — c. D la i-tej k ateg o rii (w a ria n tu ) zjaw iska
E w obiekcie y-tym rów nanie przybiera postać:
(1) dij = gij + mij + cij
19 Por. m.in.: H. W. H e r z o g Jr., R. J. O l s e n , Shifl-Share Analysis Revisited: The
Allocation Effect and the Stability o f Regional Structure, „Journal of Regional Science”
1977,Vol. 17, N o. 3; К . В e r ż e g, A N ote on Statistical Approaches to Shift-Share Analysis, „Journal o f Regional Science” 1984, Vol. 24, No. 2, oraz A. M a l a r s k a , Zm iany regionalnej
gdzie:
(2) dij = E*ij - Eij - oznacza rzeczyw istą zm ianę zjaw iska E w dw óch m o m en tach czasow ych,
(3) gij = Eij rG - oznacza efekt w pływu globalnego (krajow ego) rozw oju zjaw iska E,
(4) mij = EijiriG — rG) - oznacza efekt wpływu zm ian stru k tu raln y c h zjaw iska E,
(5) eij — Eij(rij — riG) - oznacza efekt wpływu pozycji k onkurencyjności lokalnej zjaw iska E,
przy czym:
rij, riG, rG - o d p o w iad a ją lokalnym (j) i ogólnokrajow ym (globalnym
- G) wielkościom tem pa zm ian i-tej kategorii (w arian tu ) zjaw iska E,
Eij - oznacza poziom i-tego w arian tu zjaw iska E w obiekcie y-tym (nic
rozw aża się p rz y p ad k u Eij = 0),
* - su b sk ry p t oznaczający ostatni rok analizy.
W kontekście przyjętego to k u rozum ow ania, rozw inięciem form uły (1) jest postać:
(6) dij = Eij rG -I- Eij(riG - rG) + Eij{rij — riG)
Z rów nania wynika, iż w pierwszym składniku, tem po wzrostu om aw ianego zjaw iska E, osiągane w gospodarce w analizow anym okresie, obciążane (w ażone) je st lokalnym (/-tym ) poziom em danej (i-tej) k ateg o rii tegoż zjaw iska. D rugi składnik zaś, jak im jest efekt klasyfikacji mij, d la i-tej k ategorii zjaw iska, jest d o d a tn i w danym obiekcie (jednostce terytorialnej), jeśli i-ty w a rian t zjaw iska na poziom ie krajow ym rozw ija się szybciej niż w skazuje n a to tem po rozw oju globalnego (riG > rG). N a to m ia st o statn im elem entem ró w n a n ia (6) je st pozycja (sto p ień ) k o n k u re n cy jn o ści - eij o b iek tu ;-te g o z p u n k tu w idzenia i-tego w arian tu zjaw iska, jest d o d a tn i b ądź ujem ny w zależności od tego, czy lokalny w zrost poziom u danej kategorii jest szybszy czy wolniejszy od ogólnokrajow ego. O kreślo n a pozycja k onkurencyjności świadczy rów nież o odpow iednim udziale o b iek tu w k ra -jow ym poziom ic d anego w arian tu zjawiska.
O m aw iana analiza przesunięć stru k tu raln y ch jest zatem techniką p o m iaru zd ek o m p o n o w an y ch zm ian zjaw iska lokalnego w sto su n k u d o odpow iednich relacji na poziom ie ogólnokrajow ym . W latach siedem dziesiątych p o d d a n o ją m odyfikacjom w celu um ożliw ienia pozyskiw ania dzięki niej rów nież ew entualnych wniosków o charakterze behawioralnym , pozwalającym wyjaśniać n iek tó re przyczyny analizow anych zm ian. D latego też d o klasycznej postaci
ró w n a n ia shift-share w p row adzono now ą kategorię E ij, d efin io w an ą ja k o w ielkość h ipotetyczną b adanego zjaw iska, ja k ą m iałby j -ty o b iek t w i-tym w ariancie, gdyby s tru k tu ra zjaw iska w tym obiekcie była identyczna ze s tru k tu rą ogóln o k rajo w ą. P ojaw ia się tu kw estia całkow itego efektu w raż-liwości alokacji d anego obiektu. C hoć jego znak w artościow y m oże być d o d a tn i lub ujem ny, m ożliw e są cztery kom binacje lokalnej specjalizacji
(Eij — TZij) i korzyści konkurencyjności (rij — riG). Z atem ostatecznie, zm o
-dyfikow ane rów nanie analizy przesunięć udziałów przyjm uje postać:
(7) dij = E ijrG + EijiriG — rG) + Eij(rij — riG) + (Eij — E ij)(rij — riG)
M o żn a zauw ażyć, iż kody alokacji odzw ierciedlają zgodność znaków sto p n ia nasycenia zjaw iska (poniew aż za w yspecjalizow any uw aża się obiek t, w którym poziom jest wyższy od oczekiw anego, co oznacza, iż w ystępuje w nim relatyw ne nasycenie danym zjaw iskiem ) z konk u ren cy jn o ścią o m a -w ianego o b ie k tu (za k o n k u re n cy jn y u-w aża się ta k i o b ie k t, -w k tó ry m lok aln e tem po przem ian zjaw iska jest korzystniejsze w stosu n k u d o tendencji ogólnokrajow ej).
W trak cie analizy zm ian zatrudnieniow ych, za p o ż ą d a n ą sytuację u z n a -je się ta k ą , kiedy obie ch arak tery sty k i są tych sam ych znaków . O znacza to, iż w przy p ad k u znaków „ + ” obiekt jest atrak cy jn y (np. dla inw es-to ró w ) w sensie istniejącego status quo (ze względu na wysoki poziom , znaczący udział i korzystne tem po zm ian bad an eg o zjaw iska). W p rz y p ad -ku zaś znaków obiekt jest atrakcyjny w aspekcie perspektyw icznego rozw oju (przy niskim wyjściowym poziom ie zjaw iska, odpow iedni w zrost tem p a jego zm ian m oże w yw ołać w zrost poziom u tego zjaw iska, w y star-czający d o p o k o n a n ia oczekiw anego progu nasycenia). Z a n iepożądane uw aża się n ato m iast dow olne kom binacje znaków przeciw nych obu c h a ra -k te ry sty -k 20.
N ależałoby zastanow ić się rów nież nad endo i egzogenicznym i u w a ru n -kow aniam i rozw oju lokalnej g o sp o d ark i. W jak im stopniu w zrost roli danej dziedziny w regionie (przejaw iający się m .in. wzrostem zatrudnienia) zw iązany jest tak że ze zw iększeniem się p opytu na p ro d u k ty tego se k to ra w aspekcie p o n ad lo k aln y m ? Z drugiej stro n y m o żn a zadać pytanie, czy analizow any lo k aln y rynek p o siad a k o m p ara ty w n ą przew agę pozw alającą n a jeg o rozw ój przew yższający średnią krajow ą? A naliza shiftshare p o m ag a w łaśnie o d -pow iedzieć n a tego typu pytania. W m yśl tej koncepcji, za k ła d a się, iż o g ó ln a zm ian a za tru d n ien ia w danym regionie (d) jest zw iązana z trzem a czynnikam i: jeg o udziałem o g ó ln o k rajo w y m (g), pow iązaniem efek tó w
20 Szerzej na ten tem at zob.: A. M a l a r s k a , Analiza zmian tv regionalnej..., również t a ż ,
zm ian stru k tu raln y c h w danych „gałęziach przem ysłu” (industrial m ix ) - (m ) o ra z lokalnym udziałem za tru d n ien ia (c).
Pierw szy czynnik, udział o g ó ln o k rajo w y (g), je st d efin io w an y ja k o zm ian a poziom u i udziału za tru d n ien ia w danej lokalnej ekonom ii, będąca a d e k w a tn ą d o owej p rzem ian y w g o sp o d arce n aro d o w ej. S k ła d n ik ten op isu je o czek iw an ą zm ianę zjaw iska, k tó ra jest zw iązan a z ten d en c ją o g ó ln o k rajo w ą, przy założeniu, iż inne elem enty m ające na nią w pływ są tra k to w a n e ja k o stałe.
D rugim z om aw ianych czynników jest industrial m ix (m), k tó ry oznacza zm ianę zjaw iska w analizow anej dziedzinie g o sp o d a rk i. D la p rz y k ła d u m o ż n a zauw ażyć, iż am erykański przem ysł stalow y o d n o to w ał pow ażny spadek p rodukcji i zatru d n ien ia w latach 70. i 80., co spow odow ało także załam anie się działalności lokalnych firm z tej branży.
T rzeci składnik, jak im jest udział lokalny (c), opisuje n ato m iast wpływ u w a ru n k o w ań społeczno-gospodarczych, zw iązanych ze specyfiką regionu, k tó re m a ją znaczenie dla w zrostu b ądź sp ad k u lokalnego za tru d n ien ia. D la p rzy k ład u , jeśli krajow i producenci n o tu ją spadek p o p y tu n a swoje w yroby, ale w danej lokalnej gospodarce p ro d u k u je się a k u ra t taki m odel a u ta , k tó ry cechuje się w zrostem p opytu n a rynku; to m oże m ieć m iejsce w zrost liczby now ych miejsc pracy w tej branży w tym regionie, choć ogólnokrajow a ten d en cja jest odm ienna. C hodzi o to, iż m o g ą tu w ystępow ać pew ne zyskow ne nisze na owym rynku.
G eneralnie należy zauw ażyć, iż analiza shift-share chociaż w zasadzie nie w yjaśnia jednoznacznie, ja k ie są przyczyny analizow anych przem ian, to je d n a k pozw ala uzyskać inform acje odnośnie d o k ierunków zm ian udziałów na regionalnym lub lokalnym ry n k u pracy n a tle u w a ru n k o w ań o g ó ln o -krajow ych. D latego też jest o n a dość p rz y d atn a dla jego kom pleksow ej analizy, także w polskich realiach ekonom icznych.
3.4. Analiza zróżnicowania industrialnego
P rzechodząc d o zaprezen to w an ia tej m etody stw ierdzam y, że jest o n a u żyteczna d o ro z p o z n a n ia d e te rm in a n t s to p n ia dyw ersyfikacji dziedzin lokalnej gosp o d ark i o raz zm ian, jak ie zaszły w tym względzie w badanym okresie. R ezultaty tej analizy są w dużej m ierze relatyw ną (k o m p araty w n ą) kalkulacją. 1 ak więc, jeśli ogólne zatrudnienie w danym regionie zlokalizow ało-by się w jednej dziedzinie, to wskaźnik specjalizacji dla tej lokalnej gospodarki w yniósłby 1, co świadczy o b ra k u jej zróżnicow ania. Przy czym om aw iany m iern ik jest polecany głów nie dla sek to ra pryw atnego, poniew aż sek to r publiczny zaró w n o w skali globalnej ja k i lokalnej, w m niejszym bądź
w iększym stopniu podlega regulacji będącej p o za sferą rozw oju ek o n o m icz-nego. T o znaczy, iż m oże on być w większym stopniu izolow any od w pływu czynników k o n iu n k tu raln y ch w gospodarce. A co za tym idzie jego a k tu a ln a ak tyw ność ek o n o m iczn a i rzeczyw ista dyw ersyfikacja m o g ą być wyższe, niż by to w ykazyw ał w spom niany indeks. D latego też ow a m e to d a z reguły pełni funkcję pom ocniczą w analizie regionalnej problem atyki zatrudnieniow ej.
3.5. Metoda analityczna
dostosowań podaży i popytu na danym rynku pracy
{matching function)
Supply/dem and m atching jest techniką, k tó ra m a za zadanie m .in. zdiag-
nozow ać, gdzie d an e dostępne rezerwy siły roboczej nic są w stanie zaspokoić p o p y tu n a bieżąco pow stające i ew entualne nowe m iejsca (oferty) pracy. W tym kontekście rolą analityka gospodarczego jest w skazanie niedopasow ań n a rynku pracy, w celu przekw alifikow ania bezro b o tn y ch zgodnie ze zm ie-niającym się na nim popytem .
E stym ując zapotrzebow anie n a siłę roboczą bierze się pod uwagę zarów no w zrost/spadek zatrudnienia w określonej dziedzinie gospodarki, ja k też przem ie-szczenia (przepływ y) na rozw ażanym rynku pracy. M ogą się tu rów nież pojaw ić pew ne trudności z interpretacją dostępnych inform acji statystycznych.
Jed n ak że pom ijając niek tó re niedogodności, uw aża się, iż om aw ian a m eto d a jest pożyteczna d o bad an ia zarów no ogólnokrajow ego, ja k i lokalnego rynku pracy. A nalizę rozpoczyna się m ierzeniem przepływ ów poszczególnych strum ieni zasobów pracy. Po czym obserw uje się, gdzie pow stają m iejsca pracy, a w których dziedzinach następuje ich spadek. A nalizuje się także odpływ i przypływ d o bezrobocia. P oza tym ro z p atru je się zasoby pracy w aspekcie różnych przekrojów stru k tu raln y ch . C hodzi zatem o ustalenie przyczyn d y sproporcji w ystępujących na badanym ry n k u pracy w celu ich niwelacji bądź. łagodzenia.
Ja k o podstaw ę teoretyczną dla analiz em pirycznych na regionalnych ry n k ach pracy m ożem y także w ykorzystać h ipcrboliczną funkcję zw aną „krzy w ą B everidge’ a ” (krzyw ą В/W )21. Punktem wyjściowym tej koncepcji jest tw ierdzenie, iż pop y t n a siłę ro b o czą tw o rzą dw a elem enty: zatru d n ien ie (zajęte m iejsca pracy - Z) i w akaty (wolne m iejsca pracy - W ), zaś podaż siły roboczej obejm uje: zatru d n ien ie (Z) i bezrobocie (B). Z a k ła d a się, iż istnieje negatyw na relacja pom iędzy liczbą i sto p ą bezro b o tn y ch a liczbą
Jl Zob. W. H. B e v e r i d g e , Full Employment in a Free Society, George Allen and Unwin, London 1945, s. 169-171; O. 1. B l a n c h a r d , P. D i a m o n d , The Beveridge Curve, „B rookings Paper on Economic A ctivity" 1989, N o 1.
i sto p ą w olnych m iejsc pracy. Z ależność ta, to z jednej strony w ynik fa k tu , że w m iarę popraw y k o n iu n k tu ry i sp ad k u stopy bezro b o cia praco d aw co m trudniej jest znaleźć p racobiorców , w zw iązku z czym liczba w olnych m iejsc pracy w zrasta, z drugiej zaś - przy w zroście liczby w akatów , bezrobotnym łatw iej znaleźć za tru d n ien ie, w skutek czego ich liczba m aleje. Z g o d n ie z om aw ian ą koncepcją w ystępują dw a rodzaje szoku, pow odujące zm iany b ezrobocia i m ające wpływ n a rów now agę w o b rębie dan eg o ry n k u pracy, są to: szok ogólnej aktyw ności gospodarczej i szok realokacyjny. Pierwszy m a miejsce wtedy, gdy rozm iary bezrobocia i w olnych m iejsc pracy zm ieniają się w przeciwnych kierunkach. W tym przypadku w zrost bezrobocia zw iązany jest z pogarszaniem się k o n iu n k tu ry gospodarczej. D rugi z w ym ienionych szoków oznacza, iż zm iany liczby b ezrobotnych i w olnych m iejsc pracy odb y w ają się w tych sam ych kierunkach. W ystępuje przy tym pogorszenie się efektyw ności funkcjonow ania rynku pracy w aspekcie jego niedostosow ań stru k tu raln y c h . U podstaw negatyw nego szoku realokacyjnego - w zrostu bezrobocia - m o g ą leżeć różne czynniki, ja k np. zm niejszenie intensyw ności poszukiw ania pracy przez bezrobotnych, a także niedostosow anie stru k tu ry w olnych m iejsc pracy w stosu n k u d o stru k tu ry bezrobocia, w różnych przekrojach, m .in.: regionalnym , kw alifikacyjnym i zaw odow ym . Bezrobocie to m a zatem głów nie c h a ra k te r chroniczny i stru k tu raln y .
Z atem krzyw ą В/W m ożna tra k to w a ć ja k o pew ną m iarę efektyw ności d o p aso w a ń pom iędzy popytem i pod ażą pracy. W yższa sto p a w olnych m iejsc pracy przy ustalonej stopie bezrobocia świadczy o niższej efektyw ności rozp atry w an eg o rynku pracy.
Jednocześnie należy stw ierdzić, iż bardziej kom pleksow e analizy zm ian stru k tu raln y c h o raz nierów now agi na lokalnych rynk ach pracy w ym agają czasam i uprzedniej k o nstrukcji i w eryfikacji m odelu fu n k cjo n o w an ia gos-p o d ark i w danym regionie, w gos-pow iązaniu z g o sgos-p o d a rk ą o g ó ln o k rajo w ą i z innym i re g io n a m i22. M odel regionalnej ekonom iki pow inien dotyczyć i ch arak tery zo w ać pow iązania pom iędzy czterem a głów nym i rynkam i: pracy, to w aró w o ra z usług, przepływ ów finansow ych, a także ry n k u k apitałow ego (inw estycyjnego). P oza tym b a d a n e rynki m o żn a by podzielić w edług sek to ró w w łasności na pryw atne i państw ow e (bądź publiczne). P rzy czym w p rzy p ad k u zestaw u rów nań przyczynow o-skutkow ych o d nośnie d o rynku pracy, m am y tu na względzie zw łaszcza w yznaczenie podaży i p o p y tu na siłę ro b o czą o ra z kształtow anie się zatru d n ien ia i w ysokości płac.
R o zp atru ją c po d aż pracy w danym regionie, zak ład a się, iż jest o n a zależna od czynników społeczno-dem ograficznych. N ależy więc b ra ć pod uw agę m .in.: p o ten cja ln e zasoby pracy (tzn. liczbę ludności w wieku
17 Szerzej na ten tem at zob. B. S u c h e c k i , 1. L a s k o w s k a , Przydatność oprogramowania komputerowego do analizy regionalnych rynków pracy, [w:] Bezrobocie regionalne..., s. 97-99.
p ro dukcyjnym ), skalę m igracji, liczbę absolw entów szkół, w spółczynniki aktyw ności zaw odow ej itp.
W p rz y p ad k u zaś m o delow ania p o p y tu n a pracę, przyjm uje się na ogół w stępne upraszczające założenie, że rów now aga na ry n k u d ó b r k o n su m p cy j-nych o siąg an a jest przy poziom ie cen nie pozw alającym n a o p ty m aln e w yko-rzystanie m ożliwości produkcyjnych. W takim ujęciu poziom p opytu na pracę m ierzony np. liczbą ofert pracy (w akatów ) winien być in terp re to w an y ja k o popyt efektywny, pow iązany z istniejącym popytem na tow ary i usługi (zwłasz-cza rodzim ej produkcji). Isto tn ą spraw ą jest tu rozróżnienie m iędzy sektoram i własnościowymi oraz ustalenie stopnia w ykorzystania m ocy produkcyjnych dla określenia optym alnych zasobów kapitałowych i potencjalnego popytu n a pracę w regionie. W om aw ianym m odelu lokalnego (regionalnego) ry n k u pracy w przyp ad k u m od elo w an ia sek to ra pryw atnego m o żn a przyjąć, iż p o p y t n a pracę zależy od: poziom u cen p ro d u k tó w konsum pcyjnych i inw estycyjnych, w artości d odanej, średniej płacy i wielkości za tru d n ien ia w tym sektorze. N a to m iast w sektorze państw ow ym popyt na pracę zależy głównie od n o rm a -tywnej w ysokości funduszu płac oraz poziom u produkcji. G eneralnie więc rozpatryw any m odel analityczny jest ujęciem kom pleksowym , przedstawiającym całościow o relacje p o d ażow o-popytow e na regionalnym ry n k u pracy.
*•*
N a zakończenie w a rto zauw ażyć, iż pow yższa prezentacja w ybranych m etod analizy regionalnych i lokalnych rynków pracy stanow i jedynie ich pewien przegląd. M oże on jednak być przydatny dla prow adzenia regionalnych b a d a ń em pirycznych, szczególnie w celu określenia c h a ra k te ru i specyfiki d an e g o rynku pracy.
M irosław Z a jd e l
S E L E C T E D M E T H O D S O F ANALYSING R EG IO N A L LABOUR M ARKETS
Changes in national and local labour m arkets are an im portant issue during the period o f the Polish systemic transform ation. The author presents selected aspects concerning the analysis o f regional labour m arkets. The article discusses the object o f studies and selected analytical m ethods useful for m onitoring regional and local lab o u r m arkets. T here are discussed, for instance, such research techniques as: analysis o f given economic sectors and em ploym ent on the regional scale, analysis o f the region’s economic base, shift share m ethod, m atching function, and so on. The presentation is an attem pt to get a better insight into problem s connected with analysing regional labour markets.
