"Polska broń pancerna w 1939 roku", Rajmund Szubański, Warszawa 1982 : [recenzja]

Sałuda, Bronisław

"Polska broń pancerna w 1939 roku",

Rajmund Szubański, Warszawa 1982

: [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 348-351

1983

34 8 Recenzje i om ów ie ni a

d zi e ci jest autochtonka, która m .in. pisze o losie lu d ności m iejsco w ej, dla k tó ­

rej n a d ejście oczek iw a n ej P o lsk i n ie oznaczało początkow o zakończenia o k re­ su n iedoli. W przejm ujący, w zru sza ją c y sposób u k azu je jak m im o g łu p oty i zlej w o li n iek tórych ludzi, część M azurów o d n a jd y w a ła sw ą drogę do P o l­ ski. D oty czy ło to szczeg ó ln ie dzieci.

Część w sp o m n ień m ó w i o rozb u d ow ie p rzem ysłu, p roblem ach roln ictw a (głó w n ie w latach p ięćd ziesiątych ) i zw y k ły c h k łop otach życia codziennego. O pisy te m o g ły b y p o w sta ć w k ażd ym reg io n ie P olsk i, co św ia d c z y o p ełn ej już in te g ra cji ziem o d zy sk an ych z resztą pań stw a. W spólną cechą w ięk szości p a m ię tn ik ó w je st o g rom n y ład u nek optym izm u , po przem ian ach paźd ziern i­ k o w y c h i w początkach lat sześćd ziesiątych. O ptym izm u popartego o p isy w a ­ n y m i faktam i. B o autorzy to p rzew ażnie lu d zie a w a n su społecznego, którzy dorobili się poziom u eg z y s te n c ji n ieo sią g a ln eg o dla ich rodziców . M ocno p od ­ kreślana jest m o żliw ość zd ob y w a n ia za w o d ó w i k on ty n u o w a n ia n au k i przez m łode pokolenie.

W spom nienia z drugiej części książk i w sk u te k em ocjonaln ości tracą c h a ­ rakter dokum entu. T akże d ok on any przez B. G ołęb io w sk ieg o w y b ó r n ie w y ­ daje się r e p rez en ta ty w n y dla odczuć m ło de g o p ok olen ia la t sześćd ziesiątych i sie d e m d ziesiątych . N ie u leg a w ą tp liw o ści, że prace dobrano pod k ątem ak tu aln ej p rzydatności p ragm atyczno-p olitycznej. K w eren d a B. G o łęb io w sk ie­ go o g ran iczyła się do m a ter ia łó w w cze śn iej p u b lik o w a n y ch bądź p o w sta ły ch przy okazji k on k ur só w d o tyczących tego rodzaju literatury.

O b yd w a p rzed staw ion e zb iory są do sie b ie zb liżon e koncepcją, zaw ierają podobną prob lem atyk ę, choć dotyczą dwmch ró żn ych okresów . R óżnią się po­ chod zen iem źródeł. J ed en sk ład a się z reportaży, drugi ze w spom n ień .

A czk o lw iek m ożn a by sądzić, że w spo m n ien ia , pisan e z d y stan su i o b ej­ m ujące w ię k sz e p rzed ziały czasu, są m a ter ia łem bardziej w a rto ścio w y m , to jednak n ie m ają on e tak w a żn eg o charakteru źród łow ego jak reportaże. W spom nienia p o d legają na ogół w e r y fik a c ji czasow ej, a często też sw o istej au tocenzurze w y n ik a ją ce j z in ty m n o ści p am ię tn ik ó w . N ie bez znaczenia jest też cen zu row an ie tek stó w przez w y d a w n ictw o .

R eportaże pisan e „na gorąco” p ozb aw ion e charakteru in ty m n eg o , r ela cjo ­ n u jące często w form ie bezosobow ej, przed ru k ow an e z w y d a w n ic tw p erio ­ dyczn ych , w k tó r y ch się p ierw o tn ie u k azały, są dla h istoryk a źródłem b a r­ dziej w a rtościow ym .

G r ze g o r z S tra u c h o ld

R ajm und Szubański, P o ls k a br o ń p a n c e r na w 1939 roku , W y d a w n ictw o M in isterstw a O brony N arodow ej, W arszaw a 1982, ss. 312, + 16 s. ilu ­ stracji (36 fotografii).

K siążka R ajm unda Szub ań sk iego jest, jak dotychczas, n ajp ełn iejsz y m opracow aniem p ośw ięc o n y m w a lk o m polsk ich p a n cern iak ów w e w rześn iu 1939 r. Praca ma charakter n a u k o w y (w yk az źródeł, obsada personaln a d o­ w ó d ztw i od ziałów broni p ancernej w 1 w rześn ia 1939, e ta ty jednostek p an ­ cernych, in d ek s nazw isk , in d ek s n azw geograficznych). J e st to pozycja tym cenniejsza, że w zasadzie polsk ie od d zia ły pancerne d zia ła ły w du żym roz­ proszeniu na rzecz poszczególn ych dużych jednostek. U trudnia to pow ażnie,

Recenzje i om ó wi e n ia 349

n a w e t fa ch ow com , o cen ę w k ła d u żołn ierzy w o jsk p an cern ych w ogó ln y w y ­ siłek ob ro n n y W ojska P o lsk ieg o w 1939 r.

N ie z a le ż n ie od przestarzałej k on cep cji użycia b ron i pan cern ej — rozdrob­ n ie n ie pod od działów — oraz n ien o w o czesn o ści sprzętu, p olsk ie form acje p an ­ c ern e d y sp o n o w a ły stosu n k o w o m ałą liczbą w o z ó w b o jo w y ch (stosunek k szta ł­ to w a ł się jak 1:8, a na od cinkach g łó w n e g o n atarcia N ie m c y o sią g n ę li p rze­ w a g ę 1:15).

N a każd y w ó z b o jo w y przypadało, 1 w rześn ia, 4 k m fro n tu (ogólna liczba w o zó w b o jo w y ch 800, z tym że część zn a jdow ała się w transportach do m iejsc przeznaczenia).

Odcinka g ra n icy z P ru sam i W schodnim i broniły: S am od zieln a Grupa O pe­ racyjna „ N a rew ” (— dalej SGO „N a rew ”) oraz A rm ia „M odlin”. SGO „N a ­ r e w ” w yp osażono w d w a d y w iz jo n y pancerne (31 i 32), które łączn ie m ia ły 26 czo łg ó w rozpozn aw czych i 16 sa m o ch od ów pancernych. N a sy c e n ie frontu w o zam i b o jo w y m i w y n o siło tu: w óz b o jo w y n a 5 km . S y tu a cja b y ła ty m k o­ rzystniejsza, że w p ierw szy ch dniach w o jn y n iem ie ck a broń pancerna w ogóle na odcinku SGO „N a rew ” n ie w y stę p o w a ła . A rm ia „M odlin” d y sp o n o w a ła 11 i 91 d y w izjo n e m p an cern ym oraz 62 i 63 sa m o d zieln y m i kom p an iam i czo ł­ gów , co sta n ow iło, łączn ie 52 czołgi rozpoznaw cze i 16 sa m och od ów p a n cer­ nych. Poza ty m A rm ia „M odlin” m iała jeden pociąg p an cern y (nr 13 — „G e­ nerał S o sn k o w sk i”).

W alki o d d ziałów pancern ych SGO „ N a rew ”. 31 i 32 d y w iz jo n y pancerne p rz y b y ły na odcinek b roniony przez SGO k ilk a dni przed rozpoczęciem w o j ­ ny, z rejonu Grodna. D o w ó d ztw o S u w a lsk ie j B r y g a d y K a w a le r ii zam ierzało użyć d y w izjo n u 31 w raz z 3 p u łk ie m sz w o leżeró w do w y p a d u na O lecko (Treuburg). A k cję od w ołan o, a d y w iz jo n n ie został a n i razu u ż y ty w d zia ła ­ niach na pograniczu. 32 d yw izjon w p ierw szy ch dniach w o jn y p a tr olow ał w r ejo n ie G rajew o — Szczuczyn jako część sk ład ow a 9 p u łk u strze lc ó w k o n ­ nych. 4 w rześn ia pododdział teg o d y w izjo n u w raz z p u łk ie m w z ię ły u d ział w w y p a d zie na teren Prus W schodnich (kierunek B ia łej P isk iej — G eh len - burg), sk u teczn ie w s p a r ły k a w a le r z y stó w i w d a r ły się do w s i B rzóski W ielk ie (Birkenberg). M u sia ły się jednak w y co fa ć, gd y ż n a tr a fiły na p od m o k ły teren. Inne części sk ła d o w e 32 d y w iz jo n u p ancernego w raz z g łó w n y m i siła m i P o d ­ lask iej B r y g a d y K a w a le r ii b rały u dział w trzyk rotnie p o n a w ia n y ch n a ta r­ ciach na w ie ś S o k o ły G órskie (Falkendorf). W ieś opanow ano, lecz p o lsk ie n a ­ tarcie zostało p ow strzy m a n e i zarządzono odw rót. W ty m sa m ym czasie s z w a ­ dron sa m och od ów p an cern ych w raz z kom panią k o la r z y z 18 D y w iz ji P ie ­ ch o ty p rzekroczył granicę i zajął w ie ś J eże (Gehsen) oraz stację k o lejo w ą i m a ­ jątek D łu to w o (Fischborn). Po południu, 4 w rześn ia sam och od y pancerne u b ez­ p ie c z a ły szosę z Pisza do K olna. W n a stęp n y m dniu, podczas odm arszu P o d ­ lask iej B r y g a d y K a w a lerii d yw izjon sta n o w ił jej straż tylną. 32 d yw izjon p an cern y W P b y ł jed n y m z dw óch, k tó r y m dane b y ło w w o jn ie obronnej 1939 r. w ta rg n ą ć na obszar Trzeciej R zeszy i bić się na ziem i w roga ‘.

D ziałan ia p an cern iak ów A rm ii „M odlin” . D y w iz jo n y p an cern e (11 i 91) p rzyd zielon e z o sta ły do brygad k a w a lerii M azow ieckiej i N ow ogródzkiej. 11 d y w izjo n p a n cern y p rzy b y ł w rejon k o n cen tr acji M a zo w ieckiej B r y g a d y

1 T y m d r u g i m p o d o d d z i a ł e m p o l s k i c h w o j s k p a n c e r n y c h b y ł 71 d y w i z j o n p a n c e r n y . W s p i e r a ł o n w y p a d c z ę ś c i s i ł W i e l k o p o l s k i e j B r y g a d y K a w a l e r i i n a W s c h o w ę ( F r a u s t a d t ) . A k c j a m i a ł a m i e j s c e 2 w r z e ś n i a . P a t r z s. 99 o m a w i a n e j k s i ą ż k i , o r a z : R . A b r a h a m , W s p o m ­ n i e n i a w o j e n n e z n a d W a r t y i B z u r y , W a r s z a w a 1969, s. 44 1 n,

350 Recenzje i omówie nia

K a w a le r ii 30 sierp nia. P oszcze g ó ln e podod działy tego d y w izjo n u przyd zielon o do czat w y s u n ię ty c h n ad g ra n icę. P ie r w sz y p lu to n czo łg ó w w y je c h a ł rano 1 w rze śn ia n a p atrol z K r z y n o w ło g i W ielk iej do D u czym in a K ościeln ego, a drugi p lu to n — do Chorzel. D ru gi plu ton sa m och od ów p an cern y ch działał p oczątk ow o na osi J a n o w o — S k oru p ki — p ełn ią c różnorodne funkcje: p atrolo­ w an ie, ostrze liw a n ie p od chodzących N ie m c ó w z u k r y ty c h stan ow isk . W ieczo­ rem 1 w rześn ia, drugi plu ton sam och od ów p a n cern y ch teg o d y w iz jo n u w c ią ­ g n ą ł w zasadzkę p atrol lek k ich sa m o ch od ów p a n cern y ch w roga, niszcząc o g n iem z n ajb liższej o d ległości całość teg o patrolu (3 pojazdy). 2 w rze śn ia na odcinku b ro n ion ym przez M azow iecką B ry g a dę K aw a lerii, N ie m c y dokonali w y ła m a n ia . Podczas przeciw u d erzen ia, żołnierze pan cern i 11 d y w izjo n u d zia­ ła li na drodze K rzy n o w ło g a — Przasnysz, w rejo n ie w zgórza 190, gd zie polsk ie czołgi d osta ły się w s iln y og ień n iep rzy ja cielsk iej artylerii. Straty: sześciu za­ bitych, k ilk u rannych, 3 czołgi zniszczone, 2 uszkodzone. C zołgi d yw izjo nu w n a stęp n y m dniu (3 w rześnia), n ie m o g ły brać u d ziału w w a lk a ch , gd yż m usiano dokonać n iezb ęd n y ch n a p raw sprzętu. O żyw ion ą d ziałalność p rze­ ja w ia ły je d y n ie sam och od y p an cern e d yw izjonu , które sto c z y ły p o tyczk ę z w o ­ zam i b o jo w y m i D y w iz ji P a n cern ej „K em p f” koło G ruduska. W z ię ły także u dział w od szukaniu i osło n ie p ozostałej na p rzedpolu 3 b a terii d yw izjo n u a rtylerii, a w ieczo r em sam och od y pancerne, w sp o m a g a ły od d zia ły m a cierzy ­ stej b ry g a d y toczące bój z n aciera ją cy m i w rejo n ie R ostk ow a (na zachód od Przasnysza) elem en ta m i zm otoryzow an ego p u łk u S S „ D eu tsch lan d ”.

91 d y w izjo n p an cern y sta n o w ił część od w od u N ow og ro d zk iej B r y g a d y K a ­ w a lerii, która zajm ow ała p o zy cje na le w y m sk rz y d le A rm ii „M odlin”. S ta c jo ­ n ując w le s ie koło Z ielunia, na p o łu dn ie od L idzbarka W elskiego, czo łg i d y ­ w izjo n u d o k o n a ły 1 w rze śn ia w y p a d u do g ra n icy (w ieś G rzybiny) oraz w k ie ­ runku sty k u z p ra w y m sk rz y dłe m A rm ii „P om orze”. P od M rocznem (m iędzy N o w y m M iastem a Brodnicą) od b yła się potyczk a z p atrolem G renzw achtu; w zięto trzech jeń ców , zd obyto m otocyk l, 2 w rze śn ia sam o ch o d y p an cern e d y ­ w izjo n u p ro w a d ziły rozpoznanie, a w ieczo r em ca ły rzut b o jo w y d y w izjo n u sk on cen tro w a ł się w o k o lic y Ż urom ina, b y u czestn iczy ć w p la n o w a n y m na dzień n a stę p n y w y p a d zie sił N o w o grod zk iej B r y g a d y K aw a lerii. K ieru n k i działań: z Z alesia na P etryk ozy, z Z ielon ego na K luczbork. W yp ad stał się lok aln ym sukcesem , co w y ra ziło się m .in. w ty m że p rzy m a ły c h stra ta ch w ła sn y c h (dw óch rannych) odrzucono N ie m c ó w i zdobyto znaczną ilość sprzętu.

62 sam od zieln a kom pania czołgów rozp ozn aw czych 30 sierp nia odjechała ze L w ow a. W yład o w a ła się w M ła w ie i już 1 w rześn ia stacjo n o w a ła w le s ie S tu d zien iec (na p o łu d n ie od m iasta), jako od w ód 20 D y w iz ji P ie ch o ty . Po przełam aniu przez N ie m c ó w w sch o d n iej części p ozycji m ła w sk iej, kom pania w s pom agała żołn ierzy 79 pułku; N ie m c ó w odrzucono, a po w y c o fa n iu się od ­ d zia łó w p olsk ich na ty m od cinku n a stę p n y m m iejscem p o sto ju k o m p an ii b yło P a w ło w o . 3 w rześn ia w godzinach p o p o łu d n io w y ch k om p an ia w sp ier a ła sw y m ogn iem n ieu d ane natarcie z N o sarzew a B orow ego n a P ie g ło w o .

63 sam odzielna kom pania czołgów rozp oznaw czych, p odobnie jak 62, w y ­ jechała 30 sierp nia ze L w o w a tran sp ortem k o lejo w y m , lecz w y ła d o w a ła się w C iech an ow ie i p ie r w sz y dzień w o jn y zastał ją w le sie n a w sch ó d od m ie j ­ scow ości Niedzbórz. Do akcji w e sz ła 2 w rześn ia poprzedzając k a w a le r ię 8 D y ­ w iz ji P ie c h o ty w jej m arszu w rejon G ruduska, gd zie chciano zam knąć lu k ę pow stałą m ięd zy M azow iecką B rygadą K a w a le r ii a 20 D y w iz ją P iech oty. K om pania rozpoznaw ała z rejonu P niew a, po trasie P rzyw ila cz-—Szulm jerz—•

Recenzje i om ów ie ni a

₃₅₁

K oziczyn. N oc oddział sp ęd ził w le s ie H u m ięcin o (na p o łu d n ie od Gruduska), a n astęp n eg o dnia czołgi w sp ie r a ły 21 pułk p iech o ty podczas zd ob y w a n ia w s i Szczepanki. W ieczorem 63 k om p an ia czo łg ó w osła n ia ła lotnisk o p o ło w ę 53 eskadry rozpoznaw czej k oło fo lw a r k u S ok o łó w ek , g d y n iesp o d ziew a n e u d e ­ rzenie na C iech an ów o d d ziałów D y w iz ji P ancern ej „ K em p f” — w zm ocn ion e se k cjam i sam ochodów p a n cern y ch — w z n ie c iło pop łoch w ty ło w y c h oddzia­ łach 8 D y w iz ji P ie ch o ty . K om pan ia p oniosła w ty m dniu zn aczne str a ty w lu ­ dziach i sprzęcie.

Jak w spom n ian o, A rm ia „M odlin” d ysp o n o w a ła p o ciągiem p an cern ym nr 13 „G enerał S o sn k o w sk i”, 1 w rze śn ia zn a jdow ał się on w N a sie lsk u , sta ­ no w ią c ob w ód armii. P ocią g te n n ie m ia ł e ta to w e g o plu ton u czo łg ó w na pro­ w adnicach; od k om en d erow ano je w cze śn iej do T czew a, p rzydzielając w za ­ m ian 2 op an cerzon e d rezy n y Tatra — 3 w r z e śn ia pociąg p a n cern y w y sła n o w k ieru n k u M ła w y z zad an iem w y ś w ie tle n ia p ołożenia i n a w iązan ia łą czn o ­ ści z w a lczą cy m i d y w iz ja m i p iechoty. T ym czasem w ę z e ł k o le jo w y N a sie lsk został zb om bardow any. O djazd pociągu opóźnił się w sk u te k zn iszczeń n a to ­ row iskach. D otarł on w ię c ty lk o do C iechanow a i to w m om en cie, g d y tr w a ły w a lk i o to m iasto. N ie m ogąc in te r w e n io w a ć sw ą artylerią w w a lk a c h u licz­ nych , dow ódca w y s ła ł pod m iasto jedną z drezyn, a pociąg p an cern y o d je ­ ch ał na postój do stacji Św iercze. 5 w rześn ia w sz e d ł do akcji od d an y do d y s­ p o zy cji A rm ii „Modlin" pociąg p an cern y nr 15 „Ś m ierć” . J ed n ak że z pow odu zn iszczeń na torach d ojech ał on ty lk o do N asielsk a. P a tro lo w a n ie od b yw ało się przy p om oc y drezyn, jedną z n ich rozbiła n iem ie ck a broń p rzeciw pancerna.

N a p o d sta w ie dan ych z k sią żk i R ajm unda S zu b ań sk iego m ożna sob ie w y ­ robić zdanie, że n ie lic z n e p olsk ie od d ziały p ancerne, d ziałające w ram ach ob ronnych u gru p o w a ń W ojska P o lsk ieg o na p ograniczu b y ły c h P rus W schod ­ nich, sk u teczn ie o p ó źn ia ły tem p o m arszu W eh rm ach tu w k ieru n k u W arszaw y. N ie m ia ły , bo n ie m o g ły m ieć, zd ecy d o w a n eg o w p ły w u na przeb ieg działań, sta n o w iły jednak z całą p ew n o śc ią w a ż n y czyn n ik p sy ch icz no-p rop agan d ow y, p o d trzym u jący na duchu żołn ierzy p olsk iej p iech o ty i k aw alerii.