Z obserwacji nad rosyjską literaturą popularną XVIII wieku

Anna Warda

Z obserwacji nad rosyjską literaturą

popularną XVIII wieku

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Rossica 1, 5-14

1999

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

F O L IA L IT T E R A R IA R O SS IC A 1, 1999

A N N A W A R D A (Łódź)

Z OBSERWACJI NAD ROSYJSKĄ LITERATURĄ POPULARNĄ XVIII WIEKU

Pojęcie literatury „wysokiej” , elitarnej przewiduje jak o obow iązkow ą swą antytezę istnienie literatury „niskiej” , popularnej, a tym samym narzuca określony sposób trak to w an ia literatury jak o dynam icznego, wewnętrznie zorganizow anego organizm u, który funkcjonuje n a zasadzie binarnie przeciw­ stawnych mechanizmów wewnętrznej jego organizacji'. Ewolucja tak rozumianej literatury polega z jednej strony n a dążeniu do hierarchicznej dyslokacji jej członów, z drugiej zaś do zneutralizowania istniejącej opozycji i przeciwstawień. W zależności od w arunków historycznych jed n a bądź druga tendencja m oże odnosić przewagę. Niemożliwością jednak jest unicestwienie którejś z nich przez drugą. Oznaczałoby to bowiem zatrzym anie się rozw oju literackiego, którego główny m echanizm funkcjonow ania polega właśnie n a napięciu panującym pomiędzy tymi tendencjami. Istotne jest również to, iż antytetyczna literatura „w ysoka” i „n isk a” w spółoddziałują na siebie, przy czym literatura „niska” w większym stopniu wykorzystuje doświadczenia opozycyjnej literatury „wysokiej” . W konkretnych w arunkach historycznych litera tu ra „w ysoka” i „niska” zyskują określone znaczenie społeczne, estetyczne lub filozoficzne przy jednoczesnym stałym wzajemnym ich przeciwstawieniu i w spółod­ działywaniu.

Pojęcia: literatura „w ysoka” i „n isk a” m ogą być rów nież rozpatryw ane ja k o kategorie socjologiczne i dotyczą wówczas nie tyle stru k tu ry tekstów , ile ich funkcjonowania społecznego, stosunku pewnej zbiorowości do określonej grupy tekstów , a także pochodzenia społecznego ich tw órców . T a k więc podział na literaturę „w ysoką” i „n isk ą” dokonyw any jest nie tylko w edług

1 J. L o І ш a n, O treści i strukturze pojęcia „literatura artystyczna ”, „ L ite ra tu ra n a Świecie" 1979, n r 11, s. 272-291; E. K o s s o w s k a , „Literatura popularna" - igraszki semiologiczne, [w:]

Poszukiwania teoretycznoliterackie, red. E. Czaplejewicz i E . K asperski, W rocław 1989, s. 415.

kryterium wewnętrznej organizacji tekstów, ale również ze względu na kryterium upow szechnienia, w artości, dostępności, sposobu u trw alan ia. Istotny przy tym jest fakt, iż każda epoka historyczna w ypracow uje swój własny system norm , w artościow ania, według którego klasyfikuje określone teksty do jednej bądź drugiej grupy.

L ite ra tu ra p o p u larn a, zw ana też brukow ą, jarm arcz n ą, straganow ą, tryw ialną, tandetną, nie poddaje się kryteriom estetycznym w ykształconym przez literaturę „w ysoką” , lecz funkcjonuje na zasadzie własnej umownej poetyki2, nie uznawanej przez wiodących tw órców epoki, a także krytykę literacką. N ie przestrzega ona ukonstytuow anych norm , reguł, nie poddaje się zasadom zaw artym w trak tatach teoretycznych i krytycznych i w związku z tym trak to w an a je st przez przedstaw icieli lite ra tu ry „w ysokiej” ja k o niegodna uwagi i badań z ich strony. F a k t ten m iał i m a niebagatelny wpływ n a znikom e zainteresow anie badaczy właśnie litera tu rą „n isk ą” , a w konsekwencji daje fragm entaryczną i błędną wizję procesu historycz­ noliterackiego, który w spółtw orzą przecież oba typy literatury.

L iteratu ra rosyjska X V III w. to nie wyłącznie tw órczość „w ielkich” tego okresu, a mianowicie: M ichała Łom onosow a, W asyla Trediakow skiego, A leksandra Sum arokow a, M ichała C hieraskow a czy też M ikołaja N ow ikow a, lecz także po p u larn a wówczas „produkcja m asow a” , w ychodząca spod pióra pisarzy-raznoczyńców, do których zaliczyć m ożem y M ichała C zułkow a, M atw ieja K om arow a, M ichała Popow a, W asyla Lowszyna, Iw an a C hom ia- kow a, Iw ana N ow ikow a, a także wielu innych anonim ow ych czy też m ało znanych tw órców 3.

L iteratura „w ysoka” ujęta w zasady poetyki norm atywnej okresu klasycyz­ m u nie znajdow ała uznania wśród zdecydowanej większości czytelników, gdyż była pisana trudnym , niezrozumiałym dla m ało wykształconego odbiorcy językiem, a poza tym wymagała odpowiedniego przygotowania intelektualnego, co z oczywistych względów nie przyczyniało jej g rona zw olenników. Nic zatem dziwnego, że ta właśnie literatura zalegała półki sklepów i m agazynów księgarskich, nie znajdując nabywcy wśród licznej grupy m ało wykształconych czytelników.

Sytuacja tak a m usiała oczywiście wpłynąć na negatyw ne oceny literatury popularnej ze strony twórców antytetycznej literatury „wysokiej” i ówczesnej krytyki literackiej. F aktem jest bowiem to, że p o d względem ilościowym stawała się ona coraz bardziej rozpowszechnioną częścią literatury. Niewątpliwy

2 Por. n p . rozw ażania n a ten tem at H . D . Z i m m e r m a n n a , [w:] Trm alliteraiur? Schema-

■Literatur, S tu ttg art 1991.

3 Рог. пр. Π . H . Б е р к о в , К вопросу об изучении массовой лит ерат уры X V I I I века, „И звести я А Н СС СР. Отделение общ ественны х наук” 1936, N° 3, s. 459-471; JI. В. К а м е д и н а , М ат вей К омаров и массовая литерат ура X V I I I века, А втореф . ди ссерт. на соиск. уч. степени канд. филолог, наук, Л ен и н град 1984.

Z obserw acji nad rosyjską lite ra tu rą p o p u larn ą X V III wieku 7

wpływ na tak ą sytuację mieli tzw. pisarze-raznoczyńcy, w ywodzący się ze środow iska rzem ieślników, żołnierzy, zubożałej szlachty, m ieszczaństw a, a naw et chłopstw a, którzy dzięki sprzyjającym w arunkom mieli m ożliwość kształcenia się w licznie pow stających i działających wówczas uczelniach, takich ja k np. Uniwersytet A kadem icki, U niw ersytet M oskiew ski, A kadem ia Sztuk Pięknych, szkoły m edyczno-chirurgiczne.

Pierwszy etap działalności tej nowej inteligencji polegał na realizacji zam ówień, pochodzących od przedstawicieli kręgów dw orskich lub wyższych rangą urzędników państw ow ych i dotyczył głównie przekładów z literatury obcej (opowieści m iłosno-aw anturnicze, dydaktyczne). Już np. w 1748 r. cesarzowa Elżbieta Pietrow na złożyła oficjalne zamówienie n a ręce członków A kadem ii N auk: „П ереводи ть и п ечатать н а русском язы ке книги гражданские различного содержания, в которы х бы п о л ьза и заб ав а соединены бы ли с п ристойны м светскому ж и тью нравоучен и ем ” 4. W ówczas to właśnie na rynku księgarskim pojaw iają się m. in. P rzygody Idziego Blasa A. R. Lesage’a, H istoria M anon Lescaut i kawalera des Grieux D . Prevoste’a, Życie M arianny P. M arivaux, Robinson Crusoe D . D efoe, k tó re zdobyły ju ż popularność w E uropie Zachodniej.

E p o k a Elżbiety Pietrow ny, a także P io tra III określane były później, ja k to zauważyła M . Pluchanow a, okresem panow ania powieści, które nazywały się wówczas historiami (историй), opowieściami (сказания, повести), powieściami (романы) czy też, ja k ironicznie określali je ich przeciwnicy - klasycyści - bajkam i (сказки)5. Twierdzili oni p o n ad to , że jest to po p ro stu „п устош ь, вы м ы ш лен ная о т л ю д ей , в р е м я свое тщ етн о препровождаю щ их, и служат только к развращ ению нравов человеческих и к вящ ему закоснению в роскош и и плотских страстях”6.

T ak ą samą opinię о prozie popularnej wyrażali rów nież inni „wielcy” tego o k resu . Przytoczm y np. w ypow iedź A le k sa n d ra S u m aro k o w a: „[...] ром ан ы писанные невеждами, читателей научаю т притворном у безобразном у складу и о твод ят от естественного, которы й то л ько один важен и приятен”7.

Podobną ocenę wystawiła prozie popularnej K atarzyna II, k tó ra preferowała traktaty filozoficzne czy też biografie znaczących osobistości. Proza powieściowa nie była w jej guście. Jednakże właśnie za jej panow ania ten ty p lektury zyskał szeroki k rąg odbiorców, zwłaszcza wśród klas średnich i niskich. Również sami pisarze-raznoczyńcy uznali dotychczasowy rodzaj działalności

4 E. М е ч н и к о в а , Н а заре русского романа, „ Г о л о с м ин увш его” 1914, № 6, s. 8. 5 Лекарст во от задумчивости, или сочинения М . Д . Чулкова, ред. М . П л ю х ан о в а, М осква 1989, s. 21-22. ь М . Л о м о н о с о в , И з „К раткого руководст ва к красноречию 1747 год а ", [w:] П оли, собр. соч. в 10-ти т ом ах, М о скв а-Л ен и н гр ад 1952, т. 7, s. 223. 7 А . С у м а р о к о в , П оли. собр. соч., М о сква 1782, ч. 6, s. 371.

za obcy sobie i grupie społecznej, z której się wywodzili i zmienili orientację na średnie i niskie warstwy społeczne, którym zaoferowali oryginalną prozę fabularną, ukazującą codzienną, zwykłą rzeczywistość wraz z nowym bohaterem z tegoż środow iska - urzędnikiem, kupcem , mieszczaninem, a nawet chłopem. A dresując swe utwory do nowego czytelnika pisarze-raznoczyńcy mieli na uwadze jego możliwości percepcyjne i gust. D latego też ich twórczość realizowała przede wszystkim funkcje ludyczne i utylitarne, nie zaś estetyczne.

F u n k cjo n o w an ia literatury popularnej nie należy je d n a k ograniczać jedynie do średnich lub niższych warstw społecznych. Ja k w ykazały bowiem bad an ia ewidencji bibliotek szlacheckich z wieku X V III, znaczną ich część stanow iła właśnie rękopiśm ienna i d ru k o w an a pro za fa b u la rn a 8, k tó ra w tych kręgach czytelniczych odbierana była jak o kulturow o w artościow a i posiadająca wszelkie jakości konieczne do funkcjonow ania estetycznego. Jednocześnie w tymże społeczeństwie działały i odznaczały się aktyw nością takie norm y i wyobrażenia, zgodnie z którym i literatu ra ta była oceniana nadzwyczaj nisko jak o zła i wulgarna.

Zastanów m y się zatem nad tym , czym była w rzeczywistości rosyjska literatura p o p u larn a w XVIII w., na zasadzie jakiej poetyki funkcjonow ała, a także nad funkcją tej literatury w kręgach jej zwolenników.

Znam ienną cechą rosyjskiej literatury popularnej było to, iż niemalże do końca wieku XVI11 cechow ała ją polifonia kom unikacyjna, polegająca n a jej równoczesnym funkcjonowaniu w formie rękopiśmiennej i drukow anej9. K siąż­ ka rękopiśm ienna była znacznie tańsza od drukowanej i stosunkow o niezależna od koniunktury rynku księgarskiego i ograniczeń cenzury. Działalność istnieją­ cych wówczas drukarni zorientow ana była przede wszystkim n a publikacje podręczników , aktów ustawodawczych, książek o charakterze naukow ym i popularnonaukow ym , których zadaniem była edukacja społeczeństw a10. L iteratura popularna stanowiła znikom ą część drukow anych wówczas książek. D odać przy tym należy, iż ceny książek drukow anych przewyższały często możliwości nabycia przez czytelników wywodzących się przecież z niezbyt zam ożnych w arstw społecznych, dla których dużo przystępniejszym i były właśnie książki rękopiśmienne. Sytuacja ta uległa diam etralnej zmianie dopiero w drugiej połowie X V III w., a dokładniej w jego trzech ostatnich dziesięciole­ ciach, kiedy to książki rękopiśm ienne obsługujące obieg popularny uzyskały sw obodny dostęp do druku, który do tej pory realizował praw ie wyłącznie zam ów ienia wyższych, wykształconych warstw społecznych i duchowieństwa.

Niewątpliwy wpływ na zaistnienie takiej sytuacji m iała kwestia alfabetyzacji społeczeństwa rosyjskiego, a także rozprzestrzeniania się w nim idei oświe­

* П . Б е р к о в , К вопросу..., s. 461. 9 Ibidem , s. 461-463.

Z obserwacji n a d rosyjską lite ra tu rą p o p u larn ą X V III wieku 9

ceniowych, których głównym celem było upow szechnianie wiedzy i oświecanie um ysłów11. A ktualnym i stały się spory dotyczące m iejsca i roli literatury i pism a w życiu społecznym Rosji. Jednakże grupa odbiorców takiego typu literatury nie była zbyt liczna. Z naczną część czytającej publiczności wciąż stanowili odbiorcy książki rękopiśm iennej, preferujący lekturę lekką, łatw ą i przyjem ną. A żeby przyciągnąć takiego czytelnika do książki drukow anej, należało poczynić w stosunku do niego pewne ustępstw a, a m ianow icie wydawać takie książki, których percepcja nie byłaby skom plikow ana i które zawierałyby treści służące nie tylko rozrywce, ale także określonym korzyściom duchow ym . Jedynie taki typ książki m ógł przynieść wydawcom korzyści finansowe, których nie gw arantow ała literatura „w ysoka". D la rosyjskich propagatorów idei oświeceniowych wzorcem stał się więc p opularny wówczas H oracy i jego poglądy n a tem at literatury, k tó ra jego zdaniem , w inna łączyć w sobie przyjem ne z pożytecznym. H asło to będące swego rodzaju k om ­ prom isem daw ało możliwość łączenia w czasopism ach, zbiorkach, a także sam odzielnych utw orach treści dydaktycznych i ludycznych12.

Najbardziej znani wydawcy ostatnich dziesięcioleci wieku X V III, a m ia­ nowicie: N. I. N owikow, P. I Bogdanowicz, M . P. P onom ariow , A. G. Reszotnikow , I. J. Sytin, przestali wreszcie uważać za hańbiące d la siebie i swej działalności wydawanie opowieści aw anturniczych, zbiorków bajek, anegdot, śpiewników, które przynosiły im nieporów nyw alnie większe zyski niż publikacja dzieł literatury wysokiej. K siążki cieszące się największą p opularnością osiągały często po kilka w ydań (пр. Повесть о приключении английского милорда Георга M atw ieja K o m aro w a była w znaw iana pięć razy w latach 1782, 1785, 1789, 1791, 1799), a ich nakład m ógł dochodzić naw et do 2000 egzemplarzy. D rukow anie książek dla m as spow odow ało, że sukcesywnie zaczęły one wypierać książkę rękopiśm ienną, a duży popyt na książki drukow ane nowego typu przyczynił się do tego, że ich ocena znacznie się obniżyła, a równocześnie powiększyły się dochody wydawców.

Przytoczmy dla ilustracji tego zjawiska wypowiedź przedstawiciela literatury wysokiej tych czasów - znanego pisarza i wydawcy M ikołaja Nowikow a:

У нас то л ьк о те книги тр етьи м и, четверты м и и п ят ы м и и зд ан и ям и п ечатаю тся, ко то р ы е простосердечны м л ю д я м (м ещ анам ), по незнании ими чуж естранны х язы ков, нравятся. Н ап р о ти в то го, книги, на вкус наш их м ещ ан не попавш ие, в есь м а спокойно л е ж а т в хранилищ ах, почти вечною д л я них тем ни ц ею назначенны х13. 11 Г. П . М а к о г о н е u к о , Николай Новиков и русское просвещение X V I I I в., М о с кв а -Л е н и н гр ад 1952; В. О р л о в , Русские просвет ители 1790-1800-х гг., М осква 1953; Проблемы русского П росвещения в лит ерат уре X V I I I в., М о с к в а -Л е н и н гр ад 1961.

12 Рог. пр. następujące tytuły ukazujących się wówczas czasopism : „П о л е зн о е увеселение” , „П р и я тн о е и полезное препровож дение врем ени” , „Е ж ем есячны е сочинения, к пользе и увеселению служ ащ ие” , „ П р азд н о е врем я в п о л ьзу у п о треблен н ое” .

13 Н . И . Н о в и к о в, Избранные сочинения, ред. Г. П . М ако го яенко , М о скв а-Л ен и н гр ад 1954, s. 96.

Należy przy tym zaznaczyć, iż rzeczywista liczba czytających w stosunku do całego społeczeństwa była w X V III w. jeszcze niewielka. Stanow iła ona zaledwie znikom y procent ogółu społeczeństwa. Jednak biorąc pod uwagę czytelników jak o określoną grupę społeczną widzimy, iż odbiorcy literatury popularnej rzeczywiście stanowili jej przytłaczającą większość. AJfabetyzacja społeczeństwa rosyjskiego przeprow adzona w wieku X V III spow odow ała z pewnością w zrost czytelnictwa, jed n ak wciąż m iało ono zakres bardzo ograniczony.

N a m ateriale znanych autorce wielu dziesiątek rosyjskich prozatorskich utw orów X V III w., pretendujących do m iana literatury popularnej, om ówim y pokrótce jej specyfikę, zasady poetyki, typowe dla niej m otyw y, stereotypy i gatunki.

Jak udało się zaobserwować, podstawowe zasady poetyki literatury popular­ nej podporządkow ane były zaspokojeniu fundam entalnej potrzeby odbiorców , a m ianow icie chęci oderw ania się od rzeczywistości, bycia gdzie indziej. Tęsknota tak a jest najprawdopodobniej składnikiem odbioru wszelkiej fikcji, ale w literaturze trywialnej ingerowała ona otwarcie w poetykę utworu, nastawione­ go od każdej strony n a jej doraźne zaspokojenie, na kom pensację społeczną i psychiczną. Uczestnik obiegu popularnego wywodzący się z niższej strefy społecznej i kulturow ej łaknął zarów no im aginacyjnego przem ieszczania się w niedostępne kręgi bogactwa i prestiżu, ja k i stabilności tej cudzej sytuacji, do której aspirował. W ym agania te autorzy literatury popularnej zaspokajali poprzez określony gatunek utw oru (np. opowieść łotrzykowską, awanturniczo- -przygodową), który oferowali potenqalnem u czytelnikowi i zastosowane w nim określone stereotypy układające się w specyficzny kod nadaw czo-odbiorczy. Szablonowość, standaryzacja związane z tymi stereotypam i wymagały zastoso­ w ania określonych środków fabulamo-stylistycznych, które m iały służyć dyna­ m ice napięcia i rozładow ania (np. tem po akcji, zaskakujące zw roty zdarzeń i postaw , wątki zagrożenia i prześladow ania, ucieczki, porw ania, a także cudow na odm iana losu, nagłe rodzenie się i zamieranie uczuć itd.). W arto przy tym zauważyć, iż rosyjska literatura po p u larn a drugiej połowy X V III w. z upodobaniem posługiwała się najstarszymi m otywami literatury i folkloru, jak np. motywem przebrania, zmiany ról społecznych, tajemnicy rodzinnej. K o ro n ­ n ą właściwością fabuł popularnych był zwykle happy end, zaś perypetie bohaterów służyły najczęściej ostremu przeciwstawieniu czarnych i pozytywnych charakterów , winy i kary, d o b ra i zła.

Czytelnik literatury popularnej pragnął utożsam ić się z bohaterem swej lektury, który obdarzony był kom pletem zalet wyróżniających go z otoczenia i im ponującym czytelnikowi um iejętnością wyjścia nawet z bardzo skom ­ plikowanych sytuacji. Psychika takiego bohatera była zazwyczaj uproszczona, zredukow ana, ale jednocześnie silnie ekspresyjna. Z arów no treści, ja k i środki przekazu popularnego odwoływały się do gw ałtownych stanów

Z obserwacji n a d rosyjską lite ra tu rą p o p u larn ą XV11I wieku 11

uczuciowych, a język narracji i dialogów był zwykle em ocjonalny i o d ­ pow iadający poziomowi intelektualnem u czytelnika.

Istotnym elementem poetyki rosyjskiej literatury popularnej była konwencja gatunkow a, k tó ra skłaniała się ku realizacji stałych schem atów fabularnych. Z kilku podstaw ow ych gatunków , a m ianowicie opowieści przygodowej, awanturniczej, obyczajowej, form owały się w wieku X V III w R osji liczne ich odm iany. Jednak ważne było to, że w każdej z tych m odyfikacji wątki przygody, zbrodni, miłości, tajemnicy czy też m elodram atu były wciąż powiela­ ne. D odać przy tym należy, iż obok popularnych wzorów, motywów, gatunków, literatura tryw ialna często korzystała z atrakcyjnych w ątków antytetycznej literatury wysokiej, petryfikując tym samym jej konwencje gatunkow e i stylisty­ czne14. Poczynione uogólnienia dotyczące poetyki literatury popularnej w Rosji X V III w. z powodzeniem m ożna odnieść do tego typu współczesnej literatury komercyjnej. R ealia historyczne bowiem, a tym samym sztafaż utw orów , są w artościam i zmiennymi w przeciwieństwie do wciąż tych sam ych oczekiwań i pragnień ludzi, potrzeby miłości i d o brobytu m aterialnego, a także m etod i sposobów , za p om ocą których ich m arzenia stają się rzeczywistością.

W śród tw órców literatury popularnej w Rosji w X V III w. n a czoło wysuwa się M ichał Czułkow, znany przede wszystkim ja k o a u to r obszernego zbioru Kpiarz {Пересмешник), wydanego w latach 1766-1768 i wznawianego jeszcze d w u k ro tn ie (1783-1785, 1795) i opow ieści N adobna kucharka {П ригож ая повариха, 1770). Kpiarz był zbiorem celow o skierow anym przeciw poetyce i norm om literatury „wysokiej” , o czym dow iadujem y się ju ż z przedm ow y do niego:

В сей книге важ ности и нравоучения очень м а л о или совсем нет. О на н еудобна, как м не каж ется, и справить грубы е нравы; о п ять же н ет в ней и то го , чем оные ум нож ить; и так остави в сие обоє, будет она п олезн ы м п репровож дением скучного времени ежели п ри м ут тр у д ее п р о ч и та ть15.

O bszerny, blisko 900-stronicow y zb ió r C zułkow a realizuje w pełni obietnicę d an ą przez a u to ra czytelnikowi. Składa się on bowiem z kilkunastu zabaw nych historyjek opow iadanych na przem ian przez dw óch n arra to ró w - Ł ad o n a i m nicha, którzy są równocześnie bohateram i nowel otwierających pierwszą część Kpiarza. Czułkow ostentacyjnie lekceważy poetykę klasycys- tyczną pisząc swój utw ór prozą, a nie wierszem i decydując się n a p o st­ ponow ane przez klasycystów rom anse i wesołe nowele kom iczne16. G dy więc klasycyści zarzucają rom ansom am oralizm , to Czułkow nie tylko preferuje

H E. M a ł e k , ,.Неполезное чт ение"..., s. 7-42.

15 П редуведомление к П ересмеш нику, [w:] Л екарст во от задум чивост и..., s. 85. 1β Е. M a ł e k , ,,Kpiarz, czyli bajki słow iańskie" M ichala Czułkowa a problem ewolucji

rosyjskiej pro zy narracyjnej drugiej pol. X V I I I wieku, [w:] Z zagadnień rozwoju gatunków

bohaterów nie będących wzorcami etycznymi, ale i nie osądza ich, a naw et lubuje się ich niecnymi postępkam i. Kpiarz to typow y p ro d u k t literatury „niskiej” , w którym fabuła odgryw a ważniejszą rolę niż opis charakterów , a na plan pierwszy wysuwają się liczne intrygi, przygody, a także wesołe, hum orystyczne sytuacje. Istotne przy tym jest to, źe część utw orów tego zbioru nawiązuje do tradycji gatunku facecji i noweli kom icznej, inne zaś to fantastyczno-baśniow e opowieści, odwołujące się do m itologii słowiańskiej. Ze względu na swój jaw nie antyklasycystyczny charakter i treść zbiór Czułkow a określany jest przez współczesnych badaczy jak o antypow ieść (iантироман), pow ieść-parodia (роман-пародия)'7.

Nadobna kucharka, czyli przygody rozpustnej kobiety (Пригож ая повариха, или похож дения развратной женщины) Czułkowa to opowieść aw antum iczo- -obyczajowa, której pierwsza część u kazała się w 1770 r., n atom iast ciąg dalszy przygód bohaterki nie został wydany najpraw dopodobniej w skutek zakazu cenzury i zaginął. U tw ór ten wykazuje ścisłe związki z popularnym w E uropie Zachodniej gatunkiem powieści łotrzykowskiej z u p ad łą kobietą ja k o bohaterką. Z a jej p rototyp uw aża się słynną M o ll Flanders D . D efoe, k tóra, co praw da nie była przełożona n a język rosyjski w X V III w., ale ja k sugeruje O. K ałasznikow a18, m ogła być znana Czułkow owi z francuskiego przekładu, który ukazał się w Londynie w 1761 r.

Opowieść Czułkow a ujęta jest w form ę relacji głównej bohaterki - M artony 0 własnych dziejach, które opow iada ze szczerością łączącą dziecięcą naiwność z cynizmem i wyrachowaniem. Uwagę zwraca dążenie au to ra do wytłumaczenia przyczyn, które sprowadziły M artonę n a drogę występku, a także to, iż nie jest ona jednoznacznie postacią negatywną. Pomimo analogii Nadobnej kucharki do gatunku zachodniej pikareski bohaterka C zułkow a nie jest typow ą łotrzycą. Stała się o n a bowiem kobietą u p ad łą pod wpływem określonego środow iska 1 w arunków , w których przyszło jej żyć, a nie ta k ja k M oll F landers w skutek w rodzonych złych skłonności i z winy mężczyzny, któ ry ją uwiódł. D la utworu Czułkowa istotny jest także empiryczny stosunek do ukazywanej rzeczywistości, polegający n a protokólarnym rejestrow aniu faktów , bez w yciągania z nich w niosków i bez typizacji opisywanych zjawisk.

Innym i reprezentatyw nym i dla rosyjskiej prozy fabularnej utw oram i są W ańka Kain (О бстоятельное и верное описание добрых и зл ы х дел российского мошенника, вора, разбойника и бывшего сыщика Ваньки Каина, всей его ж изни и странных похождений, 1779) M atw ieja K om arow a i tegoż Opowieść o przygodach angielskiego milorda Jerzego (Повесть о приключении английского милорда Георга и о бранденбурской маркграфине Фридерике Луизе, 1782).

17 О. К а л а ш н и к о в а , Русский ром а н 1760-70-х гг., Д н еп ропетровск 1991, s. 83. '* Ibidem, s. 92.

Z obserw acji n a d rosyjską lite ra tu rą p o p u la rn ą X V III wieku 13

Pierwszy z wymienionych utw orów oparty jest n a rzekom ej autobiografii słynnego w X V III w. rozbójnika W ańki K aina, który przez szereg lat szerzył popłoch wśród bogaczy m oskiew skich, a wśród ludu cieszył się sym patią. K om arow zbeletryzował autentyczny dokum ent i na jego podstaw ie stworzył opowieść o historycznej postaci. Bodźcem do napisania tego utw oru stały się dla w arstw społecznych, przetłum aczone z języka niemieckiego przez kapitana N ieałow a w 1771 r. Dzieje francuskiego oszusta Kartusza {Подлинное описание ж изни французского мошенника Картуша и его сотоварищи). Biografia W ańki K ain a składa się z szeregu kolizji głównego b ohatera z prawem i stanow i łańcuch dokonanych przez niego przestępstw.

Jednakże jeszcze większą popularnością n a rynku czytelniczym cieszyła się inna opowieść K om arow a Opowieść o przygodach angielskiego milorda Jerzego. B yła to p rz e ró b k a rękopiśm iennego ro m a n su aw an tu rn iczeg o 0 m ilordzie Gereonie, k tó rą systematycznie w znaw iano przez 136 lat od jej pierwszego wydania. Treść tego utw oru stanowi miłość m ilorda do m argrabiny, która wystawiana jest n a liczne próby i pokusy, by wreszcie zostać uwieńczoną ślubem pary bohaterów . Opowieść ta przypom ina w swym charakterze 1 treści opowieści m iłosno-aw anturnicze z epoki P io tra I.

K olejnym popularnym w wieku X V III utw orem była opow ieść anoni­ mowego au to ra pt. Nieszczęsny Nikanor, czyli przygody rosyjskiego szlachcica {Несчастный Никанор, или приключения российского дворянина, cz. I - 1775, cz. II - 1789), w której w swoisty sposób krzyżują się tradycje rękopiśm iennych opowieści z epoki P io tra I z czułostkow ością literatury sentymentalnej. N a uwagę zasługuje obecny tu m otyw m iłości dziewczyny pańszczyźnianej do swego pana, który wyprzedza o kilkanaście lat Biedną Lizę M ikołaja K aram zina.

O prócz wymienionych samodzielnie funkcjonujących utw orów literatury popularnej należy jeszcze zwrócić uwagę n a cały szereg opublikow anych w wieku X V III zbiorków typu silva rerum, cieszących się w śród czytelników ogrom ną popularnością19. Ich atutem było to, iż w m yśl horacjańskiego postulatu łączenia przyjemnego z pożytecznym , zawierały one w sobie teksty napełnione treściami dydaktycznymi i utw ory o typowo ludycznym charakterze. Całą serię takich w ydań rozpoczyna Rosyjska gram atyka uniwersalna {Русская универсальная грамматика, 1769) M ikołaja K urganow a, w skład której w chodził kurs gram atyki języka rosyjskiego, a także teksty typow o literackie (apoftegm aty, anegdoty, epigram y, ody, opowieści).

P odobny ch arak ter m iały też zbiorki: R óżne anegdoty, zawierające w swej treści mądre czyny {Разные анекдоты, содержащие в себе мудрые деяния) A leksandra D aniłow a, Różne materie na piśmie, zebrane ku zadowoleniu

19 А . С т а р о с т а , К изучению светской печатной книги второй пол. X V I I I в. (сборники

ciekaw ych czytelników (Разные письменные мат ерии, собранные для удовольст вия лю бопыт ных чит ат елей) M atw ieja K o m aro w a czy też P rzypadki Iwana, syna kupieckiego (Похож дения Ивана купеческого сына) Iw ana Nowikowa.

O grom na różnorodność tem atyczna i gatunkow a utw orów zaw artych w tych zbiorach, a także ich ró żn o ra k a prow eniencja (rosyjska beletrystyka X V II w., folklor, przekładow a i oryginalna proza zachodnioeuropejska) podporządkow ane były naczelnej zasadzie przyświecającej tym zbiorom , a mianowicie ich utylitarnem u i dystrakcyjnemu przeznaczeniu. Odzwierciedlały one jednocześnie literackie gusty i zainteresowania demokratycznego czytelnika, który m ial możliwość znalezienia w jednej książce utw orów odpow iadających różnym jego oczekiw aniom . D o d ać jeszcze należy, iż oddzielną grupę stanowiły zbiory utw orów , wykazujących bliskie związki ze stru k tu rą ludowej baśni czarodziejskiej, obyczajowej czy też z opowieściami „w schodnim i” - np. D ziadkowe przechadzki (Дедуш кины прогулки, 1786), Opowiadacz bajek rosyjskich (Повествователь русских сказок, 1787).

Pom im o negatywnej oceny ze stro n y krytyków literackich rosyjska literatura p o p u larn a odegrała niebagatelną rolę w procesie literackim drugiej połowy XV11I w., a także w edukacji społeczeństwa. W szystkie m niej lub bardziej znaczące utw ory literatury „niskiej” niezależnie od negatywnego stosunku krytyki stawały się elem entam i procesu kom unikacyjnego i w spół­ tworzyły literaturę osiemnastowieczną w Rosji w szerokim znaczeniu tego słowa.

Anna Warda И З Н А Б Л Ю Д Е Н И Й Н А Д Р У С С К О Й Д Е М О К Р А Т И Ч Е С К О Й Л И Т Е Р А Т У Р О Й X V III ВЕКА Н асто ящ ая статья посвящ ена русской демократической прозе XV IH века, ее отнош ению к „в ы сокой ” л и тературе т о го столетия, ф о р м а м ее ф ункционирования в общ естве, а такж е определению отличительны х черт ее поэтики, ее постоянны х м о ти во в и стереотипов. Среди авто р о в дем ократи ческой ли тер ату р ы X V III века а в т о р с т а т ь и н азы вает м. пр. М . Ч у л к о в а , М . К о м а р о в а , Н . К у р га н о в а , И . Н о в и к о в а. К р о м е т о г о к русской дем ократи ческой л и тературе X V III века следует отнести такж е м нож ество аноним ны х сборников см еш ан н ого состава, которы е п о льзовали сь б о л ь ш о й по п у л яр н о стью среди дем о кр ати ческо го круга читателей т о го столетия.