Biuletyn patrystyczny

Jerzy Wojtczak, Marek

Starowieyski, Józef Naumowicz,

Kazimierz Obrycki, Tomasz

Waliszewski

Biuletyn patrystyczny

Collectanea Theologica 60/1, 125-134

C o llecta n ea T h eo lo g ica 60(1990) fa se. I

BIULETYN PATRYSTYCZNY

Zawartość: I. K O M U N IK A TY . P rzek ład ży ciorysów R om ana, L u p icyn a i E u- gęn d u sa. II. P U B L IK A C JE . 1. A u g u stin u s L e x ik o n . — 2. „B ib lia w szy stk ich cz a só w ”. — 3. L a tin ita s C h ristia n a . — 4. L eon cju sz z K on sta n ty n o p o la . III. SP R A W O Z D A N IA . S ym p ozju m K oła N a u k o w eg o S tu d en tó w A rch eologii C h rześcijań sk iej A T K (W arszaw a, 14 k w ie tn ia 1989 r.) *.

I. K O M U N IK A T Y

Przekład życiorysów Romana, Lupicyna i Eugendusa

O bchodzona w r. 1980 ty s ią c p ięćsetn a roczn ica u rod zin św ię te g o B e n e ­ d yk ta sta ła się zach ętą do b a d a ń o k o liczn o ści i w a ru n k ó w p o w sta n ia życia m o n a sty czn eg o n a zach od zie E uropy. P u b lik o w a n e w ty m cza sie rozp raw y i a r ty k u ły sk ła n ia ją do d a lszy ch stu d ió w nad ró żn y m i fo r m a m i ży cia za k o n ­ n ego, k tóre sta ło się w ażn ym e le m e n te m życia K ościoła. W p rzem ó w ien iu w y ­ g ło szo n y m w roku 1980 do n ie k tó r y c h c zło n k ó w Z rzeszen ia Ś w ię te g o B e n e d y k ­ ta, patron a E uropy, p ap ież Jan P a w e ł II ta k s ię w yraził: „O trzym aliście łask ę szczeg ó ln eg o u w r a ż liw ie n ia n a dzieło re a liz o w a n e od p iętn a stu w ie k ó w przez św ię te g o B en ed y k ta i jego sy n ó w . O by ten dar B oga d op om ógł w a m do c o ­ raz p ełn iejszej słu żb y dla K o ścio ła i d zisiejszeg o sp o łeczeń stw a , z zap ałem i p oczu ciem r zeczy w isto ści, cech u ją cy m u czn ió w p atriarch y za ch o d n ich m n i­ ch ów . R o zw ija jcie w so b ie i w zb u d za jcie w o k ó ł w a s z a m iło w a n ie do k o n te m ­ p la cji i do życia w a rto ścia m i d u c h o w y m i”.

P otrzeb a ro zw ija n ia ty c h za in te r e so w a ń i k o n ty n u o w a n ia ty c h stu d ió w jest n a zb y t o czy w ista , b y trzeb a b yło ją tu taj o b szern ie u zasad n iać, a sk ro m n y dorobek p o lsk iej p atro lo g ii w tej d zied zin ie sta n o w i d od atk ow ą p ob u d k ę do d zia ła ń n a ty m polu. W ażn ym w y d a rzen iem b y ło u k azan ie się przed k ilk o m a / la ty tłu m a czen ia e le m e n tó w r eg u ł zak on n ych , o p u b lik o w a n e jed n a k w sz c z u ­ p łej ilo ści eg zem p la rzy p o ja w iło się też k ilk a m n iejszy ch p o zy cji zw ą za n y ch z tą tem atyk ą.

W in sty tu cie F ilo lo g ii K la sy czn ej U n iw e r sy te tu W arszaw sk iego w ram ach zajęć fa k u lta ty w n y c h z a in icjo w a n a zo sta ła lek tu ra b io g ra fii tw ó r c ó w życia m o n a sty czn eg o w G alii, tzw . O jcó w z Jury.

P o d ok ład n ej in terp reta cji te k stu w raz z u w zg lęd n ien iem z ja w isk ję z y ­ k o w y c h i sty listy c z n y c h (ży cio ry sy są n a d er cen n y m za b y tk iem języ k o w y m i sta n o w ią zn a k o m ity o b iek t b ad ań dla filo lo g ii p a try sty czn ej) p rzystąp ion o do tłu m a czen ia tek stu ży cio r y só w R om ana, L u p icy n a i E u gen d u sa z zam iarem p ó źn iejszeg o ich sk o m en to w a n ia i o p a tr z e n ia istn ie ją c y m już w stęp em z m y ślą o p ó źn iejszej p u b lik acji. Z najom ość ży cio r y só w O jcó w z J u ry m a zn a czen ie ty m w ięk sze, gd yż w p ły n ę ły o n e w zn aczn ym sto p n iu n a red a k cję R eg u ły św ię te g o B en ed y k ta .

S iln ie zretoryzow an y, a sta n o w ią c y d o sk o n a ły p rzyk ład a rty sty czn ej prozy ła c iń sk ie j u sc h y łk u c e sa r stw a języ k stw a rza duże tru d n ości przy o p ra co w y ­

w a n iu p rzek ład u p olsk iego, u czestn icy zaś k o n w ersa to riu m n ie chcą z r e z y ­ g n o w a ć z sza ty języ k o w ej u w zg lęd n ia ją cej p op raw n ość p rzek ła d u i zarazem sza n u ją cej p o czu cie e s te ty k i czyteln ik a: cel ten jest ty m w a żn iejszy , że p rzek ła d m a być· p ierw szą p ełn ą p o lsk ą w ersją ży cio r y só w trzech w y m ie n io ­ n y ch o p a tó w k lasztoru w C ondatisco.

* R ed ak torem n in ie jsz e g o b iu le ty n u jest ks. K a zim ierz O b г у с к i, W ar­ sza w a .

Istn ie je w sza k że n a d zieja , że żm udna i w tru d n ych w a ru n k a ch p r o w a ­ dzana praca zao w o cu je tek stem p rzy b liża ją cy m p o lsk im b ad aczom i m iło ś­ n ik o m litera tu ry p a try sty czn ej m a ło jeszcze zn an e, a ta k w a żn e źródło p o ­ zn an ia k oleb k i życia m o n a sty czn eg o n a zach od zie Europy na p rzełom ie V i VI w iek u .

J e r z y W o jtc z a k , W a r sza w a

II. P U B L IK A C JE 1. „A ugustinus Lexikon”

P la n w y d a n ia sło w n ik a do d zieła św . A u g u sty n a b y ł już sy g n a lizo w a n y w b iu le ty n ie (CTh 51, 1981, z. 2, 157— 159), stąd n ie potrzeb a an a lizo w a ć za m ierzeń w y d a w có w . U k a za ły się już dw a zesz y ty (d ok ład n iej zeszy ty 1—3 tom u p ierw szeg o w d w ó ch fa sc y k u ła c h liczą cy ch L V + 4 7 0 k olum n) o b e jm u ­ ją ce hasła A a -a s, w y d a n e w B a zy lei, w la ta ch 1986— 1987 p rzez w y d a w n ic tw o S ch w a lb e. Z aw ierają orne 80 a r ty k u łó w różn ej długości: od k ilk u w ierszy , szczeg ó ln ie je ś li chodzi o adagia (np. a c c e d it v e r b u m e t j i t sa c r a m e n tu m lub

a d iu to riu m q u o, a d iu to riu m sin e qu o non), aż do h a seł—m o n o g ra fii liczących

po k ilk a d z ie sią t stron , jak A fric a , A b r a h a m czy A d a m , z m ap am i i ta b lica m i. O to z e sta w g łó w n y c h h a se ł (lem m y w sło w n ik u p o d a w a n e są po łacinie): p o s t a c i e b i b l i j n e : A a ro n , A b e l, A b ra h a m , A d a m ;

h a s ł a o s o b o w e : A d e o d a tu s , A g g rip in u s, A ly p iu s , A m b ro s iu s, A n to ­

n in u s F u ssalen sis, A n to n iu s A e g y p tiu s , A p u le iu s, A r is to te le s ;

h e r e z j e : A b e lo im , A p o llin a rista e , A ria n i, A d im a n tu s;

n a z w y g e o g r a f i c z n e : A e g y p tu s , A je r (A fr i), A fr ic a , A re la tu m ; d z i e ł a ś w . A u g u s t y n a : D e a c e d a m icis, A c ta c. F o rtu n a tu m M an i-

ch a eu m , C. A d im a n tu m , A d m o n itio d o n a tis ta r u m d e M a x im ia n istis , A d n o ta tio - n e s in H iob, C. a d v e r s a r iu m L e g is e t P ro p h e ta r u m , D e a d u lte r in is con iu giis, D e agon e C h ristia n o , D e a n im a e t eiu s o rig in e . D e q u a n tita te a n im a e;

t e r m i n y l i t e r a c k i e : a e n ig m a , a lleg o ria , a p o c ry p h a ; w sp o m n ia n e dw a adagia;

t e r m i n y f i l o z o f i c z n o - t e o l o g i c z n e , k tó re tu p rzew ażają: ab-

stin e n tia -c o n tin e n tia , A c a d e m ia , a c c id e n s, a c tio -c o n te m p la tio , a b o rtu s, a d m o ­ n itio , a d v e n tu s C h ris ti, a d u la tio , a d u lte r iu m , a e q u a lita s, a e ta s , a e te r n ita s , a f f e ­ ctu s, agon, a lie n a tio , a m b itio , a m ic itia , a m o r, a n g elu s, a n im a -a n im u s, a n im a l, an n u s, a n tic h ristu s , a p o sto lu s, a p p a r itio , a p p e lla tio , a p p e titu s , a rith m e tic a , a scen sio , a scen isio C h risti;

t e r m i n y l i t u r g i c z n e : a lle lu ia , a lta r e , am en ;

oraz i n n e t e r m i n y : tru d n e do u jęcia w ja k ieś k a teg o rie jak z w ie ­ rzęta: aq u ila , a ra n ea , a p is, a sin u s, czy też a m p h ite a tr u m , a rm a riu m , a rc h iv u m . S am o to z e sta w ie n ie p o k a zu je b o g a c tw o i rozległość h o ry zo n tó w oraz in fo r ­ m a c ji za w a rty ch w słow n ik u ..

H asła są n a p isa n e po n iem ieck u , a n g ielsk u i fra n cu sk u . K ażde z n ich jest zaopatrzone w ob szern ą b ib lio g ra fię, w k tórej, jak z w y k le w teg o ro­ dzaju d ziełach , b ra k u je p o lsk ich p u b lik acji, np. tłu m a czeń o m ó w io n y ch tu p ism , np . d ia lo g ó w filo z o fic z n y c h oraz opracow ań , n a w e t ty ch n a p isa n y ch w język ach d ostęp n ych d la a u to ró w sło w n ik a , np. p ra cy n iżej p o d p isan ego

L e s a p o c r y p h e s c h e z le s é c r iv a in s d u IV e siè c le , w: M iscella n ea H isto ria e E c c le sia stic a e V I, B r u x e lle s 1983, 132— 141. Z p o lsk ich o p ra co w a ń udało m i

się zn aleźć je d y n ie p ra cę p rofesora U n iw e r sy te tu W rocław sk iego, T. K otu li o zg rom ad zen iach p ro w in cjo n a ln y ch w A fryce.

Trudno om a w ia ć tu p o szczeg ó ln e hasła ze w zg lęd u na ich różnorodność. Ich au toram i są p rzew a żn ie dobrze zn a n i b ad acze św . A u g u sty n a — te o lo - g ło w ie , filo zo fo w ie , h isto ry cy , co za p ew n ia h a sło m w y so k i .poziom. B rak iem

n a to m ia st sło w n ik a jest zb y t m ała liczb a od n ośn ik ów , które, jak w iem y , zn a czn ie pom agają w u ży w a n iu sło w n ik ó w i en cy k lo p ed ii.

O trzy m a liśm y dzieło p o w sta łe przy w sp ó łp ra cy u czon ych zach o d n io eu ro ­ p e jsk ic h i a m ery k a ń sk ich , k tó re b ęd zie słu ż y ć n ie ty lk o bad aczom św . A u g u ­ sty n a i litera tu r y ła c iń sk ie j IV /V w ., a le ta k że litera tu r y p a try sty czn ej w o g ó le, a ta k że śr e d n io w ie c z n e j ze w zg lęd u n a ogrom n y w p ły w , k tó ry w y w a r ł n a n ią św . A u g u sty n .

ks. M a re k S ta r o w ie y s k i, W a r sza w a

2. „ B ib lia w sz y stk ic h czasów ”

To ty tu ł n o w e j k o lek cji B ib le d e to u s le s te m p s , u k a zu ją cej m iejsce i rolę P ism a Ś w ię te g o w ś w ie c ie zach od n im od p o czą tk ó w ch rześcija ń stw a aż do cza só w w sp ó łczesn y ch . O trzy m u jem y d zieje recep cji tej je d y n e j k się g i w sw o im rodzaju: w jak i sposób b y ła o n a czytan a, o d k ry w a n a i p rzeżyw an a na p rzestrzen i w iek ó w ; ja k ie b y ły przek ład y, k o m en tarze, m eto d y e g z e g e - tyczn e; ja k k szta łto w a ła ona w ia r ę , teo lo g ię, d u ch ow ość o ra z sta n o w iła c ią g le n o w y za czy n d la sp o łe c z e ń stw i ku ltu ry.

K o lek cja z a p la n o w a n a n a sied em to m ó w zo sta ła pod zielon a ch ro n o lo ­ giczn ie: ok res p a try sty czn y g reck i (tom 1) i łacińskiej(t. 2 oraz t. 3 p o ś w ię ­ co n y św . A u g u sty n o w i), śr e d n io w ie c z e (t. 4), o k res R efo rm a cji (t. 5) i O ś w ie ­ cen ia (t. 6), cza sy w sp ó łczesn e (t. 7). M ów i się jed n ak o p o trzeb ie d alszych to m ó w , u k a zu ją cy ch rolę P ism a Ś w ię te g o n a W sch od zie i w p ra w o sła w iu , w k u ltu ra ch A zji, A fr y k i i A m ery k i. W arto zazn aczyć, że to p rzed sięw zięcie z a in ic jo w a ł i p ro w a d zi patrolog C h arles K a n n e n g i e s s e r .

Z w róćm y u w a g ę n a trzy tom y patrystyczn e:

T om 1: L e m o n d e g re c a n cien e t la B ib le, P aris, 1984, B ea u ch esn e; pod red a k cją С. M o n d é s e r t a , au to rzy arty k u łó w : W. R о r d о r f, I.-H . D a 1- m a i s , M. S i m o n , E. O s b o r n , A. L e B o u l l u e c , V. S a x e r , G . D o r i v a l i in n i. С. M o n d é s e r t p od k reśla w e w stę p ie , jak w a żn y i u p r z y w ile jo w a n y b y ł ś w ia t g reck i w fo rm o w a n iu się k sią g P ism a Ś w ię te g o oraz p o czą tk ó w w ied zy b ib lijn ej. P o tw ierd za ją to a rty k u ły , k tó re rozp oczyn ają tom , tra k tu ją ce o g e ­ n e z ie S ep tu a g in ty i jej r o li ja k o B ib lii ch rześcija ń sk iej, o zn aczen iu eg zeg ezy F ilo n a A le k sa n d r y jsk ie g o oraz o p o w sta n iu N o w eg o T esta m en tu i jego m iejscu w p ierw o tn y ch w sp ó ln o ta ch w ierzą cy ch . D alsze rozd ziały p rzed sta w ia ją s z e ­ rzej r o lę B ib lii w k a tech ezie i sp orach teo lo g iczn y ch , w litu r g ii oraz sztu ce. O sobne stu d ia p o św ięco n o w ie lk im eg zeg eto m p iszącym w język u greckim : Iren eu szo w i z L yon u , K le m e n so w i A lek sa n d ry jsk iem u , G rzegorzow i z N azjanzu, T eo d o ro w i z C yru — p o z o sta w ili o n i n ie ty lk o k om en tarze sta n o w ią c e cen n e św ia d e c tw a sen su P ism a Ś w ięteg o , a le w y p ra co w a li ta k że p o d sta w o w e za­ sa d y in terp reta cji ty c h ksiąg: h a rm o n ii S ta reg o i N o w eg o T esta m en tu , c h r y ­ sto lo g iczn eg o o d czy ta n ia ca ło ści B ib lii czy z w ią zek P ism a Ś w ię te g o i trad ycji. O statn ie stron y teg o tom u k o le k c ji m ó w ią na te m a t k aten , „B ib lii p ielg rzy ­ m ó w w sch o d n ich ” i B ib lii w litu rg ii jero zo lim sk iej. N ie w ą tp liw ie ob raz r e ­ c e p c ji P ism a Ś w ię te g o w ś w ie c ie g reck im , ja k i u k azu ją p o w y ższe d w a d zieścia jed en a rty k u łó w , n ie jest p ełn y , p o sia d a z k on ieczn ości lu k i. S zczg ó ln ie daje się za u w a ży ć b rak p rzy czy n k ó w d o ty czą cy ch r o li B ib lii w ż y c iu m o n a sty czn y m czy te ż e g zeg ezy św . B a zy leg o W ielk ieg o i św . G rzegorza z N y ssy . U sp r a ­ w ie d liw ić n a le ż y jed y n ie p o m in ię c ie O rygen esa — rea lizu ją c tom uznano, iż b y ło b y k rzy w d ą zam ieścić o n im je d y n ie ja k iś jed en sk rom n y artyk u ł i p osta n o w io n o p o św ięcić m u o so b n y tom (1 bis).

T om 2. L e m o n d e la tio n a n tiq u e e t la B ib le, 1987, red. J. F o n t a i n e i Ch. P i e t r i. T om b a rd ziej sy ste m a ty c z n y i p rzek rojow y, p o d zielo n y jest te m a ty c z n ie n a cztery części. Z w a rto ści nadają m u ciek a w e w stę p y do każdej

części d zieła, n a p isa n e p rzez red a k to ró w tom u. P ie r w sz a część tom u d oty czy p rzy jęcia P ism a Ś w ię te g o n a Z ach od zie w ję z y k o w e j sza cie H e lle n ó w , u k azu je p ie r w sz e ła c iń sk ie tłu m a czen ia i w y d a n ia o raz p oczątk i b ad ań b ib lijn y ch (J.-C . F r e d o u i l l e . J. G r i b o m o n t , P. P e t i m o m g i n ) . „Ze św ia te m ła ciń sk im B ib lia n ie n a w ią z a ła s to su n k ó w p od ob n ych do ty ch , ja k ie łą czy ły ją w sposób n a tu ra ln y z e św ia te m g reck im ”. M usiało d okonać się „ język ow e p rzeszczep ien ie P ism a Ś w ię te g o n a starą o liw k ę ła c iń sk ą ”. C echą św ia tą ła ­ ciń sk ieg o b yło te ż „b u rzliw e, a le tw órcze sp o tk a n ie B ib lii z w y k szta łco n y m i e lita m i”, p row ad zące d o „ow o cn eg o alia n su , k tóry w zb o g a cił i p rzek szta łcił lite r a c k ie i d u ch o w e d zied zictw o R zym u na Z ach od zie”, (s. 11— 23). D ruga część tom u p o św ięco n a jest m iejscu P ism a Ś w ię te g o w życiu w sp ó ln o t ch rześci­ jań sk ich , k o lejn o w in sk ry p cja ch , litu rg ii, ik on ografii, a k ta ch m ęczen n ik ó w i sy n o d a ch (Ch. P i e t г i, Y.-M . D u v a l , J. G a u d e m e t ) . J a k p iszą r e ­ dak torzy w e w stę p ie do te j części: „K ościół ła ciń sk i w k oń cu sta ro ży tn o ści r o zw ija o g ro m n y w y siłe k pastoraln y... P rzyp om in a u p o rczy w ie o ob ow iązk u n ie d z ie ln e g o ud ziału w liturgii... O rgan izu je sy stem czy ta ń — litu rg ię S ło w a B ożego... Lud w ie m y u czy się śled zić od S tarego do N o w eg o T estam en tu czytan ia ty p o lo g iczn e h isto rii z b a w ie n ia ” (s. 153— 154). T rzecia część tom u d o ­ ty c z y b ib lijn ej in sp ira cji d u szp asterstw a, p rzep ow iad an ia, ży cia m o n a sty c z n e ­ go, h a g io g ra fii ( V . S a x e r , G. N a u r o y i in.). P rzyp om in a rolę „ testim o- n ió w ” b ib lijn y c h na Z achodzie w III w iek u oraz zn a czen ie św . C ypriana dla zb u d o w a n ia b ib lijn y ch p o d sta w te o lo g ii m oraln ej. U k a zu je eg z e g e z ę św . A m ­ brożego z M ediolanu, op artą na ro zle g łej w ie d z y h erm en eu ty czn ej: „n ie za­ trzy m u je się ona n a w y ra zo w y m s e n s ie P ism a Ś w ięteg o ; k ażd e sło w o ob jaw ia się jako «sakram ent», k tó ry k r y je w ie lo ś ć sen sów ... N ad to eg zeg eta je s t r a ­ czej p o śred n ik iem n iż kom en tatorem ... Stara się ró żn y m i sp osob am i u sunąć n a drugi plan , by n ie tw o rzy ć z sie b ie ek ran u i p o zo sta w ia S ło w o i lu d ch rze­ śc ija ń sk i tw a rzą w tw a r z w p ew n eg o rodzaju b ezp ośred n im d ia lo g u ” (s. 406— 407). W czw artej i o sta tn ie j części zn a jd ziem y a rty k u ły n a tem a t o grom n ego d zieła eg zeg ety czn eg o św . H ilarego i św . H ieron im a o raz r o li B ib lii w te o lo g ii i poezji. B u rzliw y H iero n im sta je się b ezp ośred n i, b lisk i i b ra­ tersk i, gdy k o m en tu je P ism o Ś w ię te w sk rom n ym zgrom ad zen iu p a ra fia ln y m w B etlejem . T en z n a k o m ity e g z e g e ta k o n se k w e n tn ie sto su je za sa d ę m ó w ią cą , że „cała B ib lia m ó w i o C hrystu sie... C ała jest sp ojon a p rzez jed n eg o D ucha i trzeb a ją czy ta ć w ed łu g tego D u ch a, b y zg łęb ić jej ta je m n ic e ” (s. 532). J est te ż g ło sem c a łe j trad ycji, g d y w z y w a do p rzek raczan ia sen su w y ra zo w eg o ; sen s ten „n iezb ęd n y jako p o d w a lin y , n ie s ta n o w i całej b u d ow li: po p ołożen iu fu n ­ d am en tu h isto rii p ozostaje p rzejść z teg o p oziom u do r z e c z y w isto śc i d ucho­ w y c h ” (s. 538). T en c ie k a w y to m k oń czy b ib lio g ra fia oraz z a w sze p ożyteczn e in d ek sy.

T om 3: S a in t A u gv.stin e t la B ib ie , 1987, red. A .-M . B o n n a r d i è r e ; au torzy artyk u łów : P .-P . V e r b r a k e n , J. W o l i n s k i , L. V e r h e i j e n , M. A 1 b a r i s, M. M o r e a u i in. D w a d zieścia jed en a r ty k u łó w w y p e łn ia o sie m ro zd zia łó w tom u sk u p ia ją cy ch się n a r o li B ib lii u św . A u g u sty n a , a w ię c w la ta ch jego n a w ró cen ia , w jego m o d litw ie i życiu litu rg iczn y m , w p rzepo­ w ia d a n iu , polem ice, e ty c e o raz w jego ogrom n ym d ziele P a ń s tw o B oże. D uży w p ły w n a ch arak ter tom u w y w a r ła A .-M . B o n n a r d i è r e , sp ecja lizu ją ca się w e g z eg ezie b isk u p a H ip p on y, zn an a red a k to r serii B ib lia A u g u stin ia n a .

F ak t, że św . A u g u sty n o tr z y m a ł o so b n y tom , tłu m a c z y się n ie w ą tp liw ie m iejscem P ism a Ś w ię te g o w jego ży ciu i d zieła ch oraz rolą, jak ą jego e g z e - g eza i c a ła m y ś l o d g ry w a ła w p rzecią g u w ie k ó w . B isk u p H ip p o n y jest p rzy ­ k ła d em czło w ie k a , k tóry przez całe ży cie o d k ry w a ł B ib lię, za p rzy ja źn ia ł się z n ią. In teresu ją cy a rty k u ł A .-M . B o n n a r d i è r e , o tw ie r a ją c y tom , m ó w i o in ic ja c ji b ib lijn ej A u gu styn a: m im o p ierw szy ch tru d n ości w p rzy jęciu P i­ sm a Ś w ię te g o w y n ik a ją c y c h z prób o d czy ta n ia go w duchu filo z o fii lu b p o ­ szu k iw a n ia w n im w a lo r ó w reto ry czn y ch , n a u c z y ł s ię on w M ed io la n ie czytać B ib lię w św ie tle w iary; „odkrył, że to K o śció ł w litu rg ii d aje och rzczon ym

«sens» S ło w a B ożego, k tó re w p e łn i o b ja w ia się jed y n ie w ie r z ą c y m ” (s. 47). A u g u sty n n ie m ia ł o k a zji p o św ię c ić się stu d iom n a u k o w y m B ib lii ja k O ryge- n e s czy św . H ieron im , a le z b ie g ie m la t sta w a ł się coraz b a rd ziej słu g ą S ło ­ w a . T w o rzy ł k om en tarze zg łęb ia ją c z rok u n a ro k b o g a ctw o B ib lii „litu rgi­ czn ej”. O d p ow iad ał n a liczn e p y ta n ia i p ro b lem y d oty czą ce ro zu m ien ia P ism a Ś w ię te g o . P rzy szły m k azn od ziejom w y ło ż y ł racje p otrzeb y k u ltu ry n iezb ęd n ej d la zro zu m ien ia te j k się g i oraz te c h n ik ę sztu k i o ra to rsk iej sto so w n e j do do­ brego g ło szen ia te k stó w św ię ty c h . Z n an a jest ta k że jego reg u ła d otycząca jed n o ści P ism a Ś w ięteg o : „N o w y T e sta m e n t w S ta ry m się za w iera , S ta r y zaś w N o w y m się w y ja śn ia ”.

P ośród liczn y ch a r ty k u łó w z a w a rty ch w tom ie, zw ró ćm y u w a g ę n a p o zy ­ cję ks, prof. J ó zefa W o l i ń s k i e g o p t. Il a p la n té sa te n te d a n s le soleil. A u tor u k azu je, w ja k i sposób b ib lijn a k u ltu ra św . A u g u sty n a p o zw o liła b is k u ­ p o w i H ip p on y u n ik n ą ć w o g ó ln y m n au czan iu p od ejścia teo lo g iczn eg o , k tóre je s t często n a z y w a n e „ a u g u sty ń sk im sch em a tem try n ita rn y m ” p o leg a ją cy m n a ro zw a ża n iu T rójcy Ś w ię te j sam ej W sob ie, w o d erw a n iu od d z ie ła zb a w ien ia . Ś w . A u g u sty n , w ie m y tra d y cji b ib lijn ej, p rzed sta w ia całość ta je m n ic y ch rze­ śc ija ń sk ie j, w k tó rej B óg je s t ra zem z cz ło w ie k ie m , a c z ło w ie k z B ogiem ; i w k tó rej C hrystus jak sło ń c e rozciąga w p ły w n a K o śció ł i całe stw o rzen ie.

k s. J ó z e f N a u m o w ic z, W a r s z a w a

3. „Latinitas Christiana”

W y d a w n ictw o K ościoła E w a n g elick ieg o w B erlin ie o p u b lik o w a ło w 1987 r. „W ypisy te k s tó w ła ciń sk ich z h isto rii k o ścio ła ch rześcija ń sk ieg o ”, z a ty tu ło ­ w a n e L a tin ita s C h ristia n a . W y p isy te o p ra co w a ł A d o lf L a m i ń s k i , a w s p ó ł­ p ra co w a li z nim : P eter H e i d r i с , R u d olf M a u , Jörg S i e b e r t, E lisa ­ b eth W i e l e i O tto W i t t s t o c k . L a tin ita s C h ristia n a ob ejm u je dw a to ­ m ik i. P ie r w sz y za w ie r a te k s ty ła c iń sk ie w y b ra n e z litu rg ii, B ib lii oraz te k sty lu d o w ej ła cin y , d ru gi zaś p od aje in n e te k s ty ch rześcija ń sk ie w u k ła d zie chro­ n o lo g iczn y m . G łó w n y m za ło że n iem „W yp isów ” b y ła p om oc w d y d a k ty ce, w e w p ro w a d zen iu b o w iem czytam y: „ p o w y ższy zbiór... n ie jest w yczerp u jącą a n tologią ła c in y ch rześcija ń sk iej, le c z jed y n ie zb iorem ściśle o k reślo n y ch te k stó w , k tóre m o g ą słu ży ć do n a u k i ła c in y , ja k te ż do p ro w a d zen ia ćw iczeń i do le k tu r y na w y d zia ła ch te o lo g ic z n y c h ” (s. 7). S tąd też n a początk u p ie r w ­ szego tom ik u zn a jd u je się k ró tk i zarys rozw oju język a ła ciń sk ieg o , ze szcze­ g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m ła c in y ch rześcija ń sk iej; zw rócon o u w a g ę na zach od zące w ciągu w ie k ó w zm ia n y w fo n e ty c e , m orfologii, s ło w n ic tw ie i sk ła d n i. N a p oczątk u każdego ty tu łu u m ieszczon o k rótsze lub dłuższe w p ro w a d zen ie h i­ sto ry czn o -litera ck ie, k tó re s łu ż y do w ła śc iw e g o u m ie jsc o w ie n ia d an ego tek stu . N a k ońcu zaś p ierw szeg o i d rugiego tom ik u zam ieszczon o k o n ieczn e w y ja ­ śn ien ia , ja k sło w n ictw o , z w ro ty fra zeo lo g iczn e o raz o so b liw o ści sk ła d n io w e, b y u ła tw ić tłu m a czen ie i zro zu m ien ie tek stu . T em u c e lo w i służą te ż u m ie ­ szczon e n a końcu drugiego tom ik u sp isy : au torów , w y k o rzy sta n y ch w y d a ń oraz rzeczow y. S p is a u to ró w n a s. 362— 65 u w zg lęd n ia 81 h a seł o so b o w y ch (p ierw ­ sze: A lk u in , o statn ie: Z w in g li); w ia d o m o śc i b io g ra ficzn e u m ieszczo n o — jak ju ż w sp o m n ia n o — przed k ażd ym ty tu łem . In d ek s rzeczow y n a s. 366— 67 m a 44 h asła (w język u n iem ieck im ) — p ierw sze: odpust (A b la ss), o sta tn ie: cud (W u n der). T e w y k a zy , ja k n a jb a rd ziej sto so w n e w teg o rod zaju p u b li­ k acji, podnoszą w artość „W yp isów ”.

W to m ik u p ie r w sz y m ro zło ż en ie te k s tó w zostało d o k o n a n e w oparciu o d w a k ryteria: czas i h isto rię g a tu n k ó w litera ck ich . R a m y chron ologiczn e sta n o w i starożytn ość ch rześcija ń sk a i w czesn e śred n io w iecze. W w ięk szy m n a to m ia st stop n iu u w zg lęd n io n o prozę n iż poezję. Zbiór ro zp o czy n a się litu r ­ g iczn y m i te k sta m i p o ety ck im i, u ż y w a n y m i do śp ie w u w e M szy św . czy w m o­ d litw a ch b rew iarzow ych ; są to h y m n y litu rg iczn e (G loria; T e D eu m ; In n

t i v it a te D om in i; In d ie P e n te c o s te ; In q u a d ra g e sim a a d c o m p le to r iu m ; M edia v ita ; De n a tiv ita te D o m in i) i cztery se k w e n c je (w ielk a n o cn a , n a Z esłan ie

D u ch a Ś w ięteg o , S ta b a t M a te r d o lo r o sa , żałobna). N a stęp n y ty tu ł sta n o w ią w y z n a n ia w ia ry , u ży w a n e p rzed e w sz y stk im przy ch rzcie (rzy m sk ie, ap o sto l­ sk ie, n ic ejsk o -k o n sta n ty n o p o lsk ie i Q u icu m q u e P seu d o -A ta n a zeg o ). K o lejn y ty tu ł — to u ry w k i P ism a S w . S ta reg o i N ow ego T esta m en tu w w e r sji W u l­ gaty; w śród n ich zn ajd u je się sześć p sa lm ó w (poezja). N a stęp n ie za p rezen to ­ w a n o n o w e lę śred n io w ieczn ą D isc ip lin a c le r ic a lis P io tra A lfo n si, k tóra b y ła p o d ręczn ik iem życia m o ra ln eg o w śred n iow ieczu . Z k o le i są u r y w k i in n ej k sią ż k i p opularnej w śred n io w ieczu , a m ia n o w ic ie L e g e n d a a u rea J ak u b a de V oragin e; są to ży cio r y sy ś w ię ty c h M ikołaja, A m brożego, Jerzego, K rzysztofa, H ieron im a. T om ik ten k o ń czy 11 fr a g m e n tó w z d zieła G e s ta R o m a n o ru m , k tó ­ re b y ło n ie z w y k le p o czy tn e w p óźn ym śred n iow ieczu ; jest to zb iór le g e n d , op ow iad ań , an egd ot i b a śn i z h isto r ii rzy m sk iej, k tóre n ie m ia ły w ie le w sp ó l­ n eg o z fa k ta m i h istoryczn ym i.

T om ik drugi m a 47 ty tu łó w , k tó re w u k ła d zie ch ro n o lo g iczn y m d ok u m en ­ tu ją tak ie ty p y p iśm ien n ictw a : litera tu ra pogańska, p iśm ie n n ic tw o an tyk u ch rześcija ń sk ieg o , litera tu ra ch rześcija ń sk a śred n io w iecza , p iśm ie n n ic tw o ep o ­ k i n o w o ży tn ej aż po cza sy w sp ó łczesn e. W ybór te k s tó w je s t za tem bardzo rozległy; m ożn a p o w ied zieć, że w y czerp u ją cy . J est też w ielo ra k o rep r e z e n ta ­ ty w n y o d n o śn ie do tem a ty k i, fo r m litera ck ich , au torów , ep ok k u ltu ro w y ch i sto p n ia tru d n ości. J e ż e li zaś ch od zi o p o d zia ł n a p o szczeg ó ln e ep o k i, to a k cen t z o sta ł ró w n o m iern ie rozłożony: n a a n ty k ch rześcija ń sk i p rzypada 17 t y ­ tu łó w , n a śred n io w iecze — 18 ty tu łó w i n a epokę n o w o ży tn ą — 12 ty tu łó w . J ed y n ie litera tu rę p ogań sk ą rep rezen tu ją dw aj autorzy: T a cy t (R o c zn ik i X V , 44) i P lin iu sz M łodszy (L is t 96/97); są to w y p o w ie d z i n a te m a t ch rze­ ścijan .

P iśm ie n n ic tw o a n tyk u ch rześcija ń sk ieg o — co n a s szczeg ó ln ie in te r e su je — je s t szeroko rep rezen to w a n e. Z o sta li tu u w zg lęd n ien i n a stęp u ją cy pisarze: Ir e ­ n eu sz z L yon u (A d v e r s u s h a e re s e s III 1,1—2.3, 1.3,2), T ertu lia n (A p o lo g e tiu s 10.39.40; D e p ra e s c rip tio n e h e a re tic o ru m 19— 21; A d v e r s u s P ra x e a n 2), N o w a - cjan (De T r in ita te I 1— 9; X X I X 163— 172), C yp rian (De ca th o lic a e ecclesia e

u n ita te 4— 5; E p istu la 71), d ek rety syn od u w E lw irze (d otyczące ch rześcijan

i b a łw o c h w a lstw a , p ra w a m a łżeń sk ieg o , h an d lu d u ch ow n ych , chrztu), L a k ta n - cjusz (D ivin a e in s titu tio n e s V 6— 8; D e m o r tib u s p e r s e c u to r u m II 1.2; X L V III 1— 13), H ieron im (E p istu la 107, 4— 12), A u g u sty n (C o n fessio n es 1,1,1; 6,3,3; 8,12,29; 9,7,15; 9,10,23—26; 'De s p ir itu e t litte r a IX 15; D e c iv ita te D e i 14, 1.4;

T ra c ta tu s in Joan n is e v a n g e liu m L X X X 3), W in cen ty z L eryn u (C o m m o n ito ­ r iu m II 1— 3; III 4), L eon W. (E p istu la a d F la v ia n u m 2— 4), G ela zy I (E pistu la

12, 2— 8), E u gip iu sz (V ita sa n c ti S eu erin i V II.X I.X X II.X L >, B e n e d y k t z N u rsji

(R egu la 5.7), G rzegorz z T ours (H isto ria r u m lib r i d e c e m II, 30.31), G rzegorz W. (E p istu la X I, 56), B eda W ieleb n y (H isto ria ecc le sia e g e n tis A n g lo ru m III, 25).

O statn im ty tu łem , k tó ry m ożna za liczy ć do sta ro ży tn o ści ch rześcija ń sk iej, są p ism a B on ifacego, a p ostoła N ie m ie c (p rzysięga b isk u p ia z 30.11.722 oraz list 50 do p ap ieża Z achariasza).

W iele też m iejsca za jm u je w L a tin ita s C h ristia n a litera tu r a ch rześcija ń ­ sk a śred n iow iecza. Ilu stru ją ją przede w szy stk im p ism a u rzęd o w e, k tóre są św ia d e c tw e m życia p o lity czn eg o i r e lig ijn e g o śred n io w ieczn ej E uropy; są to dok u m en t z w a n y D a ro w izn ą K o n s ta n ty n a z V III w ., p o sta n o w ie n ia K arola W.

(C a p itu la tio d e p a r tib u s S a x o n ia e; E p istu la a d L e o n e m III p a p a m ), pism o

G rzegorza V II (D icta tu s p a p a e), p ism o H um berta i ek sk o m u n ik a rzucona n a C erulariusza, k o n k ord at w o rm a ck i z 23.9.1122, list In n o cen teg o III i d ekret Soboru L aterań sk iego IV , b u lla U n a m sa n c ta m B o n ifa ceg o V III. O braz p i­ śm ien n ictw a śred n io w ieczn eg o d o p ełn ia ją dzieła ó w czesn y ch te o lo g ó w i f ilo ­ zofów ; są to: A lk u in (E p istu la 110), A n zelm z C anterb u ry (P roslogion I— III;

C u r D eus h om o I, 1— 3.10— 11.20— 21; II, 1.4.6—7.18.22), P iotr A b ela rd (Sic e t n on, prologu s), B ernard z C la irv a u x (De d ilig e n d o D eo X V ; D e c o n sid e ra tio n e

2,V I.9— 11; 2,V II,14; 2,V III,15.16; 2, I X ,18; 2,X IV ,23; 4,111,6.7; 4,V II,23), P iotr L om bard (S e n te n tia r u m lib r i q u a tu o r IV ,14.16.18), F ra n cisze k z A sy ż u (R e ­

gu ła A ), B o n a w en tu ra (I tin e r a r iu m m e n tis in D eu m 1,1— 15; II,1— 13; V II,1— 6),

T om asz z A k w in u (S u m m a th e o lo g ia e I,q.II,a.l.2.3; I—II,q.I,a.7; q.III,a.l.8; q.V,a.7; q.C V I,a.l.2; q.C V III,a.l), Jan H u s (T ra c ta tu s d e e cclesia Ι,Χ ΙΙ), I m i­

ta tio C h r is ti (1,1; 1,5; 1,15; 11,12), E razm z R otterd am u (D e lib e ro a r b itr io d ia tr ib e II b 5—8).

Z e sta w p iśm ien n ictw a ep o k i n o w o ży tn ej zw raca n a sieb ie szczeg ó ln ą u w a ­ gę z tej racji, że ro zło ż en ie te k s tó w z o sta ło dok on an e w op a rciu o k ry teriu m r elig ii. T ak w ięc u m ieszczon o o b szern e u r y w k i z p ism g łó w n y c h a u to ró w r e ­ form acji: M arcin L uter, F ilip M elan ch ton , H u ld rych Z w in g li, Jan K a lw in ; je s t też p od an y te k st C o n fessio A u g u sta n a i fra g m en ty z A p o lo g ia C o n fessio n is

A u g u sta n a e. P o n ic h zaś n a stęp u ją w y ją tk i z d ok u m en tó w Soboru T r y d en ck ie­

go. Z k o lei z esta w io n o fra g m e n ty p ism R oberta B ella rm in a , jed n eg o z r e ­ fo rm a to ró w K ościoła k a to lick ieg o po Soborze T ryd en ck im , z p ism a m i te o lo ­ g ó w p ro testa n ck ich tego ok resu : Jan a Jak u b a R am b ach a i Jan a W aw rzyń ca M osheim a. P u b lik a cję L a tin ita s C h ris tia n a kończą te k s ty w y ję te z d o k u m en ­ tó w Soboru W atyk ań sk iego I (C o n s titu tio d o g m a tic a p r im a d e E cclesia C h r i­

s t i ), fra g m en ty e n c y k lik i Jan a X X II I P a c e m in te r r is oraz w y ją tk i d o k u m en ­

tó w Soboru W atyk ań sk iego II (C o n stitu tio d o g m a tic a de E ccolesia; D e c re tu m

d e o ecu m en ism o ; C o n stitu tio d o g m a tic a d e D iv in a R e v e la tio n e ).

L a tin ita s C h ristia n a jest p rzezn aczon a dla stu d en tó w te o lo g ii p r o te sta n ­

ck iej. B iorąc pod u w a g ę w a lo r d y d a k ty czn y tej p u b lik a cji o raz jej ek u m e ­ n iczn y ch arak ter m ożna z ca ły m p o w o d zen iem w y k o rzy sta ć ją ró w n ie ż do n au k i ła c in y w sem in a ria ch d u c h o w n y c h i n a w y d z ia ła c h te o lo g ii k a to lick iej.

ks. K a z im ie r z O b r y c k i, W a r sza w a

4. L eo n cju sz z K on stan tyn op ola

W jed n y m z p op rzed n ich b iu le ty n ó w d o n o siliśm y o o d k ry ciu n o w e g o p oety b iz a n ty ń sk ieg o , G abriela H y m n o g ra fa (CTh 57, 1987, z. 4, 154n.), n a to m ia st tom sie d e m n a sty C o rp u s C h ristia n o ru m , S e rie s G ra eca p rzy n o si n a m w y d a n ie r ó w n ie ż n o w o od k rytego p isa rza g reck ie g o , L e o n c j u s z a z K o n s t a n ­ t y n o p o l a . H o m ilie w y d a li C. D a t e m a i P. A l l e n , (T urnhout 1987, s. 470).

O autorze n ie p osiad am y ja k ic h k o lw ie k w zm ia n ek w e w sp ó łc z e sn y c h m u źródłach. Z nane h o m ilie p r z y p isy w a n o b ąd ź L eo n cju szo w i z B izan cju m , bądź L eo n cju szo w i z Jero zo lim y (k tórych łączon o ró w n ież w jedno), L eon cju sza z K o n sta n ty n o p o la w y r ó ż n ił po raz p ie r w sz y M. A u b i n e a u w w y d a n iu h o m ilii p a sch a ln y ch k ilk u a u to ró w w S o u rces C h ré tie n n e s t. 187, 1972. То, со w ie m y o autorzę, czerp iem y z jego h om ilii. H o m ilie d a tu jem y n a p ierw szą p o ło w ę V I w . P ierw sza n a w ią z u je p raw d op od obn ie do tr zęsien ia ziem i, ja k ie m iało m ie jsc e w K o n sta n ty n o p o lu w 557 r. P o w s ta ły one w śro d o w isk u k o n - sta n ty n o p o lsk im , które autor zna dobrze. S ty l jego h o m ilii w y k a z u je ten d en cję do d ram atyczn ości, jaką w id z im y w h o m ile ty c e m a ry jn ej V w . jero zo lim sk iej, a w szczeg ó ln y sposób u tzw . E u zeb iu sza A lek sa n d ry jsk ieg o . W h o m ilia ch L eon cju sza p o ja w ia ją się w ię c m o n ologi, d ialogi, a n ie k tó r e fra g m e n ty zb li­ żon e są do poezji. R etoryk a L eo n cju sza jest op arta n a B ib lii. J ęzy k jego jest b o g a ty , h o m ilie za w iera ją h a p a x leg o m en a , sło w a rza d k ie i złożon e. A utor czerpie z h o m ilii d a w n iejszy ch pisarzy: A steriu sza z A m a zji i P ro k lu sa z K o n ­ sta n ty n o p o la , k tórych fra g m e n ty w łą c z a do sw y ch h o m ilii. L eo n cju sz jest k azn od zieją lu d o w y m i jego h o m ilie n ie p od ejm u ją w ie lk ic h p ro b lem ó w t e ­ ologiczn ych ; n a w ią zu je do ch ry sto lo g ii, teo lo g ii try n ita rn ej oraz m ariologii; n ie m a łe m ie jsc e zajm u je szatan . Z n ajd u jem y u n ieg o ró w n ie ż cie k a w e w ia ­ d om ości z d zied zin y litu rg ii, np. że K sięg a H ioba b y ła k o m en to w a n a w W iel­ k im T y g o d n iu (hom . IV—V I) czy d o tyczące w sp o m n ien ia św . Jana C hrzciciela. S '

W y d a w cy o p u b lik o w a li ty lk o h o m ilie p otw ierd zon e w ręk o p isa ch im ie ­ n ie m L eon cju sza. O to ich zestaw :

I. In N a ta le S. Io a n n is P r o p h e ta e , ed itio princeps. II. In ra m o s p a lm a ru m , ed itio p rin cep s.

III. In ra m o s p a lm a ru m , w dw u w ersjach: a. e d itio prin cep s,

b. P G 61, 715— 720. IV . In lo b , ed itio princeps.

V. In lo b , ed. P rogram m a U n iv e r sita tis L itteraru m D orp aten sis, 1827, V II—X III.

VI. In u x o r e m lo b e t in p r o d itio n e m Iu d a e, ed itio princeps. V II. In S. P a ra sceu en , PG 86, 1933— 2004.

V III. In S a n c tu m P a sch a , SC h 187, 368— 384. IX . In re s u r r e c tio n e m D o m in i, ta m że 430— 440.

X . In M e so p en teco sten , P G 86, 1976— 1993. X I. In P e n te c o ste n , e d itio p rin cep s.

M. S a c h o t prop on u je, aby p rzyp isać L eo n cju szo w i jeszcze 14 hom ilii; ich w y k a z zn a jd u jem y w C la v is P a tr u m G ra eco ru m , T urn h ou t 1979, nr (7900). W y d a w cy od rzu cają tę o p in ię (por. V ig ilia e C h ristian ae 40, 1986, 169— 182). H o­ m ilie są w y d a n e k rytyczn ie: a u torzy o p ierają się na ręk o p isa ch z X I —X III w.; dla n iek tó ry ch h o m ilii je s t ich k ilk a n a ście, dla n iek tó ry ch jed n a k ty lk o po dw a. T om n in ie jsz y w y d a n y jest w zo ro w o , jak w sz y stk ie to m y CChGr: za w iera o b szern y w s tę p za w ie r a ją c y a n a lizę h om ilii, o m ó w ie n ie p o sta ci L eon cju sza, jego sty lu , teo lo g ii, r ęk o p isó w i w y d a ń , n a stę p n ie jest p o d a n e k ry ty czn e w y ­ d a n ie h o m ilii z o b szern y m i w stę p a m i k ry ty czn y m i, a w k oń cu in d ek sy (słów g reck ich, c y ta tó w P ism a Ś w ię te g o oraz k od ek sów ).

ks. M a rek S ta r o w ie y s k i, W a r sza w a

III. SP R A W O Z D A N IA -Sym pozjum Koła Naukowego

Studentów ArcHeologii Chrześcijańskiej ATK (Warszawa, 14 kw ietnia 1989 r.)

P o raz czw a rty w ciągu o sta tn ich la t w A k a d em ii T eo lo g ii K ato lick iej w W arszaw ie zorgan izow an e zostało sym p ozju m arch eologiczn e; ty m razem p o św ię c o n e P a le sty n ie ok resu rzy m sk ieg o i b iza n ty jsk ieg o . T em a t ten , choć o d d aw n a sta n o w ią c y w a żn y n u rt b ad ań n aszego k ieru n k u , długo n ie b y ł p o d ejm o w a n y . S ta ło się to teraz m o żliw e dzięk i in sp ira cji dr B arbary R u- s z с z у с oraz p ełn ej ap rob acie k ie r o w n ik a K ated ry A rch eo lo g ii C h rześcija ń ­ s k ie j, ks. bp prof, dra hab. H en ry k a M u s z y ń s k i e g o , n aszego d łu g o le t­ n ieg o w y k ła d o w cy . Jego ob ecn ość b y ła szczeg ó ln ie cen n a ze w zg lęd u n a d o­ sk o n a łą zn ajom ość p ro b lem a ty k i b ad ań a rch eo lo g iczn y ch w Izraelu. W art p o d k reślen ia jest też fa k t p rzy g o to w a n ia sym p ozju m w y łą c z n ie siła m i s tu ­ d e n tó w zarów no w sferze o rg a n iza cy jn ej, jak i m ery to ry czn ej. D o udziału zaproszono a b so lw e n tó w naszego kieru n k u , o b ecn ie p ra co w n ik ó w M uzeum N a rod ow ego w W arszaw ie.

S y m p ozju m rozpoczął ks. b p H en ry k M u s z y ń s k i , w y ra ża ją c radość z r a cji zo rg a n izo w a n ia sp otk an ia. P rzed sta w ił p rogram se sji, p o d k reślił przy t y m w a g ę p o d jęty ch w r e fera ta ch p ro b lem ó w d la o b ecn eg o stan u w ie d z y o P a ­ le sty n ie .

S esję, której p rzew o d n iczy ł ks. doc. dr hab. E m il S t a n u 1 a, o tw o rzy ła r efera tem M ie jsc e p ro c e s u C h ry stu sa p r z e d P iła te m G rażyn a К u 1 1 у s, a b ­ so lw e n tk a A T K . A u tork a p rzed sta w iła p rzek azy h isto ry k ó w ż y d o w sk ic h F i- lon a A lek sa n d ry jsk ieg o i Józefa F la w iu sza d otyczące m iejsca u rzęd o w a n ia n a m iestn ik a rzy m sk ieg o w Jerozolim ie, a tak że p rzep row ad ziła próbę in

ter-p reta cji te k s tó w e w a n g e lic z n y c h m ó w ią c y c h o ter-pretorium jako o m iejscu sk a ­ zan ia C h rystu sa przed P iła tem . O m ó w iła r ó w n ież k szta łto w a n ie się tra d y cji lo k a lizu ją cej p ierw o tn ie (do 636 r.) p retoriu m w d o lin ie T yrop eon , n a zachód od Ś w ią ty n i. P o n ajeźd zie a ra b sk im m iejsca sk azan ia C h rystu sa szu k an o na w zgórzu p ołu d n iow o-zach od n im , w o k o lica ch d aw n ego p ałacu H eroda, b y w czasach w y p r a w k rzy żo w y ch w id z ie ć je w tw ie r d z y A n to n ia . W o d n iesien iu do b ad ań arch eo lo g iczn y ch je d y n y m i e w e n tu a ln y m i m iejsca m i p rocesu C hry­ stu sa p ozostają p ałac H erod a i A n ton ia.

P r z e m y sła w N o w o g ó r s k i , stu d en t V roku, w y g ło sił refe r a t z a ty tu ­ ło w a n y A r c h ite k tu r a sa k ra ln a G ó r y O liw n e j od IV do X I I w ie k u . A u tor, p o ­ w o łu ją c się n a źródła p isa n e i a rch eo lo g iczn e i u m ie ję tn ie p rzep row ad zając ich k ry ty k ę p rzed sta w ił fo rm o w a n ie się za b u d o w y sak raln ej G óry O liw n ej aż do p rzyb ycia k rzyżow ców . N a szczeg ó ln e za in tereso w a n ie z a słu g iw a ły z w ią ­ z a n e z w y d a rzen ia m i e w a n g e lic z n y m i k o ścio ły E leon a (którego p o czą tk i s ię ­ g a ją fu n d a c ji K o n sta n ty n a ) o ra z W n ieb o w stą p ien ia . T ru d n ości, ja k ie p r z y ­ sparza b ad an iom a rch eologiczn ym n ied o stęp n o ść w ielu teren ó w , u n ie m o ż li­ w ia ją p ełn e p o zn a n ie h isto rii G óry O liw n ej.

K o le jn e w y stą p ie n ie , p rzy g o to w a n e p rzez a b so lw en ta A T K , W aw rzyńca O r l i ń s k i e g o n o szą ce ty tu ł H e r o d iu m D olne — p r ó b a a n a liz y a r c h ite k to ­

n ic z n e j p rzy b liży ło k om p lek s za ło żeń z w ią za n y ch b ezp ośred n io z p a ła cem —

— tw ierd zą H eroda. Z esp ół p o w sta ł w la ta ch ok. 23— 15 p .n.e. W edług źródeł p isa n y c h (Józef F la w iu sz) m ie js c e to za jm o w a n e b y ło p rzez p o w sta ń c ó w pod­ czas I i II w o jn y ży d o w sk iej, a po c a łk o w ity m u padku z a sie d lo n e zostało w o k r e sie b iza n ty jsk im , p raw d op od ob n ie p rzez m n ich ó w . W re fe r a c ie d ok on a­ n o p orów n an ia H erodium z in n y m i b u d o w la m i p a ła c o w y m i H eroda oraz b u ­ d o w la m i p a ła c o w y m i p o ch o d zą cy m i z teg o o k resu z teren u C esa rstw a R zy m ­ skiego.

N a stęp n ie S ła w o m ir P e t e r s , stu d en t II roku, w y g ło s ił k o m u n ik a t do­ ty c z ą c y fo r te c y w M asadzie. Z a in tereso w a n ie s w e sk u p ił n a p ó łn o cn ej części k om p lek su , w k tó rej p o w sta ł p o ło żo n y n a trzech tarasach p a ła c H eroda. L iczn e p o zo sta ło ści św ia d czą o fu n k cjo n a ln o ści i przep ych u teg o ob iek tu , n ie ­ sp o ty k a n y m z w y k le w ta k o d lu d n y ch ok olicach . M iejsce to w 73 r. n.e., p od ­ czas I w o jn y ż y d o w sk iej, n a zn a czo n e zo sta ło tragiczn ą śm iercią ob roń ców , o czym z w strzą sa ją cą w y ra zisto ścią in fo rm u ją źródła arch eologiczn e.

D ruga część s e s ji rozp oczęta z o sta ła r efera tem K a ta rzy n y Z d a n o w i c z , stu d e n tk i V roku, n o szą cy m ty tu ł Z e s p ó l p o m ie szc z e ń k u lto w y c h p o d B a z y ­

lik ą Z w ia s to w a n ia w N a za re t. W w y stą p ie n iu o m ó w io n o szereg m ie jsc u zn a ­

w a n y c h przez trad ycję za b ezp ośred n io zw ią za n e z d om em M aryi. A u tork a p rzed sta w iła e w o lu c ję a rch itek to n icz n ą teg o k o m p lek su p o m ieszczeń i z w r ó c i­ ła u w a g ę na b rak ja k ic h k o lw ie k źród eł p isa n y ch o d n o szą cy ch się do n ieg o , co, jak z a u w a ży ł w d y sk u sji ks. bp H en ry k M u szyński, m o że b yć św ia d o m y m p rzem ilczen iem h isto r y k ó w sta ro ży tn y ch sp o w o d o w a n y m w ą tp liw y m chrze­ śc ija ń sk im ch arak terem g m in y w N azaret.

O sta tn i r e fe r a t sym p ozju m , n o sz ą c y ty tu ł R e la c ja E g e rii i P io tr a z I b e r ii

a b a d a n ia a rch eo lo g iczn e n a g ó rze N e b o — S iy a g h a , p r z e d sta w io n y został

p rzez stu d en ta III roku, J a n u sza K a m i ń s k i e g o . G óra N eb o, a w ła śc iw ie jed en z jej w ie r z c h o łk ó w — S iy a g h a , w ią za n a je s t tra d y c y jn ie z m iejscem śm ie r c i M ojżesza. A utor u w y p u k lił zn a czen ie, ja k ie dla id e n ty fik a c ji m iejsca m ia ł fa k t o d n a lezien ia Itin e r a r iu m E g erii i b io g r a fii b isk u p a P io tra z Iberii, a n a stę p n ie p r z e d sta w ił w y n ik i p ra c w y k o p a lis k o w y c h p ro w a d zo n y ch w o b r ę ­ b ie m em o rii M ojżesza p rzez a rch eo lo g ó w fra n ciszk a ń sk ich . B ad an ia te w y ­ d o b y ły n a ś w ia tło d zien n e k o m p lek s b u d y n k ó w zło żo n y z b a z y lik i i k lasztoru . Z esp ół ten , ja k zw ró co n o u w a g ę, m a isto tn e zn a czen ie dla p ozn an ia a r c h ite k ­ tu ry J o rd a n ii o k resu b iza n ty jsk ieg o .

D y sk u sje rod zące s ię po k a żd y m z w y stą p ie ń i p rzecią g a ją ce s ię n a p rze­ r w y św ia d c z y ły o z a in te r e so w a n iu p rzy b y ły ch i c e lo w o śc i z o r g a n izo w a n ia tego sp otk an ia.

P o d su m o w a n ia se sji d ok on ał ks. bp H en ry k M u s z y ń s k i , k tó ry w y ­ r a z ił p o d zięk o w a n ie p releg en to m i organ izatorom sy m p o zju m oraz gościom za ró w n o p ra co w n ik o m A T K , jak i p rzy b y ły m z za p rzy ja źn io n y ch o środ k ów n a u k o w y ch . S zczególn ie cen n a i rodząca n ad zieję n a p rzyszłą w sp ółp racę b y ła ob ecn ość p rzed sta w iciela O środka In fo rm a cji i W spółpracy z Z iem ią Ś w ię tą w K ra k o w ie, o N ik o d em a G d у к i.