Małżeństwa "naprawcze" w powojennej Polsce

D o ro ta Kałuża*

M

„

"

P

1. WPROW ADZENIE

M ałżeństw o tradycyjnie oznacza zw iązek m iędzy kob ietą i m ężczyzną, praw ­ nie lub społecznie usankcjonow any, który pociąga za so b ą praw a i obowiązki. Z w iązek ten zazw yczaj zw iązany jest z w ydaw aniem na św iat potom stw a i w y­ chow yw aniem go. M ałżeństw o je st bow iem zw iązkiem , na m ocy którego zostaje nadane w spółm ałżonkom praw o do w spółżycia seksualnego. W tradycji chrze­ ścijańskiej uznaje się, iż tylko m ałżeństw o jest społecznie dopuszczalnym zw iąz­ kiem pozw alającym na utrzym yw anie dw ojgu dorosłych osób odm iennej płci długookresow ych intym nych relacji, a urodzone w nim dziecko uznaw ane jest za najw yższą w artość.

O becnie w spółżycie przed ślubem staje się no rm ą obyczajow ą, a utrzym yw a­ nie „czystości przedm ałżeńskiej” traktow anie jest jak o zjaw isko nietypow e. Pary, którym trafiła się „w padka”, nie kw apią się do ślubu, gdyż ich środow isko i ro­ dziny nie w y w ie ra ją ju ż tak silnej presji na legalizację zw iązku, ja k to m iało m iej­ sce jeszcze kilkanaście lat wcześniej. Z badań przeprow adzonych w ostatnim cza­ sie 1 wynika, że poziom akceptacji społecznej dla alternatyw nych form zw iązków (m.in. kohabitacji2 i sam otnego m acierzyństw a z w yboru) wzrósł. K ohabitację ak­ ceptuje ponad 80% dorosłych Polaków , natom iast sam otne m acierzyństw o z w y­ boru 30% 3.

* Dr Dorota Kałuża, Zakład Demografii Uniwersytetu Łódzkiego.

1 E. Frątczak, Postawy i zachowania rodzinne i prokreacyjne młodego i średniego pokolenia

kobiet i mężczyzn w Polsce, [w:] Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2001, Warszawa 2003.

2 Kohabitacja oznacza związek dwóch dorosłych osób zamieszkujących razem i utrzymujących intymne relacje. W odróżnieniu od małżeństwa, czyli związku zawartego w myśl przepisów prawa obowiązujących w danym kraju, nie pociąga ona za sobą w Polsce ani praw, ani obowiązków gwa­ rantowanych prawem. Innym rodzajem związku nieformalnego jest związek typu LAT (Living

Apart Together) oznaczający długotrwającą więź emocjonalną bez wspólnego zamieszkiwania.

3 K Siany, Alternatywne form y życia małżeńsko-rodzinnego, [w:] A. Kojder (red.), Jedna Pol­

M ałżeństw a „napraw cze” w pow ojennej P olsce 295

C elem tego opracow ania je st zapoznanie się ze skalą m ałżeństw „napraw­ czych” . M ałżeństw o „napraw cze” oznacza zw iązek w ym uszony przez ciążę po- zam ałżeńską. Sam o to pojęcie pochodzi ze średniow iecznego praw a kanonicz­ nego, nakazującego m ężczyźnie „napraw ienie szkód”, zgodnie ze starofrancuską zasad ą qui f a it l ’enfant, il nourrit l ’enfant4. Prow adzi to do skrócenia się przecięt­ nego okresu jak i m ija m iędzy zaw arciem zw iązku m ałżeńskiego a urodzeniem się pierw szego dziecka. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez analizę udziału m ał­ żeństw , które w danym roku kalendarzow ym dochow ały się potom stw a urodzo­ nego w okresie pierw szych dziew ięciu lub dw unastu m iesięcy od m om entu za­ w arcia ślubu. W skaźnik ten pośrednio mówi nam, ja k a je st skłonność do zaw iera­ nia m ałżeństw , w przypadku poczęcia pozam ałżeńskiego. U zyskane wielkości tego w skaźnika oparte są na podejściu przekrojow ym , a tym sam ym są znie­ kształcone przez łączenie inform acji z dw óch różnych lat. Liczba urodzeń, jakie w ystąpiły w danym roku kalendarzow ym w śród zw iązków form alnych o stażu m ałżeńskim krótszym niż 12 (9) m iesięcy w m om encie urodzin potom ka, porów ­ nyw ana je s t z liczb ą zaw artych w tym sam ym roku kalendarzow ym małżeństw. Z definicji zatem - z uwagi na fakt, iż w spom niane urodzenia pochodzić m ogą za­ rów no z m ałżeństw zaw artych w tym sam ym roku kalendarzow ym , ja k i w roku poprzednim - w przypadku bardzo dużych zm ian liczby zaw ieranych m ałżeństw z roku na rok w skaźnik ten m oże być zniekształcony.

Pam iętać należy, iż w przypadku zaw arcia m ałżeństw a decyzja ta kształto­ w ana je st pod w pływ em w zorców społecznych, osobistych dośw iadczeń i indy­ w idualnych potrzeb jednostki. Najogólniej m otyw y kierujące w yborem współ­ m ałżonka m ożna podzielić na trzy grupy:

— em ocjonalne (m iłość, przyjaźń, satysfakcja seksualna),

— racjonalne (obaw a przed sam otnością, nam ow a rodziny, nieplanow ana ciąża, potrzeba stabilizacji),

— instrum entalne (potrzeba dow artościow ania własnej osoby, poprawa w arunków życiow ych, zaim ponow anie innym).

W rzeczyw istości na decyzję o zaw arciu zw iązku m ałżeńskiego ma wpływ kilka m otyw ów rów nocześnie. Najczęściej są one ze so bą ściśle związane, co utrudnia w skazanie m otyw u decydującego o podjętej decyzji. W niniejszym opra­ cow aniu - z uwagi na brak rzetelnych danych stanow iących bezpośredni miernik liczby m ałżeństw napraw czych - przyjęto, że urodzenie dziecka w pierw szych 12 (9) m iesiącach trw ania zw iązku z dużym praw dopodobieństw em w skazuje na wy­ stępow anie ciąży ja k o m otyw u składania ślubów m ałżeńskich.

A naliza zostanie rozpoczęta od przedstaw ienia danych z N arodow ego Spisu Pow szechnego z 1988 r., które odnoszą się do płodności kobiet w pięcioletnich

4 P. Szukalski, Płodność i urodzenia pozamałżeńskie w Polsce, „Prace Instytutu Ekonometrii i Statystyki UŁ” 2001, nr 132.

296 D o ro ta K ałuża

kohortach m ałżeńskich (od 1936 r. aż do 1985 r.), uw zględniając urodzenia przedm ałżeńskie i m ałżeńskie5 w przekroju m iasto-wieś. N astępnie, w oparciu 0 dane dotyczące urodzeń pierw szych w okresie niespełna roku od zawarcia zw iązku i liczby zw ieranych m ałżeństw w danym roku, publikow ane w Roczni­

kach D em ograficznych w ydaw anych corocznie prze GUS, przedstaw ione zostaną

zm iany zachodzące w poziom ie badanego zjaw iska w trakcie ostatnich dwudzie­ stu lat (1985-2005).

N ależy zaznaczyć, że na podstaw ie inform acji o urodzeniach w trakcie pierw­ szego roku m ałżeństw a, m ożem y tylko z dużym praw dopodobieństw em domnie­ m yw ać - opierając się na licznych badaniach - iż ciąża była rzeczyw istym powo­ dem zaw arcia m ałżeństw a, gdyż dane publikow ane przez GUS nie podają jaka część tych urodzeń to urodzenia przedw czesne, zw iązane z kom plikacjam i me­ dycznym i.

2. ZMIANY Z A C H O W A Ń MATRYMONIALNYCH

W ciągu ostatnich dw udziestu lat obserw ujem y zm niejszanie się skłonności do zaw ierania m ałżeństw w Polsce, przy jednoczesnym w zroście liczby separacji 1 rozw odów 6. Polacy coraz rzadziej w stępują w form alne zw iązki małżeńskie, częściej decy d u ją się na życie w zw iązkach nieform alnych (kohabitacyjnych i typu LA T) lub w ybierają sam otność.

N iektórzy badacze zachodzące w Polsce przeobrażenia we w zorcu zachowań m atrym onialnych tłum aczą drugim przejściem dem ograficznym (Kotowska, 1999). S yndrom em charakterystycznym dla okresu drugiego przejścia dem ogra­ ficznego je s t m .in. późny w iek w stępow ania w zw iązki m ałżeńskie, relatywnie duża intensyw ność rozw odów oraz wysoki udział zw iązków partnerskich. Inni zm iany w sferze m ałżeńskości tłumaczą, jak o konsekw encję dostosow ania się społeczeństw a do zm ieniających się w arunków ekonom icznych i społecznych

5 Podziału na urodzenia małżeńskie i pozamałżeńskie dokonuje urząd stanu cywilnego zgodnie ze stanem faktycznym - ustalonym na podstawie przepisu art. 62 § 1 Kodeksu rodzinnego i opie­ kuńczego (ustawa z dnia 25 II 1964 r., Dz. U. 1964 r.. Nr 9, poz. 59), który stanowi: Jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa, albo przed upływem 300 dni od jego ustania lub unie­ ważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. W razie zawarcia związku małżeń­ skiego przez rodziców dziecka po jego urodzeniu, ale przed sporządzeniem aktu urodzenia, akt ten sporządza się tak, jakby dziecko urodziło się po zawarciu małżeństwa (GUS, 2003: 151). Jeśli dziecko urodziło się przed zalegalizowaniem związku, wówczas mamy do czynienia z urodzeniem przedmałżeńskim.

6 Instytucja rozwodu istnieje w Polsce od 1946 r., zaś instytucja separacji została wprowadzona w grudniu 1999 roku. Różnica pomiędzy osobą separowaną a rozwiedzioną polega na tym, iż w przypadku separacji byli małżonkowie nie mają prawa do wstąpienia w kolejny związek małżeń­ ski, jak to mam miejsce w przypadku rozwodu.

M ałżeństw a „napraw cze” w pow ojennej Polsce 297

w kraju. Prowadzone badania nad rodziną przez łódzkich socjologów i dem ografów 7 w skazują, iż w latach 90. w zrosło znaczenie czynników finansow ych w podej­ m ow aniu decyzji m atrym onialnej. M łodzi ludzie najczęściej o dkładają decyzję o m ałżeństw ie ze względu na sytuację na rynku pracy (niskie dochody i zagrożenie bezrobociem ).

W latach 1985-2005 liczba zaw ieranych zw iązków m ałżeńskich zm niejszała się z roku na rok przeciętnie o 2%. Odnotow any w 2005 r. w spółczynnik m ał­ żeństw 8 był znacząco niższy niż dw adzieścia lat w cześniej (rys. 1). M alejąca skłonność do zaw ierania zw iązków m ałżeńskich w idoczna była zarów no na ob­ szarach w iejskich, ja k w m iastach, przy czym w okresie transform acji społeczno- gospodarczej, początku lat 90. odnotow ano istotne różnice m iędzy m ieszkańcam i wsi i m iast. N a zachodzące zm iany szybciej reagow ali m ieszkańcy obszarów zur­ banizow anych. Św iadczy to o w iększym w pływ ie przeobrażeń społeczno-gospo­ darczych na procesy dem ograficzne w przypadku ludności obszarów miejskich.

—♦—miasto —■—wieś

Źródło: Opracowanie własne na podst. Rocznik Demograficzny 2005, Warszawa 2005.

Ry s. 1 Ws p ó ł c z y n n i k m a ł ż e ń s t w w Po l s c e w l a t a c h 1985-2005

W ostatnim roku objętym analizą (2005 r.) liczba zaw ieranych m ałżeństw w zrosła w stosunku do w cześniejszego roku o 7,9%. O bserw ow any wzrost,

wska-7 W. Warzy woda-Kruszyńska, P. Szukalski, Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie pol­

skim, Łódź 2004.

298 D o ro ta K ałuża

żuje, iż w zw iązki m ałżeńskie zaczęły w stępow ać osoby urodzone w wyżach de­ m ograficznych lat 70. i 80., które do tej pory odraczały m om ent legalizacji zw iązku.

O dkładanie m om entu zm iany stanu cyw ilnego przez Polaków w płynęło na w zrost w ieku now ożeńców . W 1985 r. m ediana wieku osób składających śluby małżeńskie wynosiła 22,2 lat dla kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn, a w 2005 r. odpow iednio 25 i 27 lat.

W yraźnym sym ptom em przeobrażeń w sferze tw orzenia się m ałżeństw jest spadek częstości ich zaw ierania niem al we w szystkich grupach w ieku, zw łaszcza w śród nastolatek i osób bardzo m łodych (15-19 i 20-24 lata), którem u tow arzy­ szył w zrost odsetka urodzeń pozam ałżeńskich, najw iększy w śród nastolatek i m łodych kobiet.

U ogólniając pow yższe rozw ażania, m ożna stw ierdzić, że zachow ania m atry­ m onialne m łodego pokolenia Polaków ew oluują w kierunku w zorca charaktery­ stycznego dla krajów europy zachodniej9.

3. URO DZENIA PIERWSZE W PRZECIĄGU ROKU OD

ZAWARCIA ZWIĄZKU W KOHORTACH MAŁŻEŃSKICH

Z LAT 1936-1985

U dział urodzeń m ałżeńskich - zw łaszcza pierw szych - w trakcie dw unastu pierw szych m iesięcy trw ania m ałżeństw a, m oże z dużym praw dopodobieństw em św iadczyć, że poczęcie przedm ałżeńskie w wielu przypadkach było przyczyną zaw arcia zw iązku m ałżeńskiego.

C hcąc przedstaw ić skalę tego zjaw iska w długim horyzoncie czasow ym , od­ w ołam y się do badania dzietności kobiet w Polsce, które zostało przeprow adzone podczas N arodow ego Spisu z 1988 r. (N S P ’ 1988, s. 72-112). W badaniu tym w zięły udział kobiety urodzone w latach 1919-1973, kiedykolw iek zam ężne. D o­ bór kobiet do próby był losow y i przebiegał w dw óch etapach. W pierw szym je d ­ nostkam i losow ania były obw ody spisowe, a w drugim m ieszkania. W w yloso­ w anym m ieszkaniu poddaw ano badaniu wszystkie kobiety kiedykolw iek zam ężne poniżej 70. roku życia. Łącznie zostało przebadanych ponad 10,5 min kobiet w wieku 15-69 lat, które stanow iły 1,04% populacji generalnej.

9 Zmniejsza się skłonności do formalizowania związków małżeńskich, decyzję o ślubie młodzi ludzie odkładają na późniejszy etap życia, wzrasta liczba związków kohabitacyjnych i typu LAT głównie wśród osób młodych (do 30. roku życia).

M ałżeństw a „napraw cze” w pow ojennej Polsce 299

B adanie to dostarczyło wielu interesujących inform acji odnośnie przebiegu płodności w różnych ujęciach i rodzajach analiz. Jednym z nich było badanie płodności w ujęciu w zdłużnym (w edług kohort m ałżeńskich - tzn. osób, które w danym roku kalendarzow ym w stąpiły w zw iązek m ałżeński).

O bserw ując frakcje urodzeń m ałżeńskich w okresie niespełna roku od zaw ar­ cia m ałżeństw a w poszczególnych kohortach, m ożna zauw ażyć system atyczny wzrost poczęć przedm ałżeńskich (tabela 1).

Początkow o, obserw ow ana w kolejnych kohortach m ałżeńskich skłonność - do zaw ierania m ałżeństw w przypadku zajścia kobiety w ciąże - charakteryzo­ w ała się pow olnym w zrostem , począw szy zaś od kohort m ałżeńskich z lat 1971- 1975 nastąpiło przyspieszenie tem pa jej wzrostu. K ierunek tych zm ian był jed n a­ kow y dla obszarów w iejskich, ja k i miejskich.

Ta b e l a 1 Ud z i a łm a ł ż e ń s t w, k t ó r ed o c z e k a ł y s i ę u r o d z e n i a p i e r w s z e g o d z i e c k a

w T RA KC IE P IE RW SZ Y CH 12 MIESIĘCY OD ŚLUBU LUB DZIECKA PRZED MAŁ ŻEŃSK IE GO W E D ŁU G K O H O R T M A ŁŻ EŃ SKI CH Z LAT 1936-1985 (W % )

Kohorty małżeńskie

Ogółem Miasto Wieś Ogółem Miasto Wieś

% małżeństw ze stażem poniżej 1 roku % przedmałżeńskich

1936-1940 9,1 7,0 11,2 0,5 0,7 0,4 1941-1945 10,7 10,6 10,9 5,2 5,4 4,9 1946-1950 13,3 13,4 13,3 3,6 3,5 3,7 1951-1955 14,5 14,7 14,4 3,8 3,6 4,0 1956-1960 14,6 13,6 16,4 4,6 4,2 5,2 1961-1965 15,0 14,1 16,6 4,4 4,3 4,6 1966-1970 18,5 18,0 19,5 3,8 3,5 4,6 1971-1975 20,2 19,7 21,4 3,9 3,7 4,4 1976-1980 25,1 24,4 26,7 4,4 4,3 4,6 1981-1985 26,9 26,5 27,5 4,6 5,2 4,0

Źródło: O bliczenia w łasne na podstaw ie D zietność kobiet w P olsce, N SP, W arszaw a 1988, s. 27, s. 266-271.

U dział m ałżeństw , które doczekały się dziecka w trakcie pierw szego roku jeg o trw ania, z reguły był w yższy na wsi niż w m iastach (w yjątek stanowiły ko­

horty m ałżeńskie z lat 1936-1940 i 1981-1985). N ajw iększe dysproporcje między m ieszkańcam i wsi i m iast w udziale urodzeń pierw szych w okresie roku trwania m ałżeństw a w idoczne były w kohortach z lat 1956-1960 i 1961-1965. Różnice te św iadczą o w iększym rygoryzm ie obyczajow ym m ieszkańców wsi, związanym bezpośrednio z poziom em religijności.

300 D o ro ta K ału ża

r o ' s t - < * m i n c o < r > f ^ f ' - a ) 0 0 ) 0) 0) 0) 0) 0) 0) 0) 0) Źródło: O pracow anie w łasne na podstaw ie D zietność ko b iet w P olsce, N SP, W arszaw a

1 9 8 8 , s. 2 7 , s. 2 6 6 - 2 7 1 .

Ry s u n e k 2 Fr a k c j a m a ł ż e ń s t w, k t ó r e d o c z e k a ł y s i ę u r o d z e n i a p i e r w s z e g o

D Z IE C K A W T R A K C I E R O K U O D Z A W A R C IA Z W IĄ Z K U W E D Ł U G K O H O R T M A Ł Ż E Ń S K I C H

W przypadku urodzeń przedm ałżeńskich, udział par, którym urodziło się pierw sze dziecko przed zaw arciem zw iązku był niew ielki (zob. tabela 1). Niższe w artości w skaźnika w ystępow ały na ogół w śród kohort m ałżeńskich na wsi niż w m iastach (w yjątek kohorta m ałżeńska z lat 1966-1970).

W zrost odsetka pierw szych urodzeń, które dokonały się w trakcie roku od zaw arcia ślubu, utrzym yw anie się na względnie niskim poziom ie frakcji urodzeń przedm ałżeńskich oraz niski w tym okresie udział urodzeń pozam ałżeńskich (4- 6% ) w skazują, iż w analizow anym okresie (w w iększości przypadków ) z poczę­ ciem dziecka w stanie w olnym w iązało się zaw arcie zw iązku m ałżeńskiego. Chęć legalizacji zw iązku w ynikała z obow iązujących norm społecznych silnie zw iąza­ nych z nau k ą K ościoła K atolickiego, głoszącego zachow anie „czystości przed­ m ałżeńskiej”. Z upływ em czasu, w idoczna jest liberalizacja zachow ań seksual­ nych. W śród analizow anych kohort m ałżeńskich w zrasta udział par, które rozpo­ cz y n ają życie seksualne przed ślubem. R ozluźnienie zachow ań w sferze seksual­ nej dotyczyło zarów no m ieszkańców miast, ja k i wsi. Pom im o tych zm ian społe­ czeństw o polskie charakteryzow ało się w ysoką skłonnością do zaw ierania tzw. m ałżeństw „napraw czych”, m ających na celu zdjęcie z dziecka piętna „bękarta”. Sprzyjała tem u „socjalistyczna obyczajow ość” epoki G om ułkow skiej, odznacza­ ją c a się „rygorem m oralnym ” 10. Ponadto ów czesna sytuacja gospodarcza stawiała

sam otnie w ychow ującą m atkę w zdecydow anie gorszej sytuacji ekonom icznej.

10 P. Szukalski, Płodność i urodzenia pozamałżeńskie w Polsce, „Prace Instytutu Ekonometrii i Statystyki UL” 2001, nr 132.

M ałżeństw a „napraw cze” w pow ojennej Polsce 301

4. ZMIANY W SKŁONNOŚCI DO ZAWIERANIA

MAŁŻEŃSTW, W PRZYPADKU POCZĘCIA

POZAMAŁŻEŃSKIEGO W LATACH 1985-2005

W połow ie lat osiem dziesiątych X X w. ponad 46% dzieci rodziło się w okre­ sie pozw alającym przypuszczać, iż ciąża nie była skutkiem , lecz w ażnym pow o­ dem legalizacji zw iązku, tzw. m ałżeństw a „napraw czego” .

O becnie urodzenia pierw sze, w czasie niespełna roku od zaw arcia związku, stanow ią 33,6% w szystkich urodzeń pierw szych w m ałżeństw ie (2005 r.). Zdecy­ dow ana w iększość urodzeń (około 80%) w trakcie pierw szego roku m ałżeństw a to urodzenia w pierw szych dziew ięciu m iesięcy jeg o trw ania11.

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych mieliśmy jeszcze do czynienia z utrzy­ m ywaniem się w ysokiej skłonności do zaw ierania m ałżeństw w przypadku poczę­ cia przedm ałżeńskiego. W latach 1985-1988 udział m ałżeństw , którym urodziło się dziecko w przeciągu roku od jeg o zaw arcia, kształtow ał się na średnim po­ ziom ie 51,5% (tabela 2).

W kolejnych latach 1989-1991 nastąpił wzrost tego odsetka do poziom u 54%. W zrost ten przypada na początkow y okres przem ian społeczno-gospodarczych w naszym kraju, które nie pozostały bez w pływ u na zm iany zachow ań m atrym o­ nialnych. Z achodzące w ów czas zm iany polityczne i gospodarcze spowodowały w zrost nierów ności społecznych i m asow e bezrobocie.

N astępne lata charakteryzow ały się system atycznym spadkiem om aw ianego w skaźnika do poziom u 31,36% w 2005 r. W całym analizow anym okresie udział urodzeń w trakcie pierw szego roku trw ania m ałżeństw a był w yższy na wsi śred­ nio o około 10 pkt. proc. w stosunku do obszarów m iejskich. R óżnice w skłonno­ ści do zaw ierania m ałżeństw w przypadku ciąży przedm ałżeńskiej wynikały, z jednej strony, z w yższej skłonności kobiet w iejskich do zaw ierania związków m ałżeńskich, z drugiej w iązały się z większym rygorem obyczajow ym m ieszkań­ ców wsi, w ynikającym z przyw iązania do tradycyjnej form y rodziny kształtow a­ nej przez wieki praw am i i obyczajam i K ościoła K atolickiego.

11 Dane pozwalające określić liczbę urodzeń w trakcie pierwszych 9 miesięcy po legalizacji związku publikowane są począwszy od 1989 r.

302 D orota K ału ża

Ta b e l a 2 . Fr a k c j a m a ł ż e ń s t w, k t ó r ed o c z e k a ł y s i ę u r o d z e n i a p i e r w s z e g o

DZIE CK A w TR A K CIE RO KU OD ZA W AR C IA ZWIĄZ KU W LATA CH 1 9 8 5 - 2 0 0 5

Lata Urodzenia w ciągu roku Urodzenia w trakcie 9 miesięcy

ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś

1985 51,51 46,69 58,70 1986 51,87 46,99 59,09 1987 51,57 46,09 59,89 1988 50,88 45,41 59,28 1989 48,32 42,67 57,12 36,22 32,85 41,46 1990 49,62 47,91 51,72 37,59 37,26 37,99 1991 54,05 51,69 56,94 40,90 40,30 41,63 1992 52,19 49,36 55,72 39,64 38,73 40,77 1993 49,87 45,85 55,32 38,47 36,47 41,17 1994 47,83 44,62 52,26 37,68 36,35 39,51 1995 44,03 40,77 48,61 34,57 33,03 36,74 1996 44,48 40,46 50,31 35,28 33,06 38,50 1997 42,56 38,57 48,39 34,12 31,75 37,58 1998 40,85 36,95 46.66 33,09 30,64 36,75 1999 38,02 34,16 43,85 31,00 28.43 34,89 2000 38,94 34,94 45,10 31,66 28,89 35,94 2001 38,59 34,83 44,38 31,54 28,89 35,62 2002 35,82 31,94 41,74 29,53 26,66 33,90 2003 34,32 30,65 39,99 28,05 25,19 32,49 2004 34,22 30,73 39,61 27,75 24,99 32,01 2005 31,36 28,11 36,39 25,39 22,80 29,38

Ź ródło: O pracow anie w łasne na podstaw ie R oczników d em ograficznych z analizow anego okresu.

M im o istniejących różnic, kierunek zm ian - zarów no na wsi, ja k i w mieście - j e s t taki sam (rys. 3).

Z decydow anie lepszym w skaźnikiem częstości m ałżeństw „napraw czych” je st udział m ałżeństw , które doczekały się potom stw a w trakcie pierw szych dzie­

w ięciu m iesięcy trw ania związku. W artości tego w skaźnika charakteryzują się ta k ą sam ą tendencją, ja k om ów ione wcześniej zm iany udziału m ałżeństw , które doczekały się dziecka w przeciągu dw unastu m iesięcy od zaw arcia zw iązku (rys. 4). W 1989 r. w artość om aw ianego wskaźnika w ynosiła 36,22% i na przestrzeni łat, zm niejszył się do poziom u 22,8% w 2005 r.

W całym okresie, odnośnie do którego dysponujem y danym i (1989-2005), udział m ałżeństw , którym urodziło się dziecko w trakcie pierw szych dziew ięciu

M ałżeństw a „napraw cze” w powojennej Polsce 303

m iesięcy trw ania m ałżeństw a był wyższy na wsi niż w miastach, a z biegiem lat różnice te zaczęły się pogłębiać. Dysproporcje te o d z w ie rc ie d la ją -ja k już wspo­ m niano - utrzym ujące się różnice m entalne między tymi obszarami.

Źródło: O pracow anie w łasne na podstaw ie R oczników dem ograficznych w analizow anego okresu.

R y s u n e k 3 . F r a k c j a m a ł ż e ń s t w , k t ó r e d o c z e k a ł y s i ę u r o d z e n i a p i e r w s z e g o D Z I E C K A W T R A K C I E R O K U O D Z A W A R C I A Z W IĄ Z K U W L A T A C H 1 9 8 5 - 2 0 0 5

Ź ródło: O pracow anie w łasne na podstaw ie R oczników dem ograficznych w analizow anego okresu.

R y s u n e k 4 . F r a k c j a m a ł ż e ń s t w , k t ó r e d o c z e k a ł y s i ę p i e r w s z e g o d z i e c k a W T R A K C I E P I E R W S Z Y C H 9 M I E S I Ę C Y O D Z A W A R C I A Z W I Ą Z K U W L A T A C H 1 9 8 9 - 2 0 0 5

304 D o ro ta K ałuża

5. PODSUMOWANIE

B adania em piryczne, odnoszące się do m otyw acji zaw ierania zw iązków m ał­ żeńskich, w skazują, że w śród osób biorących ślub w latach 70. i 80. świadom ość ciąży w w ielu przypadkach stanow iła głów ny m otyw zaw arcia m ałżeństw a lub przyspieszała legalizację zw iązku. Pow odem do szybkiego ślubu w wyniku po­ częcia przedm ałżeńskiego - jak wskazyw ały wyniki badania m ałżeństw łódz­ k ich 12 - była presja ze strony najbliższego otoczenia, by dziecko urodziło się w pełnej rodzinie.

Z achodzące w Polsce zm iany obyczajow e w X X wieku, doprow adziły do rozluźnienia zw iązków m iędzy m ałżeństw em a sferą seksualną, co w konsekw en­ cji doprow adziło do w zrostu poziom u akceptacji dla zw iązków nieform alnych i urodzeń pozam ałżeńskich. W przeszłości urodzenie nieślubnego dziecka było przez społeczeństw o uznaw ane za niem oralne, zaś w ieść o pozam ałżeńskim po­ częciu, w w iększości przypadków prow adziła do w ym uszenia przez rodziny m ał­ żeństw a. P ow odow ało to skracanie się okresu pom iędzy zaw arciem ślubu a uro­ dzeniem pierw szego dziecka. W ostatniej dekadzie dw udziestego wieku sytuacja uległa zm ianie. Spojrzenie na kw estie zw iązków pom iędzy seksem , prokreacją a m ałżeństw em zm ieniło się. O becnie bardziej akceptow alne stało się zam ieszki­ w anie razem i w spółżycie seksualne partnerów m ających zam iar założyć rodzinę. Z an ik ają tradycyjne form uły ośw iadczyn i zaręczyn, a rodzice coraz częściej sły­ szą, jed y n ie na krótko przed cerem onią ślubu, stw ierdzenie „chcem y się pobrać”.

Jak w skazuje w iele b adań13, w społeczeństw ie polskim , a zw łaszcza wśród m łodzieży, m ałżeństw o i rodzina zajm ują nadal n ajw yższą pozycję w hierarchii w artości, m im o wysokiej aprobaty (ponad 80% ) członków naszego społeczeństwa dla zw iązków nieform alnych. Należy zaznaczyć, iż niejednokrotnie aprobata dla nieform alnych zw iązków (np. kohabitacji, zw iązków typu L A T ) udzielana jest pod w arunkiem , że z czasem przekształcą się one w form alne m ałżeństwo, w szczególności gdy pojaw i się dziecko14. W skazyw ało by, iż część związków kohabitacyjnych, w których pojaw iły się dzieci, przekształci się w przyszłości w m ałżeństw a.

12 M. Potoczna, Uwarunkowania decyzji matrymonialnych, [w:] W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski (red.), Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie polskim. Łódź 2004.

13 m.in. R. Doniec, Rodzina wielkiego miasta. Przemiany społeczno-moralne rodziny w świado­

mości trzech pokoleń, Kraków 2001; F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków

2002.

14 K. Siany, Alternatywne form y życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie, Kra­ ków 2002.

M ałżeństw a „napraw cze” w pow ojennej Polsce 305

Li t e r a t u r a:

A dam ski F ., Rodzina. W ym iar społeczno-kulturow y, W ydaw . U J, K raków 2002.

C hw alba A. (red.), O byczaje w Polsce. O d średniow iecza d o cza só w w spółczesnych, P W N , W arszaw a 2005.

D oniec R., R odzina w ielkiego m iasta. P rzem iany społeczno-m oralne rodziny w św iado­

m ości trzech p okoleń, W ydaw . U J, K raków 2001. D zietność ko b iet w P olsce, N S P ’, G U S, W arszaw a 1988.

F rątczak E., P ostaw y i zachow ania rodzinne i p ro krea cyjn e m łodego i średniego p o ko le­

nia ko b iet i m ężczyzn w Polsce, [w:] Sytuacja dem ograficzna Polski. Raport 2 001, R R L , W arszaw a 2003.

Janicka I, W iek p a rtn e ró w a ich m otyw acja do m ałżeństw a, [w:] J. T repała (red.), R ozw i­

ja ją c y się człow iek w zm ieniającym się św iecie, W SP, B ydgoszcz 1995.

Janiszew ska A., D o b ó r p rzestrzen n y i dem ograficzno-społeczny m a łżeństw zaw ieranych

w Ł o d zi, W ydaw . U Ł , Ł ó d ź 2007.

K otow ska I. E. (red.), P rzem iany dem ograficzne w P olsce w latach 90. w św ietle koncep­

cji d rugiego p rzejścia dem ograficznego, O W SG H , W arszaw a 1999.

Ł aciak B ., A sp ira c je i p la n y na p rzyszło ść m łodych kobiet, [w:] M. F uszara (red.), Kobieta

w P olsce na p rzeło m ie wieków. N ow y kontrakt p łci? , ISP, W arszaw a 2002.

N S P ’ 1988, D zietn o ść ko b iet w P olsce, GU S, W arszaw a 1988.

S iany K ., A lte rn a ty w n e fo r m y życia m ałżeńsko-rodzinnego w po n o w o czesn ym św iecie, N om os, K raków 2002.

S iany K , A lte rn a ty w n e fo r m y życia m ałżeńsko-rodzinnego, [w:] A. K ojder (red.), Jedna

P olska? D aw ne i now e zróżnicow ania społeczne, W A M , P A N , K raków 2007.

P o toczna M ., U w arunkow ania decyzji m atrym onialnych, [w:] W . W arzyw oda-K ruszyń- ska, P. S zukalski (red.), Rodzina w zm ieniającym się społeczeństw ie polskim , W ydaw . U Ł , Ł ó d ź 2004.

Szukalski P ., P ło d n o ść i urodzenia p ozam ałżeńskie w P olsce, ,P ra c e Instytutu E konom e­ trii i S tatystyki U Ł ” 2001, n r 132.

S zukalski P ., K ohabitacja w P olsce, [w:] W. W arzyw oda-K ruszyńska, P. S zukalski (red.),