Wielowymiarowa lekcja. Norweska perspektywa na rezultaty projektu Zarządzanie miejscami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce i w Norwegii

A Multidimensional Lesson.

The Results ofthe Management

of

u n e s c o

World Heritage Sites

in Poland and Norway Project

from the Norwegian Perspective

T h e intention behind the M a n a g em en t o f u n e s c o W orld H eritage Sites in P oland a n d N orw ay Project w a s for it to fit into a fram ew ork defined by

the European Union and the European E co n o m ic Area related to the re g u ­ lations co n cern in g the Cultural E xchan ge Fund. T h e s e regulations o u t­ lined the fram ew o rk o f t h e project: protection o f nature, en v iro n m e n t m a n a g e m e n t, cultural heritage, civil so ciety as well a s hum an re sou rces m a n a g e m e n t.

In Norway, the m a n a g e m e n t and protection o f t h e natural e n v iro n ­ m en t are strictly co n n e cte d with the protection o f t h e listed sites, and both fall within the am bit o f the s a m e d e p a rtm e n t, i.e. the Ministry for the Environment.

In my opinion, the greatest and m o s t significant benefit o f the project w a s the series o f o p en -h ea rte d m e e tin g s o f t h e p e o p le e n g a g e d in herit­ a g e preservation from the tw o countries. A s all o f t h e s e individuals are attached to the places w h ere they work, their m e e tin g s turned into m e e t ­ ings o f places.

Our identity ties us with specific areas, and this entails our re sp on sib il­ ity for th em , the need to take care o f th em and to maintain th em in g o o d condition. As soo n as the status o f a World Heritage Site has been granted, the burden o f responsibility is no longer only with th e p resent generation, but also with future ge n era tio n s at the local and international level.

D uring a s u c c e s s io n o f e n c o u n te rs , the P o lis h -N o rw e g ia n p ro je ct helped us discover a n u m b er o f shared points. S o m e o f ou r m e e tin g s had a truly special ch aracter and will definitely stay in our m em ory.

TrO N D T A U G B 0 L

Wielowymiarowa lekcja.

Norweska perspektywa na rezultaty

projektu Zarządzanie miejscami

wpisanymi na Listę Światowego

Dziedzictwa

u n e s c o

w

Polsce

i w Norwegii

Projekt Zarządzanie miejscami wpisanymi na Listę Światowego Dziedzictwa

UNESCO w Polsce i w Norwegii m iał w założeniu zmieścić się w pewnych ra­

mach, wyznaczonych przede wszystkim przez Unię Europejską i Europejski

Obszar Gospodarczy, poprzez regulacje dotyczące Funduszu W ymiany

Kulturalnej. Regulacje te określiły obszary zainteresowania - ochrona

przyrody, zarządzanie środowiskiem naturalnym, dziedzictwo kulturowe,

społeczeństwo obywatelskie, jak również rozwój zasobów ludzkich.

Zarządzanie środowiskiem naturalnym i jego ochrona są w Norwegii

ściśle powiązane z ochroną zabytków w ramach kompetencji Ministerstwa

Środowiska.

Największą i najw ażniejszą korzyścią projektu stały się, m oim zda­

niem, spotkania z ludźm i z obu krajów, które były niezwykle serdeczne.

A ponieważ ludzie są przyw iązani do m iejsc, spotkania ludzi stały się

spotkaniam i miejsc.

Poprzez naszą tożsamość zw iązani jesteśm y z konkretnym i obszara­

m i, a to oznacza naszą w zględem nich odpowiedzialność, konieczność

opieki nad n im i oraz utrzym anie ich właściwej jakości. W momencie

gdy m am y do czynienia ze statusem dziedzictwa światowego, do opieki

nad tym i m iejscam i zobow iązane są nie tylko obecne, ale i przyszłe

pokolenia na poziom ie lokalnym i m iędzynarodowym .

Podczas kolejnych konfrontacji projekt polsko-norweski pozwolił od­

kryć liczne punkty wspólne. Niektóre z naszych spotkań m iały bardzo

szczególny charakter, dlatego istotnym będzie zachowanie wspom nień.

Można sobie zadać pytanie, jakie korzyści przynosi projekt, zwłasz­

cza w odniesieniu do poniesionych nakładów finansowych. M ieliśm y

O n e may ask what benefits the project has brought to c o m p e n s a t e for its c o sts. To this I would re sp on d that it offered an opportu n ity to a sk q u e s tio n s , in s o m e c i r c u m s t a n c e s p ro d u c in g su rp risin g a n s w e r s . In Poland, w e c a m e a c ro s s a lot o f situations that were a m ystery to us. O n e o f th em is bureaucracy: particularly striking and m ost tr o u b le s o m e at the level o f partnership. In ou r c a se, at least three layers o f b u rea u c­ racy o verla p p e d : at th e level o f th e e u and e e a s y ste m s , at the Polish level and at the N orw eg ian level. T h e third o f th em w a s possibly a lm o s t negligible.

In retrospect, the rise o fth e Norw egian society s e e m s to have s te m m e d from a grow in g o pposition to the bureaucratic control in the 19th c e n ­ tury. In th o s e days, civil serv a n ts w ere N o rw a y ’s elite that tried to gain as much profit for th e m s e lv e s as possible. They invented b ureaucracy to a s s e rt their raison d'etre. The conflict betw een the people and the civil s ervice culm inated in 18 8 4 , w h en th e parliam entary s y ste m w a s intro­ d u ced, m e a n in g that from then on po w er w a s a m andate o f trust given by the nation in free elections. This laid the foundation for the N orw eg ian m a n a g e m e n t sy ste m in which authorities turn to the nation and listen to its voice on a variety o f su b je cts . T h e N o rw eg ian m a n a g e m e n t sy ste m relies on a b a c k b o n e o f rules which e n su re that social con su ltatio n is an integral part o f t h e sy ste m . This type o f co-operation is defined as m a n a g e m e n t by nation, in other w o rd s - dem ocracy, which is a d e m a n d ­ ing exercise, and a dynam ic, ever-d eveloping process. Its fu n d am en ta l rules o f joint decision m aking and o p e n -m in d e d n e s s should be kept up and su p p o rte d . However, today in N orw ay w e can o b se rv e a te n d e n c y to shift a decision m aking pro c ess from bodies elected by th e p e op le to “ r o o m s behind closed d o o r s .” It s e e m s that financial profit and return on in ve stm en t have b e c o m e prim e ob jectives. In this situation, w e need to ask o u rselves a bo u t its s e n se. I get an im pression that rules o f b u s in e s s e c o n o m ic s are en croach in g on new areas w h ere beneficial m u s t m ean profitable. We, people responsible for N orw ay’s national heritage, s e e very clearly that the value o f a m o n u m e n t is m ore and m ore often a s s e s s e d from an e c o n o m ic standpoint.

T h e N o rw e g ia n m a n a g e m e n t s y s t e m is built upon th e principle o f co-d ecision exercised through the a g en c y o f representatives o f various stakeholders (institutions, organ isations, etc.). Therefore, the Directorate for Cultural heritage as the key partner has b e c o m e unable to m ake d e c i­ sions on b eh alf o f p eop le and places inscribed on the World H eritage List that w ere involved in our joint project.

możliwość zadawania pytań, nie zabrakło także pewnych niespodzianek

w różnych okolicznościach. Spotkaliśmy się w Polsce z wieloma sytuacja­

mi, które dla nas stanowią tajemnicę. Jedną z nich jest biurokracja - ude­

rzająca i najbardziej odczuwalna na poziomie partnerskim. W tym wypad­

ku nakładały się na siebie co najmniej trzy poziomy biurokracji: związana

z systemami

i

na poziomie polskim oraz na poziomie norweskim.

Ta ostatnia była - jeśli chodzi o nas - chyba najmniej istotna.

Kiedy spojrzym y wstecz na rozwój społeczeństwa norweskiego, m o­

żemy zaryzykować stwierdzenie, że w ynika on z rosnącego przeciwsta­

wiania się w ładzy urzędniczej w x ix wieku. Urzędnicy w ówczesnej

Norwegii to była elita, która starała się jak najwięcej korzyści zawłaszczyć

dla siebie i biurokracją udowodnić potrzebę swoich działań. Kulminacją

sporu na lin ii lud - urzędnicy było wprowadzenie parlam entaryzm u

w 1884 roku, co oznaczało, że od tej pory władza stała się m andatem za­

ufania udzielanym przez naród w wolnych wyborach. Dało to podstawy

do norweskiego system u zarządzania, to znaczy zwracania się ku spo­

łeczeń stw u i w słu ch iw an ia się w jego głos w rozm aitych sprawach.

Norweski system zarządzania m a szereg zasad, które stoją na straży

tego, by konsultacje społeczne były jego integralną, ważną częścią. Tego

rodzaju w spółdziałanie jest określane jako zarządzanie narodu, czyli de­

mokracja, a jest to bardzo wymagające ćwiczenie. To proces dynamiczny,

stale się rozwijający. Podstawowe zasady dotyczące współdecydowania

i otwartości należy stale podtrzym ywać i o nie dbać. Jednak obecnie

w Norwegii zaczyna pojawiać się tendencja dotycząca przesuwania pro­

cesu decyzyjnego od organów wybranych przez naród do „zam kniętych

sal”. Wydaje się, że dominującą zasadą stał się zysk ekonomiczny lub

zwrot poniesionych nakładów. M usim y sobie zadać pytanie o sens, gdyż

m am w rażenie, iż reguły rządzące ekonomiką przedsiębiorstw wcho­

dzą na nowe obszary. Korzyść oznacza zysk ekonomiczny. My, osoby

odpow iedzialne m erytorycznie za narodowe dziedzictwo kulturowe

w Norwegii, doskonale zauważamy, jak wartość zabytku coraz częściej

oceniana jest z punktu m yślenia ekonomicznego.

Norweski system zarządzania jest zbudowany na zasadzie współdecy­

dowania poprzez reprezentację różnych uczestników (instytucji, organiza­

cji itp.) w poszczególnych sprawach. Z tego powodu niemożliwe stało się

dla Urzędu Głównego Konserwatora, jako głównego partnera w projekcie,

podejmowanie decyzji w sprawach, które dotyczą osób i miejsc znajdują­

cych się na Liście

Wydaje się, że wystąpiła pewna forma asym e­

trii, jeśli chodzi o sprawy organizacyjne pomiędzy obu państwami. Tak

duże wydają się rozbieżności w organizacji instytucji odpowiedzialnych

Certain a s y m m e t r y exists b e tw e e n N o rw a y a n d Poland, it s e e m s , as regards organisational m atters. A s I regard it, benefits o f the Polish- -Norw egian encounters through the project are m o s t adequate on the “ low­ e s t ” level, which is the site level. This m e an s the exchan ge o f im p u lses betw een personnel e n g ag ed directly at the sites. T h e difference in the way institutions resp onsib le for heritage m a n a g e m e n t are organised are so large that sharing the Polish and N o rw eg ian experience s e e m s difficult, if not im p ossib le. But w e can freely talk a b o u t th e benefits o f a m o r e general approach to heritage matters: the tw o co u n trie s’ o pening to each other and better mutual un derstan d in g o f our cultures (material cultures show ed from a historical perspective). I believe this is a very im portant strength o f t h e project, its add ed value. N e verth ele ss, the key take-away o f this bilateral project is the exchan ge at a lower level: the exchange o f experien ces betw een particular sites.

The m o st difficult problem in the w hole p rocess o f realizing the project w a s the principle o f co-deciding. This m e a n s plan s and regulations c o n ­ cerning particular local c o m m u n ite s . T h e s e co m m u n itie s should be able to voice their opinions about the regulations that relate to them, especially if they can have a negative effect on specific areas. T h e m atter is c o m p li­ cated by s y s t e m s estab lish ed to e n su re co -d e c id in g as well as a p ra cti­ cal division o f roles and principles o f joint activities within a sy ste m . In Norway, w e have a lot o f partners, a lot o f parties are e n g a g e d in World H e rita ge m a n a g e m e n t . We even e x p e rie n c e p r o b l e m s with s a tisfy in g the r e c o m m e n d a tio n s o f t h e u n e s c o C o m m itte e requiring that a single

person should be responsible for a site (a site m anager). Instead, c o -o p e r­ ating grou ps have been established in Norw ay in which the Directorate for Cultural Heritage regional authorities, borough representatives, m u s e u m directors, re p resen tatives o f o w n e rs and, in s o m e c a s e s , a re p re s e n ta ­ tive o f the Ministry for the Environm ent take part. The sy ste m is even m o re so phisticated than w h at I have ju st laid out. It covers only the cu l­ tural heritage, while world p ro perties in N orw ay that are inscribed u n d e r natural criteria have an oth er s y ste m that differs in a range o f a s p e c ts . A s far as w e have been able to de term in e over t h e s e last tw o years, w e can say that the Polish listed site m a n a g e m e n t s y s te m is as com p lica ted as the N orw eg ian one, yet different from it.

It is at the low est level o f the function in g o f th e World H eritage Sites that w e find w h at w e co n sid er to be the m o s t im p ortan t factors which are worth prom oting: renovation, conservation as well as m a n a g e m e n t o f tourism , s ig n a g e and prom otional information a b o u t the va lu e s that the World H eritage Sites carry.

za zarządzanie zabytkami, że w ym iana doświadczeń pomiędzy Polską

i Norwegią zdaje się trudna, jeżeli nie niemożliwa. Zupełnie swobod­

nie m ożem y natomiast m ówić o korzyściach wynikających z bardziej

generalnego podejścia do sprawy, m am na m yśli otwarcie się na siebie

nawzajem, zrozum ienie naszych kultur (kultur materialnych ukazanych

w historycznej perspektywie). Moim zdaniem to bardzo istotny walor pro­

jektu, jego wartość dodana. Niemniej najważniejszą korzyścią projektu

dwustronnego była wym iana, jaka odbyła się na najniższym poziomie -

wym iana doświadczeń pomiędzy poszczególnymi miejscami.

N ajtrudniejsza na całym etapie realizacji projektu była zasada w spół­

decydowania. Chodzi o plany i rozporządzenia dotyczące poszczególnych

społeczności lokalnych. Powinny one móc się wypowiadać o rozporzą­

dzeniach, które bezpośrednio ich dotyczą, zw łaszcza jeżeli m ogą od­

działywać negatywnie na poszczególne obszary. Komplikację powodują

systemy ustanowione po to, aby dbać o sprawy współdecydowania, jak

również praktyczny podział ról oraz kwestie związane z zasadam i okre­

ślającym i wspólne działania w obrębie danego system u. W Norwegii

m am y bardzo w ielu partnerów, stron zaangażowanych w zarządzanie

m iejscam i dziedzictwa światowego, m am y nawet problem z zaspokoje­

niem rekom endacji Komitetu

dotyczącej w yznaczenia jednej

osoby, która byłaby odpowiedzialna za dane miejsce, tak zwanego site

managera. Z am iast tego pow stały w Norwegii grupy współpracujące,

w których bierze udział generalny konserwator, konserwator wojewódzki,

przedstawiciele gm in lokalnych, dyrektorzy muzeów, przedstawiciele

w łaścicieli oraz w niektórych przypadkach reprezentant M inisterstwa

Środowiska. System jest bardzo skomplikowany, nawet bardziej, niż to

w yłuszczyłem w tym momencie. Dotyczy on jedynie dziedzictwa kultu­

rowego, zaś dobra światowe w Norwegii należą do kompetencji m inistra

właściwego do spraw ochrony środowiska, a to jest zupełnie inny system.

Na tyle, na ile udało nam się przez te dwa lata zapoznać z system em

zarządzania zabytkam i w Polsce, m ożna stwierdzić, iż jest on również

skomplikowany, ale jednak odm ienny od norweskiego.

To, co możemy uznać za najważniejsze: za wartość do przekazywania,

odbywa się na poziomie najniższym - na poziomie m iejsc dziedzictwa

światowego. M am tutaj na m yśli zarówno kwestie związane z renowa­

cją, konserwacją tych m iejsc, jak też kierowanie ruchem turystycznym ,

znakowanie oraz przekazywanie całej sfery informacji na temat wartości

związanych

obiektam i z Listy

Podsum owując, uw ażam , że owocem naszego wspólnego projektu

jest wzm ocnione w zajem ne zrozum ienie pom iędzy obu krajam i. Przy

In sum m ary, I believe th a to u rjo in t p ro je ctw as instrumental in strength­ ening a mutual u n d e rstan d in g b etw een the tw o cou ntries. At the s a m e time w e ask ourselves: what is goin g on in Europe at the ou ts e t o f t h e new century? Let m e list the m o s t im p ortan t and th e m o s t c o m m o n things. For N o rw e g ia n s , co m in g from a country that long existed w ithou t royalty and nobility, it is interesting to note that s o m u ch con sid eratio n is given in Poland to the renovation o f ca s tle s , palaces and m a n o r h o u s e s , i.e. the c o m m o n European leftovers from the era o f m o n a rch y and the rule o f the highest social class. This h as puzzled us fro m the very beginning b e c a u s e that old social order w a s an o b sta cle on th e road to modernity, im proved life standard, national c o -o w n ersh ip - in a word: dem ocracy. A nother surprising thing is that today Poland is a republic and w e have a m onarch y in Norway.

Furtherm ore, a lot o f attention is given in Po land to renovating and s u sta in in g th e p a st glory o f f o r m e r s e a t s o f ruling elites, and a lot o f e m p h a s is is put on church m atters. We were a s to u n d e d at the sight o f s y m b o ls o f religious cult in the Wieliczka Salt M ine. O ur u n d e rstan d in g o f a mine is primarily as a d o c u m e n t o f labour and industrial activities. We realize that this has a deep, historical justification. N o w , w e know that national issu es in Poland have always been tied strongly with and s u p p o rte d by the Catholic Church.

The past is an im age that keeps tra n sfo rm in g to match current needs. We fo cu s on the p ast that w e need for this or that reason , for this or that p u rp o s e . But w e have to keep a sk in g o u rs e lv e s to w h at extent this is legitimate and valid; h ow we, heritage pro fessio n als, act in our p ro fes­ sional life. There is a difference b etw een a co n c ep t o f renovation (repair) and restoration. Renovation fo c u s e s on the physical rem ains o f t h e past; restoration is the reign o f the past.

A nother qu estio n w e should ask is: what is th e future o f heritage as c o m m o n property?

Personally, I can say that the project gave me an opportu n ity to explore issues and to ask questions. Therefore, I have another one to pose: is there a light at the end o f t h is tunnel? A N o rw eg ian proverb c o m e s to my mind at this point: “ W hen you ask qu estio n in a forest, the tre es will give you no a n sw er". Today, on the basis o f t h e P o lish -N orw egian p roje ct and our shared experience, I can only add: if you bring a c o m p a n io n to the forest, howewer, occasion ally you can e x p e ct s o m e a n sw e rs .

okazji zadajem y sobie pytanie: co dzieje się w Europie u początku no­

wego stulecia? Chciałbym tu w ym ienić tylko to, co najważniejsze, naj­

bardziej powszechne. Dla nas, przybywających z kraju, który długo był

bez króla i bez szlachty, interesujące jest, jak dużą wagę przywiązuje

się do renowacji zamków, pałaców i dworów, czyli tego, co pozostało

w wielu krajach europejskich po okresie monarchii i rządów stanu pierw­

szego. To zadziwia nas już na sam ym początku, ponieważ ten stary

porządek społeczny stał na drodze nowoczesności, poprawy dobrobytu,

współdecydowania narodów, a zatem tego, co określamy m ianem dem o­

kracji. Zadziwiające jest również to, że dzisiaj to Polska jest republiką,

a w Norwegii m am y monarchię.

W Polsce poza tym, że dużą wagę przyw iązuje się do renowacji i pod­

trzym an ia św ietności siedzib dawnych elit rządzących, duży nacisk

kładzie się na sprawy Kościoła. Zdum iała nas na przykład obecność

symboli kultu religijnego w Kopalni Soli w Wieliczce. Ma to oczywiście

swoje głębokie uzasadnienia historyczne. Dziś już wiemy, że kwestie

narodowe w Polsce zawsze bardzo silnie w iązały się z Kościołem kato­

lickim i były przezeń wspierane.

Przeszłość to obraz ciągle przetwarzany, aby m ożna było dopaso­

wać go do współczesnych potrzeb. Skupiam y się na przeszłości, której

potrzebujemy z tego, a nie innego powodu, w tym, a nie innym celu.

Ale m usim y zadawać sobie pytanie, na ile jest to legalne, na ile prawo­

mocne i jak my - osoby m erytorycznie odpowiedzialne za dziedzictwo

kulturowe - zachowujem y się w naszym życiu zawodowym. Istnieje

bowiem różnica pom iędzy term inem naprawa (renowacja) a restauracja.

Renowacja dotyczy spuścizny przeszłości, podczas gdy restauracja to

władza przeszłości.

Powinniśm y zadać sobie kolejne pytanie: jaką przyszłość m a zatem

dziedzictwo jako wspólna własność?

Mnie osobiście projekt ten dał m ożliwość poznawania pewnych kwe­

stii, zadawania pytań. Dlatego przyw ołam jeszcze jedno - czy na końcu

tego tunelu jest światło? W tym m om encie przychodzi m i na m yśl nor­

weskie przysłowie: jeśli pytasz w lesie - drzewa nie odpowiedzą. Dziś,

w oparciu o polsko-norweski projekt i wspólne doświadczenia, mogę

jeszcze dodać: ale jeżeli w tym lesie jesteśm y w towarzystwie, możemy

czasem otrzym ać odpowiedź.