Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 66 (10), 684-687, 2010

Medycyna Wet. 2010, 66 (10) 684

Praca oryginalna Original paper

Olafson po raz pierwszy w 1946 r. opisa³ przebieg wirusowej biegunki byd³a jako zaka¿enie przewodu pokarmowego u byd³a. W kolejnych latach opisano inne zmiany chorobowe tego zaka¿enia: chorobê b³on œluzowych, ronienia, zaburzenia oœrodkowego uk³adu nerwowego, zespó³ krwotoczny oraz inne postacie podkliniczne tego zaka¿enia. St¹d obecnie okreœlenie wirusowa biegunka byd³a i choroba b³on œluzowych obejmuje wszystkie mo¿liwe konsekwencje tego za-ka¿enia (14).

Dziœ zaka¿enie wirusem wirusowej biegunki byd³a i choroby b³on œluzowych (BVD-MD) w populacji byd³a jest szeroko rozpowszechnione na œwiecie i jest przyczyn¹ znacznych strat produkcyjnych oraz hodow-lanych w stadach byd³a mlecznego. Sytuacja ta zwi¹-zana jest z obecnoœci¹ dwóch biotypów wirusa – bio-typu niecytopatycznego (ncp) oraz biobio-typu cytopatycz-nego (cp). Biotyp niecytopatyczny odgrywa fundamen-taln¹ rolê w prze¿yciu wirusa w populacji, powoduje zaka¿enia p³odu u krów bêd¹cych w pierwszym try-mestrze ci¹¿y, w nastêpstwie czego rodzi siê potom-stwo trwale zaka¿one (persistent infected animals – PI) (3, 10, 11).

Szerokie rozprzestrzenienie zaka¿enia wirusem BVD-MD w Europie, ró¿norodnoœæ objawów klinicz-nych oraz brak daklinicz-nych, co do sytuacji epidemiologicz-nej w kraju, by³y przes³ankami do podjêcia badañ oce-niaj¹cych stopieñ zaka¿enia stad byd³a mlecznego z uwzglêdnieniem charakteru i natê¿enia obrazu cho-robowego.

Materia³ i metody

Badania w kierunku obecnoœci przeciwcia³ przeciwko BVD-MD wykonywano w losowo wybranych gospodar-stwach, gdzie utrzymywane jest byd³o mleczne rasy HF. Stada, w których prowadzono obserwacjê, podzielono na cztery grupy uwzglêdniaj¹ce liczbê zwierz¹t w obiekcie: I – stada licz¹ce od 50 do 100 zwierz¹t, II – stada od 101 do 500 zwierz¹t, III – stada od 501 do 1000 zwierz¹t oraz IV – stada powy¿ej 1000 zwierz¹t. W stadach tych od zwierz¹t powy¿ej 24 miesiêcy ¿ycia pobierano krew do probówek bez antykoagulantu, po czym przekazywano j¹ do laboratorium diagnostycznego „Epi-Vet” znajduj¹cego siê przy Katedrze Epizootiologii z Klinik¹ Ptaków i Zwierz¹t Egzotycznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej, gdzie wykonywano badania z u¿yciem testu immunoenzymatycznego firmy IDEXX do wykrywania przeciwcia³ przeciwko wirusowi

Epidemiologiczne aspekty zaka¿eñ wirusem BVD-MD

w stadach byd³a mlecznego na trenie Polski

Zak³ad Chorób ZakaŸnych i Administarcji Weterynaryjnej Katedry Epizootiologii z Klinik¹ Ptaków i Zwierz¹t Egzotycznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wroc³aw

*Zak³ad Chorób ZakaŸnych i Epidemiologii Katedry Chorób Zwierz¹t Gospodarskich z Klinik¹ Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 159 c, 02-776 Warszawa

Rypu³a K., Kaba J., P³oneczka-Janeczko K., Wojewoda-Kotwica B., Kumala A., Mazurkiewicz M. Epidemiological aspects of BVDV infections in diary cattle herds in Poland

Summary

Infection with bovine viral diarrhea virus is widespread in cattle populations all over the world and thus results in significant economic and breeding losses in herds of various sizes. The studies were conducted on 270 dairy cattle herds that have never been vaccinated against BVDV. Altogether 3732 samples were tested. Antibodies to BVDV were detected in 53.9% of herds. The correlation between herd size and seroprevalence was statistically significant and equal to 0.319 (p < 0.001). Analysis of clinical signs of BVD commonly observed in dairy cattle made it possible to conclude that a sudden drop of milk yield (OR = 2.037), diarrhea in calves (OR = 1.422), emaciation in young animals (OR=1.774) and emaciation in adults (OR = 1.715) were observed much more frequently in infected than uninfected herds. No increase was noted in the occurrence of other clinical signs regarded as typical for infected herds, such as spontaneous abortions and fetopathies in cows or respiratory and alimentary tract disorders.

Medycyna Wet. 2010, 66 (10) 685 BVD-MD – „HerdChek BVDV Ab” (IDEXX Scandinavia

AB, Szwecja). Liczbê próbek pobranych z ka¿dego stada wyliczano przy u¿yciu programu Episcope 2.0 przy 95% prawdopodobieñstwie zaka¿enia stada.

Na podstawie uzyskanych wyników obliczono odsetek stad serododatnich. Korelacjê pomiêdzy liczebnoœci¹ stad a odsetkiem stad serododatnich oceniano za pomoc¹ wspó³-czynnika korelacji Spearmana, a ocenê istotnoœci statystycz-nej dokonano na poziomie istotnoœci 0,05 (p = 0,05).

W gospodarstwach, gdzie wykonano badania serologicz-ne i obserwowano aktualserologicz-ne zmiany chorobowe u zwierz¹t, jak te¿ wczeœniej przebyte zachorowania zwi¹zane z zaka-¿eniem wirusem BVD-MD, w³aœciciel zwierz¹t wype³nia³ ankietê dotycz¹c¹ wystêpowania dominuj¹cych objawów chorobowych wskazuj¹cych na obecnoœæ wirusa wœród zwierz¹t. Zale¿noœæ pomiêdzy wystêpowaniem objawów chorobowych a obecnoœci¹ u zwierz¹t w stadzie przeciw-cia³ przeciwko wirusowi BVD-MD oceniano na podstawie ilorazu szans (OR). Ilorazy szans obliczono dla ca³ej próby oraz dla poszczególnych przedzia³ów liczebnoœci stad. Ocenê istotnoœci statystycznej ilorazów szans dokonywa-no na podstawie analizy przedzia³ów ufdokonywa-noœci na poziomie ufnoœci 0,05 (1-á = 0,05).

Powy¿sze obliczenia statystyczne i epidemiologiczne wykonano za pomoc¹ programu SPSS 17.0.

Wyniki i omówienie

Badania przeprowadzono w 270 stadach byd³a mlecznego zlokalizowanego na terenie Polski, w któ-rych nie prowadzono szczepieñ ochronnych przeciwko BVD-MD. W grupie stad od 50 do 100 zwierz¹t bada-niu poddano 128 stad (47,4%), w grupie od 101 do 500 zwierz¹t badaniu poddano 95 stad (35,2%), a w stadach o liczebnoœci od 501 do 1000 i powy¿ej 1000 zwierz¹t badaniu poddano, odpowiednio, 30 (11,1%) i 17 stad (6,3%). £¹cznie badaniu poddano 3732 próby. W tab. 1 przedstawiono wyniki badania w kierunku obecnoœci przeciwcia³ przeciwko wirusowi BVD-MD, które wykaza³y, i¿ 53,9% stad dodatnich odnotowano w grupie stad o najmniejszej liczebnoœci zwierz¹t i w miarê wzrostu ich liczby w stadzie wzrasta³ odsetek dodatnio reaguj¹cych zwierz¹t. Wynosi³ on 78,9% w grupie stad od 101 do 500 zwierz¹t, 83,3% w grupie stad od 501 do 1000 i 100% w grupie stad powy¿ej 1000 zwierz¹t. Korelacja pomiêdzy liczebnoœci¹ stad a odsetkiem stad dodatnich w odpowiednich przedzia-³ach liczebnoœci by³a istotna statystycznie. Wspó³czyn-nik korelacji Spermana wynosi³ 0,319 (p < 0,001).

Oceniaj¹c objawy kliniczne obserwowane w prze-biegu zaka¿enia wirusem BVD-MD mo¿na by³o stwierdziæ, i¿ w stadach zaka¿onych w porównaniu do stad niezaka¿onych wirusem BVD znacznie czêœciej obserwowano nag³y spadek mlecznoœci (OR = 2,037), biegunki u ciel¹t (OR = 1,422), oraz wychudzenie za-równo u m³odych (OR = 1,774), jak i doros³ych zwie-rz¹t (OR = 1,715). Choroba wystêpowa³a tak¿e czêœ-ciej w stadach, gdzie prowadzono skup nowych zwie-rz¹t w wieku do 2 lat (OR = 1,883). Spoœród wymie-nionych zmian klinicznych, bêd¹cych konsekwencj¹

procesu chorobowego, jedynie nag³y spadek mlecz-noœci w stadzie i obecnoœæ wychudzonych m³odych zwierz¹t okaza³y siê istotne statystycznie (1-á < 0,05) (tab. 2). Ocenê wystêpowania objawów chorobowych z uwzglêdnieniem liczby zwierz¹t w stadzie przedsta-wiono w tab. 3. Czêœciej w stadach zaka¿onych obser-wowano nad¿erki na b³onie œluzowej jamy ustnej i œlu-zawicy (OR = 1,533) oraz wychudzenie m³odych zwie-rz¹t (OR = 4,103) w stadach o liczebnoœci od 101 do 500 zwierz¹t. Tak¿e w tych stadach, niezale¿nie od licz-by zwierz¹t tam siê znajduj¹cych, czêœciej notowano nag³y spadek mlecznoœci (OR = 2,037). Nie odnoto-wano natomiast wzrostu czêstotliwoœci wystêpowania innych objawów wskazywanych zwykle jako typowe zmiany chorobowe w sytuacji obecnoœci zaka¿enia tym wirusem w stadzie, jak: ronienia i fetopatie u krów, ob-jawy ze strony uk³adu oddechowego i pokarmowego. Wirus BVD-MD izolowano w Polsce od bizona z objawami biegunki w 1972 r. W kolejnych latach opisywano izolacjê tego patogenu od zwierz¹t w ró¿-nym wieku oraz z ró¿nych przypadków klinicznych. Obecnoœæ przeciwcia³ przeciwko wirusowi BVD-MD

æ œ o n b e z c i L a d a t s d a t s a b z c i L Odsetekstad(%) h c y n m e j u dodatnich ujemnych dodatnich 0 0 1 -0 5 59 69 36,1 53,9 0 0 5 -1 0 1 20 75 21,1 78,9 0 0 0 1 -1 0 5 15 25 16,7 83,3 0 0 0 1 > 10 17 0 100,01 m e z a R 84 1861 100 45,1

Tab. 1. Wystêpowanie przeciwcia³ przeciwko wirusowi BVD--MD w badanych stadach uwzglêdniaj¹c liczebnoœæ zwierz¹t

Tab. 2. Zbiorcze zestawienie objawów chorobowych w sta-dach niezaka¿onych i zaka¿onych wirusem BVD-MD

Objaœnienie: * – p £ 0,05 y n z c i n il k w a j b O a i n a w o p ê t s y w æ œ o t s ê z C h c a d a t s w w ó w a j b o z a r o lI s n a z s h c y n o ¿ a k a z e i n m e s u ri w D M -D V B h c y n o ¿ a k a z m e s u ri w D M -D V B i u r e i n a z r a t w o P 65,9 69,3 1,166 e it a p o t e f , a i n e i n o R 52,9 54,1 1,052 i k r e ¿ d a N 25,3 23,4 0,903 i c œ o n z c e l m k e d a p s y ³ g a N 27,0 42,9 *2,037* t ¹ l e i c i k n u g e i B 67,4 74,6 1,422 h c y ³ s o r o d i k n u g e i B t ¹ z r e i w z 55,1 59,5 1,200 h c y d o ³ m u e i n e z d u h c y W t ¹ z r e i w z 31,5 44,9 *1,774* u d a ³ k u y n o rt s e z y w a j b O o g e w o h c e d d o 61,8 59,7 0,916 t a l 2 o d a ³ d y b p u k a Z 65,7 77,8 1,833 t ¹ z r e i w z e i n e z d u h c y W h c y ³ s o r o d 18,0 27,3 1,715

Medycyna Wet. 2010, 66 (10) 686

u byd³a w latach 70. i 80. kszta³towa siê na poziomie od 1,1% do 92,0% (1, 6, 15). ¯mudziñski i Baczyñski (15) wykazali, ¿e do najwa¿niejszych objawów cho-robowych nale¿y zaliczyæ biegunkê i zejœcia œmiertel-ne – które notowano, odpowiednio, u 95% i 33-46% zwierz¹t. Inni autorzy, m.in. Stefaniak i wsp. (12), wy-kazali wystêpowanie przeciwcia³ przeciwko BVD-MD u 72,1% badanych stad, w których obserwowano za-burzenia w rozrodzie oraz schorzenia uk³adu oddecho-wego. W badaniach w³asnych odsetek stad zaka¿onych waha³ siê od 53,9% do 83,3% i by³ zale¿ny od wielko-œci stada, a spoœród wystêpuj¹cych objawów jedynie wychudzenie m³odych zwierz¹t, nad¿erki na b³onie œluzowej jamy ustnej i spadek mlecznoœci u krów by³y powi¹zane z zaka¿eniem stada wirusem BVD-MD.

Powszechnoœæ zaka¿enia wirusem BVD-MD przed-stawiano w wielu badaniach epidemiologicznych,

zwra-caj¹c przy tym szczególn¹ uwagê na specyfikê regio-nu, gdzie wykonywano badania, oraz warunki utrzy-mania, u¿ytkowania i sposób inseminacji zwierz¹t. Prewalencja przeciwcia³ przeciwko wirusowi BVD--MD w zale¿noœci od regionu œwiata, gdzie prowa-dzono badania, wynosi³a od 12% do 89% badanych zwierz¹t. Przy tym badania te wskazuj¹, i¿ wysoki pozom prewalencji 60-70% stwierdzano w regionach, gdzie badania dotyczy³y du¿ej liczby stad, a tam, gdzie badania te mia³y charakter wycinkowy, prewalencja wynosi³a 10-20% (8). Przedstawione wyniki badañ w³asnych wskazuj¹, i¿ w Polsce, podobnie jak w in-nych krajach, prewalencja w stadach byd³a mleczne-go jest wysoka i wynosi od 53,9% do 83,3%. W Euro-pie od ponad 15 lat prowadzone s¹ badania monitorin-gowe zarówno w odniesieniu do poziomu prewalen-cji, jak i obecnoœci zwierz¹t trwale zaka¿onych. Po-Objaœnienie: jak w tab. 2

Tab. 3. Zbiorcze zestawienie objawów chorobowych w stadach niezaka¿onych i zaka¿onych wirusem BVD-MD z uwzglêdnie-niem liczebnoœci stada

w a j b O y n z c i n il k Licszetabdnaoœæ a i n a w o p ê t s y w æ œ o t s ê z C h c a d a t s w w ó w a j b o z a r o lI s n a z s h c y n o ¿ a k a z e i n m e s u ri w D M -D V B h c y n o ¿ a k a z m e s u ri w D M -D V B e i n a z r a t w o P i u r m e ³ ó g o 65,9 69,3 1,166 0 0 1 -0 5 66,7 0,74 1,412 0 0 5 -1 0 1 84,2 66,7 0,374 0 0 0 1 -1 0 5 40,0 82,6 7,125 0 0 0 1 > – 71,4 – , a i n e i n o R e it a p o t e f m e ³ ó g o 52,9 54,1 1,052 0 0 1 -0 5 57,9 40,0 0,485 0 0 5 -1 0 1 44,4 62,3 2,064 0 0 0 1 -1 0 5 40,0 69,6 3,429 0 0 0 1 > – 57,1 – i k r e ¿ d a N m e ³ ó g o 25,3 23,4 0,903 0 0 1 -0 5 24,6 16,9 0,626 0 0 5 -1 0 1 36,8 21,7 0,476 0 0 0 1 -1 0 5 0,0 34,8 *1,533* 0 0 0 1 > – 21,4 – k e d a p s y ³ g a N i c œ o n z c e l m m e ³ ó g o 27,0 42,9 *2,037* 0 0 1 -0 5 25,9 26,2 1,015 0 0 5 -1 0 1 31,6 50,7 2,230 0 0 0 1 -1 0 5 40,0 65,2 2,813 0 0 0 1 > – 57,1 – i k n u g e i B t ¹ l e i c m e ³ ó g o 67,4 74,6 1,422 0 0 1 -0 5 75,9 81,3 1,379 0 0 5 -1 0 1 63,2 75,4 1,784 0 0 0 1 -1 0 5 40,0 82,6 7,125 0 0 0 1 > – 71,4 – w a j b O y n z c i n il k Licszetabdnaoœæ a i n a w o p ê t s y w æ œ o t s ê z C h c a d a t s w w ó w a j b o z a r o lI s n a z s h c y n o ¿ a k a z e i n m e s u ri w D M -D V B h c y n o ¿ a k a z m e s u ri w D M -D V B i k n u g e i B h c y ³ s o r o d t ¹ z r e i w z m e ³ ó g o 55,1 59,5 1,200 0 0 1 -0 5 62,1 50,8 0,630 0 0 5 -1 0 1 57,9 72,5 1,914 0 0 0 1 -1 0 5 20,0 65,2 7,500 0 0 0 1 > – 57,1 – e i n e z d u h c y W h c y d o ³ m u t ¹ z r e i w z m e ³ ó g o 31,5 44,9 *1,774* 0 0 1 -0 5 37,9 36,9 0,958 0 0 5 -1 0 1 15,8 43,5 *4,103* 0 0 0 1 -1 0 5 40,0 69,6 3,429 0 0 0 1 > – 50,0 – e z y w a j b O u d a ³ k u y n o rt s o g e w o h c e d d o m e ³ ó g o 61,8 59,7 0,916 0 0 1 -0 5 63,8 46,2 0,486 0 0 5 -1 0 1 63,2 75,4 1,784 0 0 0 1 -1 0 5 60,0 69,6 1,524 0 0 0 1 > – 57,1 – e i n e z d u h c y W h c y ³ s o r o d m e ³ ó g o 18,0 27,3 1,715 0 0 1 -0 5 17,2 16,2 0,315 0 0 5 -1 0 1 21,1 33,3 1,875 0 0 0 1 -1 0 5 20,0 52,2 4,364 0 0 0 1 > – 35,7 – a ³ d y b p u k a Z t a l 2 o d m e ³ ó g o 65,7 77,8 1,833 0 0 1 -0 5 61,7 73,1 1,685 0 0 5 -1 0 1 72,2 77,4 1,319 0 0 0 1 -1 0 5 100,0 78,9 – 0 0 0 1 > – 100,0 –

Medycyna Wet. 2010, 66 (10) 687

mimo tych dzia³añ odsetek zwierz¹t wykazuj¹cych obecnoœæ przeciwcia³ przeciwko wirusowi BVD-MD wynosi od 17% do 98% zwierz¹t. Przy tak wysokim odsetku zaka¿enia zwierz¹t w stadzie realizacja pro-gramów ich uzdrowienia jest trudna (9, 10).

Campen (4) przedstawi³a dane dotycz¹ce czêstoœci wystêpowania i strat powodowanych przez zaka¿enie wirusem BVD-MD w stadach byd³a mlecznego i byd-³a miêsnego w USA oraz mo¿liwoœci transmisji wiru-sa od zwierz¹t dzikich. St¹d te¿ przeprowadzona ana-liza strat i zagro¿eñ wynikaj¹ca z obecnoœci wirusa w stadach, w tym wysoka seroprewalencja, by³a pod-staw¹ do wprowadzenia w 2004 r. programu dobro-wolnego zwalczania BVD-MD, która jest dziœ wa¿-nym zagadnieniem w USA.

Rozpowszechnienie zaka¿enia wirusem BVD-MD i mo¿liwoœæ bezpoœredniego kontaktu ze zwierzêtami trwale zaka¿onymi w znacz¹cy sposób determinuje szybkoœæ rozprzestrzeniania zaka¿enia oraz obserwo-wany obraz choroby. Zatem w sytuacjach wybuchu ostrej formy BVD-MD obserwowane s¹ bardzo ró¿-norodne zmiany chorobowe, jak: nag³e wychudzenie, kaszel, dusznoœæ i odwodnienie z wysokim odsetkiem padniêæ m³odych osobników (7). Obraz choroby okreœ-lany mianem typowego obserwowany jest g³ównie u zwierz¹t w wieku miêdzy 6. a 24. miesi¹cem ¿ycia. Obecnie jednak ze wzglêdu na ró¿norodnoœæ szcze-pów wirusa notowany obraz chorobowy ma czêsto przebieg nietypowy. Pogl¹d ten potwierdzaj¹ nasze wyniki przeprowadzonej analizy notowanych objawów choroby w stadach zaka¿onych wirusem BVD-MD. Booker i wsp. (2) obserwowali w przebiegu zaka¿enia statystycznie istotne zapalenie jelit i wysok¹ œmiertel-noœæ zarówno w stadach, gdzie wykazano obecœmiertel-noœæ zwierz¹t PI, jak i tam, gdzie tych zwierz¹t nie stwier-dzano. Nie odnotowano statystycznie istotnej ró¿nicy miêdzy zachorowalnoœci¹ a ca³kowit¹ œmiertelnoœci¹ w tych samych stadach. Natomiast w stadach o ró¿-nym poziomie odpornoœci œródzakaŸnej przeciwko BVDV obserwowano istotne statystycznie zmiany w uk³adzie oddechowym i zejœcia œmiertelne u ciel¹t w 6. miesi¹cu ¿ycia (2, 5). Podobne objawy kliniczne opisywano u zwierz¹t w stadach, gdzie stwierdzano obecnoœæ zwierz¹t PI (13). Obserwacje w³asne wska-zuj¹, i¿ istotne statystycznie spoœród ró¿norodnych objawów by³y: wychudzenie m³odych zwierz¹t, nad-¿erki na b³onie œluzowej jamy ustnej i spadek mlecz-noœci u krów.

Przeprowadzone badania wykaza³y wysoki odsetek wystêpowania zaka¿enia wirusem BVDV w popula-cji byd³a na terenie kraju, szczególnie w stadach o du¿ej liczebnoœci zwierz¹t i ró¿norodnych objawach choro-bowych, czêsto bezpoœrednio nie zwi¹zanych z tym zaka¿eniem. Sytuacja ta przy wprowadzanych obec-nie programach kontroli zaka¿eñ wirusem BVD wy-maga podjêcia dalszych dzia³añ zwi¹zanych z prze-prowadzeniem badañ przegl¹dowych odnosz¹cych siê do identyfikacji zwierz¹t trwale zaka¿onych.

Piœmiennictwo

1.Baczyñski Z., C¹ka³a S., Skulmowska-Kruszkowska D., Szymanderska H.: Aetiology and epizootiology of enzootic infection in calves in the large farms. Bull. Vet. Inst. Pulawy 1975, 19, 66-74.

2.Booker C. W., Abutarbush S. M., Morley P. S., Guichon P. T., Wildman B. K., Jim G. K., Schunicht O. C., Pittman T. J., Perrett T., Ellis J. A., Appleyard G., Haines D. M.: The effect of bovine viral diarrhea virus infections on health and performance of feedlot cattle. Can. Vet. J. 2008, 49, 253-260. 3.Brownlie J., Clarke M. C., Howard C. J.: Experimental infection of cattle in

early pregnancy with a cytopathic strain of bovine virus diarrhoea virus. Res. Vet. Sci. 1989, 116, 307-311.

4.Campen H.: Epidemiology and control BVD in the US. Vet. Microbiol. 2010, 142, 94-98.

5.Diéguez F. J., Yus E., Vilar M. J., Sanjuán M. L., Arnaiz E.: Effect of the bovine viral diarrhoea virus (BVDV) infection on dairy calf rearing. Res. Vet. Sci. 2009, 87, 39-40.

6.Go³êbiewski S., Sosnowski A., ¯uchowski F.: Wirusowa biegunka i choroba b³on œluzowych (MDBVD) u bizona. Medycyna Wet. 1972, 28, 406. 7.Houe H.: Epidemiology of bovine viral diarrhea virus. Vet. Clin. North. Am.

Food Anim. Pract. 1995, 11, 521-547.

8.Houe H.: Risk assessment, [w:] Goyal S. M., Ridpath J. F.: BVDV: Diagno-sis, Management and Control. Blackwell Publ., Victoria 2005, 39-40. 9.Lindberg A., Brownlie J., Gunn G. J., Houe H., Moennig V., Saatkamp H. W.,

Sandvik T., Valle P. S.: The control of bovine viral diarrhoea virus in Europe: today and in the future. Rev. Sci. Tech. 2006, 25, 961-979.

10.Moening V., Houe H., Lindberg A.: BVD control in Europe: current status and perspectives. Anim. Health Res. Rev. 2005, 1, 63-74.

11.Pasman E. J., Dijkhuizen A. A., Wentik G. H.: A state-transition model to simulate the economics of BVD control. Prev. Vet. Med. 1994, 20, 269-277. 12.Stefaniak T., Janeczko K., Jawor P., Bach J., Pytloch P.: Wystêpowanie prze-ciwcia³ anty-BVD w stadach byd³a wykazuj¹cych problemy w rozrodzie. Medycyna Wet. 2003, 59, 413-433.

13.Taylor L. F., Janzen E. D., Ellis J. A., van den Hurk J. V., Ward P.: Perfor-mance, survival, necropsy, and virological findings from calves persistently infected with the bovine viral diarrhea virus originating from a single Saskatchewan beef herd. Can. Vet. J. 1997, 38, 29-37.

14.Thiry E.: Clinical Virology of Ruminants. Wolters-Kluver, Ruiel-Maninson 2007, 71-84.

15.¯mudziñski J., Baczyñski Z.: Wirus BVD-MD jako czynnik etiologiczny bie-gunki u ciel¹t noworodków. Medycyna Wet. 1985, 41, 110-112.

Adres autora: dr hab. Krzysztof Rypu³a, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wroc³aw; e-mail: krzysztof.rypula@up.wroc.pl