Wpływ temperatury ścieków na wielkość wybranych wskaźników zanieczyszczeń z oczyszczalni działającej w układzie sekwencyjnym SBR

INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 2/2011, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 7–15

Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi

Bugajski Piotr

WPàYW TEMPERATURY ĝCIEKÓW NA WIELKOĝû

WYBRANYCH WSKAħNIKÓW ZANIECZYSZCZEē

Z OCZYSZCZALNI DZIAàAJĄCEJ

W UKàADZIE SEKWENCYJNYM SBR

____________

THE EFFECT OF SEWAGE TEMPERATURE

ON VALUES OF THE SELECTED SEWAGE POLLUTION

INDEXES FOR THE SEQUENTIAL BATCH REACTOR

(SBR) TREATMENT PLANT

Streszczenie

Przeprowadzone badania miaáy na celu okreĞlenie wpáywu temperatury Ğcieków w bioreaktorach na wielkoĞü odprowadzanych zanieczyszczeĔ w odnie-sieniu do wskaĨników: BZT5, ChZT oraz azotu ogólnego. Badania prowadzono

w gminnej oczyszczalni dziaáającej w ukáadzie sekwencyjnym (SBR). Przedmio-towa oczyszczalnia zlokalizowana jest na terenie gminy KsiąĪ Wielki w powiecie miechowskim w województwie maáopolskim. Do oczyszczalni doprowadzane są Ğcieki z gospodarstw domowych z dwóch miejscowoĞci: KsiąĪ Wielki oraz Wielka WieĞ. W okresie badaĔ do oczyszczalni dopáywaáo Ğrednio od 100 do 110 m3_·d-1_,

co stanowiáo blisko 50% zakáadanego obciąĪenia hydraulicznego obiektu. Pomiar temperatury oraz pobór próbek Ğcieków do analiz fizykochemicznych wykonano okresie 24 miesiĊcy w latach 2007 i 2008. W tym okresie pobrano 24 próbki Ğcie-ków z czĊstotliwoĞcią raz na miesiąc. W okresie badaĔ najniĪsza odnotowana temperatura Ğcieków w bioreaktorze wynosiáa 7,1°C, natomiast najwyĪsza 18,8°C. Zatem w badanym okresie zmierzona amplituda temperatury Ğcieków w bioreaktorze wynosiáa 11,7°C. Niska temperatura Ğcieków nie przekraczająca 10°C wystĊpowaáa w okresach od grudnia do kwietnia. W tym okresie w wiĊkszo-Ğci przypadków stwierdzono mniejszą sprawnoĞü unieszkodliwiania 3 analizowa-nych wskaĨników zanieczyszczeĔ. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzo-no przeciĊtny związek temperatury Ğcieków w bioreaktorze i wielkoĞcią stĊĪeĔ wskaĨników tlenowych BZT5, i ChZT. Na podstawie równaĔ regresji liniowej

malaáa o 0,64 mg·dm-3_{, a ChZT o 1,76 mg·dm}-3_{. Istnieje wysoka korelacja}

pomiĊ-dzy temperaturą Ğcieków w bioreaktorze, a wielkoĞcią azotu ogólnego w Ğciekach odprowadzanych z przedmiotowej oczyszczalni. Wraz ze wzrostem temperatury Ğcieków w bioreaktorze o 1°C zmniejszaáa siĊ wielkoĞü azotu ogólnego o 1,34 mg·dm-3_{. W odniesieniu do dwóch wskaĨników tlenowych, BZT}

5 i ChZT,

które są uwzglĊdniane w ocenie funkcjonowania obiektu nie stwierdzono przekro-czeĔ wartoĞci dopuszczalnych, okreĞlonych w pozwoleniu wodno-prawnym. Sáowa kluczowe: Ğcieki, oczyszczanie Ğcieków, korelacja, temperatura

Summary

The performed study aimed to determine the effect of sewage temperature in bioreactors on pollution discharges measured by the BOD5, COD and total

ni-trogen indexes.The research was carried out in a municipal sequential batch re-actor (SBR) treatment plant. The discussed treatment plant is located in KsiąĪ Wielki commune in Miechów district in Lesser Poland voivodeship. Households from two villages: KsiąĪ Wielki and Wielka WieĞ discharge their sewage into the analysed treatment plant. An average of 100 to 110 m3_·d-1 _{of sewage constituting}

nearly 50% of the designed hydraulic load of this object was discharged into the treatment plant during the study period. Temperature measurements and sewage sampling for physicochemical analyses were performed for 24 months in 2007 and 2008. Twenty four sewage samples were collected with a frequency of once per month. The lowest sewage temperature in the bioreactor during the study period was 7.1°C, whereas the highest temperature reached 18.8°C. Therefore, the sew-age temperature amplitude in the bioreactor was 11.7°C. Low sewsew-age temperature below 10°C occurred from December to April. Lower efficiency of neutralisation of the 3 analysed pollution indexes was observed in this period. The carried out research revealed average relationship between the sewage temperature in the bioreactor and values of oxygen indices: BOD5 and COD. Based on the regression

equation, it was found that with a 1°C increase of sewage temperature the values of BOD5 decreased by 0.64 mg·dm-3 and values of COD decreased by 1.76 mg·dm-3.

There is a high correlation between sewage temperature in the bioreactor and amount of total nitrogen in the sewage discharged from the discussed treatment plant. Together with 1°C increase of sewage temperature in the bioreactor amount of total nitrogen decreased by 1.34 mg·dm-3_{. Two oxygen indices included in}

evaluation of the discussed object operation - BOD5 and COD – did not exceed the

admissible values described in the water-law permission.

Key words: sewage, sewage treatment, correlation, temperature

WSTĉP

Temperatura Ğcieków to jeden z podstawowych czynników wpáywających na procesy związane z usuwaniem związków wĊgla i azotu w oczyszczalniach Ğcieków, których technologia oparta jest na osadzie czynnym [Bugajski i Kaczor 2008; Barnard i in. 2000; Elmitwalli i in. 1999; Bojanowska i PepliĔski 2002; Chmielowski i in. 2009]. W polskim ustawodawstwie temperatura minimalna dla

której proces nitryfikacji moĪe ulec znacznemu pogorszeniu (zmniejszeniu) wy-nosi 12°C. Temperatura Ğcieków w bioreaktorze poniĪej tej granicy daje moĪli-woĞü nie uwzglĊdniania wielkoĞci azotu w Ğciekach odpáywających do oceny pracy obiektu [Dz. U. z dnia 31 lipca 2006r.], co czĊsto jest akceptowane w wy-dawanych pozwoleniach wodno-prawnych wywy-dawanych dla oczyszczalni ma-áych, gminnych oczyszczalni. Zapis ten ma na celu uchronienie wáaĞcicieli oczyszczalni od páacenia kar finansowych ze wzglĊdu na zbyt wysokie stĊĪenia zanieczyszczeĔ w Ğciekach oczyszczonych w okresie zimowym i wczesno wio-sennym, kiedy to temperatura Ğcieków spada poniĪej 12°C. Polska leĪy w klima-cie umiarkowanym przejĞciowym pomiĊdzy klimatami umiarkowanym oce-anicznym na zachodzie, a umiarkowanym kontynentalnym na wschodzie. ĝrednio roczne temperatury powietrza w Polsce wynoszą od 7 do 8,5°C. W tych warunkach klimatycznych przeprowadzone badania dotyczące temperatury Ğcie-ków wykazują, Īe w otwartych bioreaktorach temperatura ĞcieĞcie-ków spada do poziomu poniĪej 12°C juĪ w listopadzie i utrzymuje siĊ poniĪej tej wartoĞci do kwietnia. Jest to okres od 100 do 120 dni w ciągu roku [Kaczor 2008]. Zatem moĪna stwierdziü, iĪ w okresie blisko 1/3 roku Ğcieki z wielu oczyszczalni mogą odpáywaü nie w peáni oczyszczone, a tym samym zanieczyszczaü Ğrodowisko gruntowo-wodne zgodnie z prawem. W wielu przypadkach moĪna temu zapo-biegaü juĪ na etapie projektowania oczyszczalni oraz póĨniej w okresie jej eks-ploatacji. Badania prowadzone nad zmianami temperatury Ğcieków dowodzą, iĪ w znacznym stopniu wpáyw na temperaturĊ Ğcieków ma ich wyziĊbianie w otwartych zbiornikach (piaskownikach, osadnikach, bioreaktorach) oraz do-páyw wód roztopowych [BrzeziĔska i Zawilski 2010]. Zatem moĪna podejmo-waü dziaáania, które bĊdą zapobiegaü tym zjawiskom. Przewymiarowanie oczyszczalni powoduje dáuĪsze, niĪ to przewidziano w projekcie przetrzymanie Ğcieków w piaskownikach, osadnikach czy bioreaktorach [Bugajski i Bergel 2009; Heidrich i Kozak 2008, Kaczor i Bugajski 2008, Myszograj i Panek 2007]. Nielegalne podáączenia rynien dachowych oraz wpustów podwórzowych do kanalizacji sanitarnej powoduje dopáyw wód roztopowych podczas roztopów Ğniegu, których temperatura siĊga zaledwie kilka stopni powyĪej 0°C. Takim przyczynom moĪna przeciwdziaáaü. Po pierwsze na etapie projektowania oczyszczalni powinno siĊ przyjmowaü faktyczne iloĞci powstających Ğcieków w gospodarstwach domowych, co bĊdzie skutkowaü doborem wáaĞciwych gaba-rytów urządzeĔ w oczyszczalni. W dalszej kolejnoĞci powinno siĊ poáoĪyü wiĊk-szy nacisk na kontrolĊ nielegalnych przyáączy rynien dachowych, z których są odprowadzane wody opadowe i roztopowe, które nie tylko wpáywają na obniĪe-nie temperatury, ale teĪ na wiĊksze koszty oczyszczania ze wzglĊdu na zwiĊk-szone iloĞci dopáywających Ğcieków. Dziaáania, które zapobiegną zbyt duĪemu obniĪeniu temperatury Ğcieków w bioreaktorach w oczyszczalniach w dáugim okresie czasu przyczynią siĊ do poprawy i ustabilizowaniu skutecznoĞci uniesz-kodliwiania zanieczyszczeĔ, co w konsekwencji wpáynie na poprawĊ jakoĞci wód i w szerszym znaczeniu poprawy stanu Ğrodowiska przyrodniczego w Pol-sce.

CEL, METODYKA ORAZ ZAKRES BADAē

Celem badaĔ byáo okreĞlenie wpáywu temperatury Ğcieków w bioreakto-rach w oczyszczalni dziaáającej w ukáadzie sekwencyjnym (SBR) na wielkoĞü 3 wybranych wskaĨników zanieczyszczeĔ. W analizie uwzglĊdniono 2 wskaĨni-ki z grupy tlenowej: BZT5, ChZT oraz jeden wskaĨnik z grupy eutroficznej azot ogólny. Badania przeprowadzono w zbiorczej oczyszczalni Ğcieków zlokalizo-wanej w gminie KsiąĪ Wielki w powiecie miechowskim w województwie maáo-polskim.

Pomiar temperatury oraz pobór próbek Ğcieków do analiz fizykochemicz-nych wykonano okresie 24 miesiĊcy w latach 2007 i 2008. Próbki Ğcieków oczyszczonych pobierane byáy w regularnych odstĊpach czasu – raz na miesiąc. W trakcie poboru Ğcieków mierzono temperaturĊ Ğcieków w bioreaktorze. Anali-zy fiAnali-zyko chemiczne Ğcieków wykonano w Laboratorium Oceny JakoĞci Wody i ĝcieków mieszczącym siĊ na Wydziale InĪynierii ĝrodowiska i Geodezji Uni-wersytetu Rolniczego w Krakowie. Analizy zostaáy wykona zgodnie z zaleca-nymi metodami referencyjzaleca-nymi podazaleca-nymi w Rozporządzeniu Ministra ĝrodowi-ska z 24 lipca 2006r. [Dz. U. z dnia 31 lipca 2006r.].

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU I OBIEKTU BADAē

System kanalizacyjny w gminie KsiąĪ Wielki obejmuje swym zasiĊgiem dwie miejscowoĞci: KsiąĪ Wielki oraz Wielką WieĞ. àączna dáugoĞü sieci w tych dwóch miejscowoĞciach wynosi 14200 m. Sieü kanalizacyjna wykonana jest w caáoĞci z PCV. ĝrednice kolektorów wynoszą od 250 do 350 mm. Obecnie z sieci kanalizacyjnej korzysta blisko 150 gospodarstw domowych. ĝcieki dopáywają do zbiorczej oczyszczalni typu SBR firmy BIOVAC zlokalizowanej w miejscowoĞci KsiąĪ Wielki. PrzepustowoĞü projektowana oczyszczalni wyno-si 250 m3_·d-1_{. ĝrednio-dobowy dopáyw Ğcieków w trakcie badaĔ oraz obecnie} waha siĊ od 100 do 110 m3_·d-1_{, co wskazuje, iĪ przedmiotowa oczyszczalnia jest} niedociąĪona hydraulicznie Aczkolwiek w zaáoĪeniu projektowym i wykonaw-czym kanalizacja sáuĪy wyáącznie do odbioru Ğcieków bytowych od mieszkaĔ-ców zdarzają siĊ wiĊksze dopáywy podczas ulewnych deszczy oraz roztopów wiosennych, co Ğwiadczy o przedostawaniu siĊ do kanalizacji wód opadowych z nielegalnych podáączeĔ rynien dachowych lub z napáywu wód poprzez niewáa-Ğciwe wykonane wáazy studzienek kanalizacyjnych. ĝcieki z kanalizacji prze-páywają przez kratĊ workową do zbiornika retencyjnego, a nastĊpnie zostają przepompowane do 6 zamkniĊtych zbiorników (bioreaktorów) wykonanych z PE o pojemnoĞci 15 m3 _{kaĪdy. Zbiorniki umieszczone są w budynku, który} dodatkowo stabilizuje temperaturĊ Ğcieków w bioreaktorach w okresie zimo-wym. Dodatkowo do oczyszczalni dostarczane są taborem asenizacyjnym Ğcieki z wybieranych doáów gnilnych (szamb) z terenu gminy. ĝcieki dowoĪone są do

punktu zlewnego na terenie oczyszczalni, a nastĊpnie trafiają do zbiornika reten-cyjnego celem zmieszania ich z ze Ğciekami dopáywającymi z kanalizacji, tak aby uĞredniü stĊĪenia zanieczyszczeĔ i nie zakáócaü pracy mikroorganizmów osadu czynnego w bioreaktorach.

ANALIZA WYNIKÓW BADAē

Na podstawie wyników analiz fizykochemicznych dla 3 wskaĨników: BZT5, ChZT oraz azotu ogólnego w Ğciekach odpáywających (oczyszczonych) z oczyszczalni oraz zmierzonej temperatury Ğcieków w bioreaktorach okreĞlono zaleĪnoĞü (korelacjĊ) tych wskaĨników od temperatury. W analizie statystycznej przyjĊto zakresy wspóáczynnika korelacji wg Stanisza [1998]. Natomiast na podstawie równaĔ opisujących linie regresji okreĞlono jednostkowy zakres zmian wielkoĞci stĊĪeĔ analizowanych wskaĨników pod wpáywem zmiany tem-peratury Ğcieków.

W odniesieniu do pierwszego ze wskaĨników tlenowych BZT5 stwierdzo-no, iĪ korelacja pomiĊdzy temperaturą Ğcieków w bioreaktorze, a stĊĪeniem tego wskaĨnika w Ğciekach odpáywających wynosi rxy = – 0,48. W zaproponowanej przez Stanisza [1998] skali okreĞla siĊ ten poziom korelacji jako przeciĊtny. W analizowanym przypadku korelacja jest istotna statystycznie na poziomie Į=0,05. WartoĞü testu t=0,0164. Z równania opisującego liniĊ regresji przedsta-wionej na rysunku 1 moĪna stwierdziü, Īe w raz ze wzrostem temperatury Ğcie-ków w bioreaktorze o 1°C maleje stĊĪenie BZT5 o 0,64 mg·dm-3. W pozwoleniu wodno prawnym-wydanym dla przedmiotowej oczyszczalni Ğcieków okreĞlono maksymalną dopuszczalną wartoĞü omawianego parametru na 40 mg·dm-3_. W okresie 24 miesiĊcznych badaĔ nie stwierdzono przekroczenia tej wartoĞci, a wartoĞü maksymalna, jaka pojawiáa siĊ w Ğciekach odpáywających, wyniosáa 26,0 mg·dm-3_.

W przypadku drugiego analizowanego wskaĨnika tlenowego ChZT okre-Ğlono korelacjĊ pomiĊdzy temperaturą Ğcieków, a wielkoĞcią ChZT w Ğciekach oczyszczonych na poziomie przeciĊtnym rxy = – 0,47. W analizowanym przy-padku korelacja jest istotna statystycznie na poziomie Į=0,05. WartoĞü testu t=0,0218. Przedstawiona na rysunku 2 linia regresji oraz opisujące ją równanie oznacza, iĪ wraz ze wzrostem temperatury Ğcieków w bioreaktorze o 1°C nastĊ-puje spadek wartoĞci ChZT w Ğciekach odpáywających o 1,76 mg·dm-3_{. RównieĪ} i w tym przypadku nie stwierdzono przypadków przekroczenia wartoĞci dopusz-czalnej, która wynosi 150 mg·dm-3_{. NajwyĪszą wartoĞcią jaką odnotowano byáa} wartoĞü 122 mg·dm-3.

y = -0,6397x + 20,048 R2 = 0,2348 0 5 10 15 20 25 30 6 8 10 12 14 16 18 20 Temperatura Ğcieków [o_C] BZ T5 [m g •d m -3]

Rys. 1. ZaleĪnoĞü BZT5 w Ğciekach oczyszczonych od temperatury Ğcieków w bioreaktorze

Figure 1. Relationship of BOD5 in the treated sewage and sewage temperature in bioreactor y = -1,7644x + 110,52 R2 = 0,2168 0 25 50 75 100 125 150 6 8 10 12 14 16 18 20 Temperatura Ğcieków [o_C] C hZT [ m g• dm -3]

Rysunek 2. ZaleĪnoĞü ChZT w Ğciekach oczyszczonych od temperatury Ğcieków

w bioreaktorze

Figure 2. Relationship of COD in the treated sewage and sewage temperature

Zdecydowanie wiĊksze, niĪ to miaáo miejsce w przypadku dwóch po-przednich wskaĨników stwierdzono oddziaáywanie temperatury Ğcieków w bio-reaktorze na wielkoĞü azotu ogólnego w Ğciekach odpáywających, na co wska-zuje obliczona korelacja pomiĊdzy tymi zmiennymi rxy = – 0,65. Wg przyjĊtej skali wg Stanisza [1998] jest to korelacja na poziomie wysokim. RównieĪ w tym analizowanym przypadku korelacja jest istotna statystycznie na poziomie Į=0,05. WartoĞü testu t=0,0006.Z równania opisującego przebieg prostej regresji przedstawionej na rysunku 3 moĪna odczytaü, Īe wraz ze zwiĊkszającą siĊ temperaturą Ğcieków w bioreaktorze o 1°C maleje stĊĪenie azotu ogólnego o 1,34 mg·dm-3_{. WielkoĞci azotu ogólnego nie są brane pod uwagĊ przy ocenie} pracy obiektu, poniewaĪ wg pozwolenia wodno-prawnego wydanego przez Sta-rostĊ miechowskiego nie uwzglĊdnia siĊ tego parametru. Jednak mając na uwa-dze fakt, iĪ związki azotu wpáywają na zwiĊkszoną eutrofizacjĊ pobliskiego cieku, który jest odbiornikiem Ğcieków z badanej oczyszczalni uwzglĊdniono ten wskaĨnik w prowadzonych badaniach.

y = -1,3465x + 62,781 R2 = 0,4174 0 10 20 30 40 50 60 70 6 8 10 12 14 16 18 20 Temperatura Ğcieków [o_C] Az o tog .[ m g •d m -3]

Rys. 3. ZaleĪnoĞü azotu ogólnego w Ğciekach oczyszczonych od

tempera-tury Ğcieków w bioreaktorze.

Figure 3. Relationship of total nitrogen in the treated sewage and sewage

temperature in bioreactor.

W okresie prowadzonych badaĔ najniĪsza odnotowana temperatura Ğcie-ków w bioreaktorze wynosiáa 7,1°C, natomiast najwyĪsza 18,8°C. Zatem w badanym okresie amplituda temperatury Ğcieków w bioreaktorze wynosiáa 11,7°C. Niska temperatura Ğcieków nie przekraczająca 10°C wystĊpowaáa

w okresie od grudnia do kwietnia i w tym okresie w wiĊkszoĞci przypadków stwierdzono mniejszą sprawnoĞü unieszkodliwiania 3 analizowanych wskaĨni-ków zanieczyszczeĔ.

W pobieranych próbkach Ğcieków uwzglĊdniono dodatkowo dwa wskaĨ-niki zanieczyszczeĔ: zawiesinĊ ogólną oraz fosfor ogólny. Jednak nie stwierdzo-no zaleĪstwierdzo-noĞci pomiĊdzy temperaturą Ğcieków w bioreaktorze, a wieloĞcią tych parametrów w Ğciekach odpáywających.

PODSUMOWANIE

Na podstawie przeprowadzonej analizy wyników badaĔ dotyczących wpáywu temperatury Ğcieków na wielkoĞci redukcji zanieczyszczeĔ w Ğciekach oczyszczonych w oczyszczalni z sekwencyjnym bioreaktorem stwierdzono za-leĪnoĞü pomiĊdzy temperaturą Ğcieków w bioreaktorze a wielkoĞcią BZT5 w Ğciekach odpáywających z oczyszczalni. Wraz ze wzrostem temperatury Ğcie-ków w bioreaktorze o 1°C malaáa wielkoĞü BZT5 w Ğciekach odpáywających o 0,64 mg·dm-3_{. RównieĪ w przypadku ChZT stwierdzono zaleĪnoĞü pomiĊdzy} temperaturą Ğcieków w bioreaktorze a wielkoĞcią tego parametru w Ğciekach odpáywających z oczyszczalni. Wraz ze wzrostem temperatury Ğcieków w biore-aktorze o 1°C malaáa wielkoĞü ChZT w Ğciekach odpáywających o 1,76 mg·dm-3_. Istnieje natomiast wysoka korelacja pomiĊdzy temperaturą Ğcieków w bioreakto-rze a wielkoĞcią azotu ogólnego w Ğciekach odprowadzanych z pbioreakto-rzedmiotowej oczyszczalni. Wraz ze wzrostem temperatury Ğcieków w bioreaktorze o 1°C zmniejszaáa siĊ wielkoĞü azotu ogólnego o 1,34 mg·dm-3_{. W analizowanych} przypadkach wszystkie korelacje są istotne statystycznie na poziomie Į= 0,05.

W odniesieniu do dwóch wskaĨników tlenowych BZT5 i ChZT, które są

uwzglĊdniane w ocenie funkcjonowania obiektu nie stwierdzono przekroczeĔ wartoĞci dopuszczalnych, okreĞlonych w pozwoleniu wodno-prawnym.

BIBLIOGRAFIA

Barnard J. i in. Projektowanie oczyszczalni z osadem czynnym usuwających związki biogenne. Materiaáy seminarium szkoleniowego „Filozofia projektowania a eksploatacja oczyszczalni Ğcieków” LEM PROJEKT s.c. Kraków 2000 r., s. 13–69.

Bojanowska I., PepliĔski M. Optymalizacja pracy oczyszczalni Ğcieków w Tczewie w zakresie

usuwania biogenów i związków wĊgla. Ochrona ĝrodowiska nr 3/2002, s. 31–36.

BrzeziĔska A., Zawilski M. Dynamiczne modelowanie procesu biologicznego oczyszczania Ğcieków

ogólnospáawnych na przykáadzie àodzi. Ochrona ĝrodowiska 3/2010, s. 21–26.

Bugajski P., Bergel T. NiedociąĪenia hydrauliczne przydomowych oczyszczalni Ğcieków. Infstarktura i Ekologia Terenów Wiejskich 5/2009, s. 147–154.

Bugajski P., Kaczor G. Ocena dziaáania wybranych przydomowych oczyszczalni w warunkach

Chmielowski K., WaáĊga A., Miernik W. Wpáyw temperatury powietrza na temperaturĊ Ğcieków w przydomowych oczyszczalniach z filtrem piaskowym o przepáywie pionowym. Infra-struktura i Ekologia Terenów Wiejskich. Nr 2009/ 6, s. 57–65.

Elmitwalli TA, Zandvoort M, Zeeman G, Bruning H, Lettinga G. Low temperature treatment of domestic sewage in upflow anaerobic sludge blanket and anaerobic hybrid reactors. Water Sci. Technol. 1999; 39(5): 177–85.

Heidrich Z., Kozak T. Ocena wykorzystania przepustowoĞci istniejących miejskich oczyszczalni Ğcieków w Polsce. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 12/2008, s. 16–19.

Kaczor G. Wpáyw temperatury powietrza na temperaturĊ Ğcieków w kanalizacji i reaktorze biolo-gicznym. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 3/2008, s. 129–137.

Kaczor G., Bugajski P. Evaluation of a BIOCOMPACT sewage treatment plant operating under low hydraulic loading conditions. Environment Protection Engineering 3/2008, s. 53–58.

Myszograj S., Panek E. Bilansowanie iloĞci Ğcieków dopáywających do oczyszczalni. Gaz, Woda i Technika Sanitarna 5/2007, s. 9–12.

Rozporządzenie Ministra ĝrodowiska z dn. 24 lipca 2006r w sprawie warunków, jakie naleĪy speániü przy wprowadzaniu Ğcieków do wód lub do ziemi oraz w sprawie substancji szcze-gólnie szkodliwych dla Ğrodowiska wodnego (Dz. U. z dnia 31 lipca 2006r).

Stanisz A. PrzystĊpny kurs statystyki. Tom 1. Wydawnictwo StatSoft Polska Sp. z o.o. Kraków 1998. Dr inĪ. Piotr Bugajski Katedra InĪynierii Sanitarnej i Gospodarki Wodnej, Wydziaá InĪynierii ĝrodowiska i Geodezji Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, tel. (012) 662-40-39 e-mail: p.bugajski@ur.krakow.pl Recenzent: Dr hab. Stanisáaw WĊglarczyk, prof. PK