INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 3/II/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 91–104
Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
Agnieszka Jaszczak, Józef Hernik
POTENCJAà KRAJOBRAZÓW KULTUROWYCH
PODSTAWĄ KREACJI PRZESTRZENI REKREACYJNEJ
____________
POTENTIAL OF CULTURAL LANSCAPES
IN THE CREATION OF TOURIST
AND RECREATION AREAS
Streszczenie
Obecnie coraz czĊĞciej spotykany jest pogląd o nowym podejĞciu do krajo-brazów kulturowych. Z jednej strony stanowią one przedmiot ochrony w ujeciu hi-storycznym, Ğrodowiskowym, z drugiej zaĞ warunkują rozwój lokalny i regional-ny. Krajobrazy kulturowe decydują takĪe o atrakcyjnoĞci turystycznej obszarów wiejskich. W pracy podano przykáady ksztaátowania przestrzeni turystycznej tych obszarów z kraju i za granicy, które są lub mogą stanowiü istotny produkt tury-styczny wspomagający rozwój lokalny i regionalny. Wskazano przy tym moĪliwo-Ğci aranĪacji przestrzeni rekreacyjnej obszarów wiejskich uwzglĊdniając ich po-tencjaá kulturowy, a takĪe rozwój spoáeczno-gospodarczy. Przy kreacji przestrzeni rekreacyjnej duĪe znaczenie ma aktywizacja spoáeczna oraz moĪliwoĞü wspóápra-cy wielu instytucji.
PrzestrzeĔ powinno siĊ ksztaátowaü w oparciu o autentyzm miejsca, odnie-sienie do warunków Ğrodowiskowych, kulturowych i spoáecznych. Szczególna uwaga powinna byü skierowana na te elementy krajobrazu kulturowego, których obecnoĞü wyrobiáa w sposób trwaáy wizerunek krajobrazów kulturowych danego obszaru, regionu, kraju.
Sáowa kluczowe: krajobraz kulturowy, turystyka wiejska, przestrzeĔ rekreacyjna,
Summary
Current approaches to cultural landscapes are more and more often phasising that these landscapes should be protected not only because they em-brace objects of historical and environmental value, but also due to their potential for local and regional development. Cultural landscapes have influence on tourism attractiveness. The paper presents examples of cultural landscapes in Poland and abroad that have been shaped to become tourist products supporting local and re-gional development. It particularly demonstrates the way rural space could be de-veloped to create tourist and recreation areas taking into consideration local cul-tural potential as well as possibilities of social and economic growth. What is particularly important in the development of tourist and recreation areas is active participation of local communities and possibilities of cooperation between many institutions.
Space could be shaped based on local authenticity values and also in rela-tion to environmental, cultural and social condirela-tions. Particular attenrela-tion should be drawn to those elements of cultural landscape, which are seen as the dominant factors shaping the perception of a particular landscape, region or country.
.
Key words: cultural landscape, rural tourism, recreation space, agrotourism.
WPROWADZENIE
Regiony w Europie róĪnią siĊ nie tylko potencjaáem turystycznym i kultu-rowym, historią, obecnoĞcią i dostosowaniem infrastruktury, ale takĪe wszyst-kim tym, co skáada siĊ na przestrzeĔ turystyczną. W procesie tworzenia miejsc o charakterze turystycznym w wielu regionach istotne jest podejĞcie wielokie-runkowe. Planowanie przestrzeni rekreacyjnej opiera siĊ na uwarunkowaniach przyrodniczych, a takĪe odnosi siĊ do historycznych walorów kulturowych. Bo-gactwo róĪnorodnych form i ukáadów zieleni, unikalnoĞü i odmiennoĞü krajo-brazu, stosunkowo maáe jego przeksztaácenia, brak elementów degradujących i dysharmonizujących otoczenie są niezwykle atrakcyjne dla potencjalnego od-biorcy usáug turystycznych np. w ramach szeroko pojmowanej turystyki wiej-skiej [Jaszczak 2008]. Niewątpliwie duĪe znaczenie ma równieĪ aspekt spoáecz-ny, toĪsamoĞü kulturowa, zwyczaje.
W wielu krajach europejskich toĪsamoĞü lokalna i regionalna wyraĪa siĊ w szacunku do historii, tradycji i przestrzeni. Obszary przyrodniczo cenne, kra-jobrazy kulturowe, a przede wszystkim ich róĪnorodnoĞü decydują czĊsto o two-rzeniu miejsc waĪnych z punktu widzenia mieszkaĔców danego kraju i regionu, jak i takich, które stanowią atrakcjĊ turystyczną dla przyjezdnych i turystów.
ToĪsamoĞü ugruntowana jest w niezmiennej jednoĞci spoáeczeĔstwa, przy czym okreĞlone jednostki są podobne, bądĨ identyczne. W odniesieniu do toĪ-samoĞci lokalnej i regionalnej ta spójnoĞü związana jest takĪe z uwarunkowa-niami przyrodniczymi, kulturowymi i historycznymi. To, co moĪe áączyü daną grupĊ spoáeczną oprócz zwyczajów, obrzĊdów, tradycji, czy wreszcie wspólnego
jĊzyka to wartoĞci krajobrazowe [Jaszczak 2010]. Krajobrazy kulturowe przy-czyniają siĊ do wyksztaácenia lokalnej i regionalnej toĪsamoĞci, a takĪe od-zwierciedlają historiĊ i wspóáĪycie ludzi z przyrodą [Hernik 2008]. ToĪsamoĞü waĪna jest dla mieszkaĔców tworzących daną spoáecznoĞü, a poĞrednio moĪe byü niezwykle atrakcyjna dla osób z zewnątrz, czasowo przebywających w da-nym regionie, w tym turystów. Istotą kaĪdej podróĪy jest bowiem poznawanie odmiennych miejsc, kultur, zwyczajów.
Wzrastające zainteresowanie odpoczynkiem z dala od wielkich aglomera-cji miejskich, stwarza moĪliwoĞü poprawy warunków Īycia na wsi nie tylko jednostek zajmujących siĊ organizacją i sprzedaĪą usáug turystycznych, ale takĪe caáej spoáecznoĞci wiejskiej, czy nawet regionu. NaleĪaáoby wobec tego okreĞliü formy turystyki, które mogą rozwijaü siĊ na obszarach cennych przyrodniczo i kulturowo, a takĪe opracowaü produkt turystyczny róĪniący siĊ skalą przedsiĊ-wziĊcia oraz charakterem od produktu oferowanego w ramach tzw. turystyki masowej [Jaszczak, Marks 2009.
WYKORZYSTANIE POTENCJAàU KRAJOBRAZU KULTUROWEGO W PROCESIE TWORZENIA PRZESTRZENI REKREACYJNEJ
Krajobraz kulturowy to krajobraz powstaáy w wyniku dziaáalnoĞci czáo-wieka, przy czym antropogeniczne przeksztaácenia form zbliĪonych do natural-nych, przebiegaáy z róĪną intensywnoĞcią w róĪnym czasie, prowadząc do swo-jego rodzaju harmonii lub dysharmonii przestrzeni. Ten charakter zmian spowodowaá odmienną klasyfikacjĊ krajobrazu. Dlatego teĪ przyjmując za Bog-danowskim[1992], moĪna wyróĪniü krajobraz kulturowy harmonijny, dewasto-wany i zdewastodewasto-wany. Niewątpliwie w pierwszym ujĊciu naleĪy traktowaü za-bytkowy (historyczny) krajobraz kulturowy. Wedáug UNESCO/ICOMOS Expert Group [1995] krajobrazy kulturowe reprezentują poáączenie wytworów przyrody i pracy czáowieka. Ilustrują jednoczeĞnie ewolucjĊ związków ludzi z miejscem bytu pod wpáywem fizycznych ograniczeĔ i z drugiej strony moĪli-woĞci wykorzystania naturalnego Ğrodowiska i nastĊpujących spoáecznych, eko-nomicznych i kulturowych oddziaáywaĔ, zarówno zewnĊtrznych, jak i we-wnĊtrznych.
Na páaszczyĨnie miĊdzynarodowej jednym z podstawowych dokumentów dotyczących krajobrazów jest Europejska Konwencja Krajobrazowa z 20 paĨ-dziernika 2000 r. Konwencja ta stanowi o postrzeganiu krajobrazów w odniesie-niu do otoczenia czáowieka, bĊdącego fundamentem toĪsamoĞci dziedzictwa. Oprócz ochrony wartoĞci krajobrazowych waĪne jest odniesienie siĊ w tym przypadku do koniecznego rozwoju obszarów miejskich i wiejskich. Dlatego teĪ obecnie coraz czĊĞciej spotykany jest pogląd o nowym podejĞciu do krajobra-zów kulturowych. Te krajobrazy to juĪ nie tylko dobra chronione o charakterze historycznym i Ğrodowiskowym, ale takĪe potencjaá rozwoju lokalnego i
regio-nalnego [Bloemers 2008, Dixon-Gough 2009, GawroĔski 2008, Hernik 2009, Röhring 2010, Van der Valk 2009]. JednakĪe dla takiego podejĞcia do krajobra-zów jako potencjaáu rozwoju lokalnego i regionalnego potrzebne są dodatkowe instrumenty, plany, metodologie [Hernik, 2008], a docelowo narzĊdzia wdraĪa-jące. Krajobrazy kulturowe stanowią swoistą wartoĞü, gdy zostaną wáaĞciwie uwzglĊdnione w szeroko pojĊtym kszatátowaniu Ğrodowiska i gospodarce przestrzennej [Linke, Hernik 2010]. JednakĪe niewáaĞciwe planowanie i programowanie moĪe z drugiej strony spowodowaü duĪe ich zagroĪenie, niedocenienie, a tym samym niewykorzystanie ich potencjaáu. W minionych latach krajobrazy kulturowe postrzegane byáy gáównie w aspekcie biernej ochrony i zachowania historycznych struktur krajobrazowych. Krajobrazy kultu-rowe trzeba chroniü, jednak ochrona ta powinna byü czynna oraz przyczyniaü siĊ do sukcesywnego, przyszáoĞciowego rozwoju lokalnego i regionalnego o cha-rakterze socjalno-ekonomicznym. Röhring [2010] stwierdza, Īe krajobraz kultu-rowy moĪe byü chroniony nie tylko obszarowo lecz takĪe jako potencjaá prowa-dzący do rozwoju, poniewaĪ:
1. Krajobraz kulturowy to waĪne uzupeánienie tradycyjnej polityki roz-woju przestrzeni, która opiera siĊ na sposobach uĪytkowania terenu.
2. Ksztaátowanie krajobrazów kulturowych sáuĪy potrzebie regionalnej identyfikacji mieszkaĔców z ich otoczeniem.
3. Integracja ksztaátowania krajobrazów kulturowych w regionalne kon-cepcje rozwoju to przyczynek do stabilizacji obszarów wiejskich oraz podmiej-skich (krajobraz kulturowy jako „miĊkki” wspóáczynnik stanu istniejącego oraz dobro, na które istnieje popyt - rozwój regionalny poprzez ksztaátowanie krajo-brazu).
4. WaĪne jest wspóádziaáanie wáadz regionalnych oraz lokalnych branĪ marketingowych.
W reakcji na zmiany demograficzne i gospodarcze ministerialna konferen-cja dla polityki regionalnej, przyjĊáa modele dla rozwoju obszarów w Niemczech w 2006 roku. PrzyjĊto 3 strategiczne modele: wzrost i innowacje, zapewnienie usáug o ogólnym zainteresowaniu oraz utrzymanie zasobów i zachowanie krajo-brazu kulturowego [Herlitzius i in. 2009]. W szczególnoĞci ten ostatni model wyjaĞnia nie tylko waĪnoĞü krajobrazu kulturowego w rozwoju obszaru, ale równieĪ bliski związek pomiĊdzy krajobrazem kulturowym, a wymaganiem zasobów spoáeczeĔstwa. JednakĪe wystĊpowanie krajobrazów kulturowych nie moĪe prowadziü do uniemoĪliwienia lub w znacznym stopniu utrudnienia go-spodarczego wykorzystania terenów, na których wystĊpują [Hernik, 2008]. Wspólną cechą wielu krajobrazów jest ich ciągáa ewolucja, a ich przeksztaácenia są wynikiem szeroko pojmowanego rozwoju. Z drugiej strony pewne aspekty tego rozwoju prowadzą do niebezpieczeĔstwa ujednolicenia i utraty ich róĪno-rodnoĞci. Dzieje siĊ tak, gdy zabiegi mające wpáyw na krajobraz są czĊsto prze-prowadzane w sposób nieskoordynowany i nieharmonijny. Dla wielu obszarów
wiejskich w Europie konieczna jest indywidualnie dopasowana i kreatywna po-lityka krajobrazowa, tzn. taka, która opiera siĊ na integracji, otwarta na rozwój i prowadząca do stworzenia bądĨ odtworzenia atrakcyjnych form krajobrazów [Hernik , Olejniczak 2006]. JednoczeĞnie pewna liczba krajobrazów kulturo-wych powinna zostaü objĊta ochroną jako niepowtarzalne przykáady historycz-nych krajobrazów kulturowych [Hernik , Olejniczak 2007]. Zgodnie z Europej-ską Konwencją Krajobrazową w Īycie powinna zostaü wprowadzona polityka krajobrazowa [Europejska Konwencja Krajobrazowa, 2000]. Zawiera ona gáów-ne zasady i strategie mające na celu wprowadzenie w Īycie Ğrodków ochrony, zarządzania i planowania krajobrazów.
Wprowadzanie nowych form do krajobrazu o duĪym potencjale dla roz-woju turystyki powinno byü uwarunkowane istniejącymi zasobami przyrodni-czymi i kulturowymi. Dlatego teĪ podstawą kreacji nowych miejsc o znaczeniu turystycznym jest wáaĞciwa analiza i diagnoza stanu aktualnego obszaru z od-nalezieniem wyróĪnienia elementów w krajobrazie kulturowym, które moĪna wykorzystaü podczas dalszych etapów tej kreacji.
W tym celu zaproponowano analizĊ i diagnozĊ stanu aktualnego obszaru z odnalezieniem wyróĪnienia elementów w krajobrazie na trzech poziomach (rys. 1):
– regionalny: obejmujący terytorialnie obszar województwa, a polegający na: analizie aktualnych i archiwalnych materiaáów monograficznych i kartogra-ficznych, waloryzacjĊ przyrodniczo-krajobrazową i konsultacje eksperckie, – lokalny: obejmujący terytorialnie obszar gminy, a polegający na
wyróĪnie-niu wartoĞci przyrodniczych i kulturowych w formie wizualizacji, aby uáa-twiü zrozumienie „tego procesu” dla mieszkaĔców tej gminy. Ponadto walo-ryzacja wartoĞci wedáug przyjĊtych kryteriów oceny,
– miejscowoĞci: obejmujący terytorialnie obszar maáego miasta lub wieĞ, a polegający na szczegóáowej analizie potencjaáu przyrodniczo-kulturo-wego, inwentaryzacji wsi z uwzglĊdnieniem studium historycznego, oceny moĪliwoĞci wykorzystania potencjaáu krajobrazu oraz inwentaryzacji szcze-góáowych wybranych miejsc, np. centrum wsi, placu, parku, cmentarza.
Opracowania planistyczne, programowe i ochronne w róĪnym celu, skali i zakresie powinny byü tworzone przez instytucje zajmujące siĊ planowaniem przestrzennym, specjalistów w zakresie ochrony przyrody i zabytków na zlece-nie wojewódzkich sáuĪb, jednostek administracji publicznej, a takĪe ekspertów-naukowców. DuĪą rolĊ powinna przy tym odgrywaü wspóápraca jednostek w celu osiągniĊcia okreĞlonego celu. Opracowania szczegóáowe dotyczące prze-strzeni turystycznej (w tym publicznej, póápublicznej i prywatnej) naleĪaáoby powierzyü planistom, projektantom okreĞlonych branĪy np. architektom, inĪy-nierom, architektom krajobrazu). O ile opracowania ogólne dotyczące analizy aktualnego stanu, inwentaryzacji oraz oceny w skali regionalnej i lokalnej
po-winny byü sporządzane przynajmniej raz na 10-15 lat, o tyle w przypadku opra-cowaĔ szczegóáowych np. w przestrzeni wsi w zaleĪnoĞci od potrzeb i planów inwestycyjnych na danym terenie. W tym ostatnim przypadku waĪne jest jednak uaktualnianie inwentaryzacji.
Rysunek 1. Schemat analizy i diagnozy stanu aktualnego obszaru z odnalezieniem
wyróĪnienia elementów w krajobrazie kulturowym
Figure 1. Analysis and diagnosis of the current condition of the given area
with distinguished cultural landscape elements ħródáo: Opracowanie wáasne.
Szczególne znaczenie ma ksztaátowanie przestrzeni rekreacyjnej na obsza-rach wiejskich. Jak stwierdza Górka [2009] wieĞ ma wielowiekową tradycjĊ, takĪe w kontekĞcie rekreacji czy wypoczynku. JednakĪe walory przyrodnicze i
obraz sielanki, spokojnego wiejskiego Īycia nie motywują caákowicie do wyjaz-du. Konieczne jest zatem podniesienie atrakcyjnoĞci poprzez dodanie interesują-cego produktu. OczywiĞcie krajobraz kulturowy wsi w wielu regionach europej-skich otwiera moĪliwoĞci tworzenia miejsc, które stanowiü bĊdą bazĊ specyficznej marki turystycznej. JednoczeĞnie niezwykle istotne jest Ğwiadome przystąpienie do kreacji nowych form zagospodarowania przestrzeni, uwzglĊd-niające nie tylko wskazanie charakterystycznych cech krajobrazowych, ale i udziaá wielu instytucji oraz samych mieszkaĔców wsi.
FORMY KSZTAàTOWANIA PRZESTRZENI REKREACYJNEJ OBSZARÓW WIEJSKICH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĉDNIENIEM
ELEMENTÓW KRAJOBRAZU KULTUROWEGO
Regiony europejskie wyróĪniają siĊ na obszarach wiejskich duĪą róĪno-rodnoĞcią i odrĊbnoĞcią krajobrazów kulturowych (np. Umbria we Wáoszech, Wschodnia Fryzja w Niemczech, Warmia i Mazury, czy Maáopolska w Polsce). Krajobrazy wiejskie przyczyniają siĊ do rozwoju i ugruntowania toĪsamoĞci poszczególnych regionów, miejsc a ich róĪnorodnoĞü jest waĪnym elementem dziedzictwa kulturowego. Ma to nie tylko wartoĞü historyczną lub estetyczną, ale teĪ warunkuje zachowanie biologicznej wartoĞci, czy moĪe byü interesujące ze wzglĊdów gospodarczych. Poprzez specyfikĊ danego krajobrazu mogą zostaü podkreĞlone szczególne zalety obszaru, które stanowią motor dla rozwoju tury-styki wiejskiej. Dlatego bardzo waĪna jest ochrona krajobrazu kulturowego oraz wáaĞciwe jego ksztaátowanie sáuĪące zrównowaĪonemu rozwojowi. MoĪliwoĞü poáączenia i realizacji gáównych celów rozwoju np. turystyki z Ğwiadomym ksztaátowaniem i ochroną krajobrazu daje sposób na ocalenie tego, co waĪne (w perspektywie ochrony dla przyszáych pokoleĔ), przy jednoczesnym wykorzysta-niu wzglĊdów ekonomicznych [Jaszczak 2006].
Jak juĪ stwierdzono, turystyka wiejska rozwija siĊ w regionach o duĪym potencjale przyrodniczo-kulturowym. W Polsce wczeĞniej byáa znana jako „wczasy pod gruszą”, kojarzona z wyjazdami na wieĞ w oparciu o niskie warun-ki zakwaterowania i Ğwiadczonych usáug, czy wrĊcz z wizytami u rodziny. Od początku lat 90-tych XX wieku funkcjonuje juĪ jako agroturystyka, czyli forma wypoczynku w gospodarstwie rolnym. Turystyka wiejska, w tym agroturystyka stoi w opozycji do turystyki masowej. Rola agroturystyki wzrasta zwáaszcza w regionie rolniczym o wyjątkowych walorach przyrodniczych i kulturowych. Turystyka wiejska jako dodatkowe Ĩródáo dochodów rolników ma szczególne znacznie dla rozwoju wsi, a takĪe zachowania krajobrazu rolniczego w tym re-gionie [Jaszczak 2004, Jaszczak,Máynarczyk 2006, Marks i in. 2003]. W roz-woju szeroko pojmowanej turystyki wiejskiej duĪą rolĊ ogrywa wspóápraca usáugodawców z lokalnymi liderami oraz jednostkami samorządowymi. W ostatnim czasie szczególne znaczenie ma równieĪ wspóápraca nie tylko osób
bezpoĞrednio zainteresowanych sprzedaĪą produktów turystycznych w okreĞlo-nych strukturach , ale takĪe samych mieszkaĔców, którzy mają coraz wiĊkszą ĞwiadomoĞü wartoĞci np. rodzimych krajobrazów kulturowych. WaĪne są pro-gramy opierające siĊ na partycypacji spoáecznej, którą definiuje siĊ jako dobro-wolny udziaá obywateli w zarządzaniu sprawami spoáecznoĞci, której są czáon-kami. W innym kontekĞcie jest to partnerstwo publiczno-prawne samorządu gminnego oraz mieszkaĔców sáuĪące podejmowaniu dziaáaĔ na rzecz rozwoju lokalnego [Hausner i in. 1999]. Autorzy stwierdzają dalej , Īeby nastąpiá rozwój lokalny konieczna jest wspóápraca partnerska pomiĊdzy instytucjami administra-cji i innymi organizacjami, a mieszkaĔcami polegający nie tylko na zasadzie upodobania sobie przez wáadze przyszáych wyborców, ale podmiotowe i równo-uprawnione traktowanie obu stron. Kolejnym waĪnym punktem jest kreatyw-noĞü i aktywkreatyw-noĞü instytucji i jednostek oraz wspólna wizja dotycząca kierunków i form rozwoju lokalnego. W odniesieniu do rozwoju turystyki udziaá spoáeczeĔ-stwa w tworzeniu przestrzeni rekreacyjnej, jak i produktu turystycznego naleĪy traktowaü priorytetowo. Po pierwsze forma ksztaátowania miejsc o charakterze ogólnodostĊpnym musi nawiązywaü do toĪsamoĞci, architektury, cech krajobra-zu, a takĪe do kultury i zwyczajów danych regionów. Kolejną sprawą jest usta-lenie korzyĞci páynących z uĪytkowania planowanych miejsc, w tym czysto ekonomicznych - generujących dodatkowe Ĩródáo dochodu mieszkaĔcom wsi, czy spoáecznych - pozwalających na integracje miejscowej ludnoĞci z osobami z zewnątrz odwiedzającymi wieĞ, turystami. Znaczące są równieĪ korzyĞci prze-strzenne - poprawiające wizerunek estetyczny i sáuĪące ochronie walorów kultu-rowych, jak i edukacyjne prowadzące do ugruntowania wiedzy na temat poten-cjaáu miejscowoĞci oraz wymiany doĞwiadczeĔ miĊdzy pokoleniami.
PrzestrzeĔ rekreacyjna jest róĪnie definiowana, jednakĪe áącząc pojĊcia moĪna opisaü ją jako tĊ, która staje siĊ kontekstem dla atrakcji turystycznych, traktowanych, jako produkt lub przestrzeĔ geograficzną, w której obserwuje siĊ zjawisko ruchu turystycznego [Górka 2009]. Ze wzglĊdu na dostĊpnoĞü w ukáa-dzie wsi i otoczenia moĪna poukáa-dzieliü ją na publiczną – ogólnie dostĊpną, póá-prywatną i póá-prywatną (tab. 1). CzĊsto áączy siĊ ona z terenami zieleni. W zaleĪ-noĞci od charakteru miejscowoĞci wyróĪniü moĪna Ğcisáe centrum, parki, skwery, zieleĔce, obiekty i obszary sportowe, place zabaw, a w strefach poáoĪo-nych nad jeziorami-plaĪe. Szczególnie waĪne jest zagospodarowanie miejsc przydroĪnych, przy wjazdach do wsi, a takĪe reprezentacyjnych, rozpoznawal-nych.
PrzestrzeĔ powinno siĊ ksztaátowaü w oparciu o autentyzm miejsca, odnie-sienie siĊ do warunków Ğrodowiskowych, kulturowych i spoáecznych. Szczegól-na uwaga powinSzczegól-na byü skierowaSzczegól-na Szczegól-na te elementy krajobrazu kulturowego, któ-rych obecnoĞü wyrobiáa w sposób trwaáy wizerunek krajobrazów kulturowych danego obszaru, regionu, kraju. Przykáadem niech bĊdzie rekonstrukcja krajo-brazów upraw oliwnych, „obrazu wiejskoĞci” mającego za zadanie przywoáanie
w myĞli przez turystów historycznego krajobrazu rolniczego w okolicach AsyĪu, w regionie Umbrii [Giacché 2010, Jaszczak 2011]. Mimo , Īe te gaje oliwne nie speánią dawnej funkcji gospodarczej, w sposób poĞredni przyczyniają siĊ do ochrony toĪsamoĞci regionalnej. W Sáowenii jednym z tych elementów są tarasy uprawne. Zdaniem Kladnik i in. [2009] tarasy uprawne mogą byü punktem roz-wojowym, opartym na próbach przyszáego zapewnienia róĪnorodnoĞci krajobra-zowej, która jest z caáą pewnoĞcią jedną ze sáoweĔskich znaczących wyróĪników i powinna staü siĊ podstawowym komponentem tamtejszych atrakcji turystycz-nych.
Tabela 1 .Podziaá obszarów wiejskich pod wzglĊdem kreacji przestrzeni rekreacyjnej Table 1. Types of rural space with respect to their recreational potential
CZ. PUBLICZNA CZ. PRYWATNA CZ. PUBLICZNO-PRYWATNA
Centrum wsi -plac, rynek PrzestrzeĔ przyzagrodowa
PrzestrzeĔ przy strefach komunikacji drogowej (drogi, ĞcieĪki, przejĞcia, parkingi)
Parki wiejskie
PrzestrzeĔ przy domach mieszkalnych (nie bĊdących w strukturze zagrody) jedno i wielorodzinnych
Dawne dworce i stacje kolejowe, obiekty technicz-ne, mosty, wiadukty nasypy (np. wykorzystane jako trasy turystyczne – piesze, rowerowe)
ZieleĔce, skwery ZieleĔ przyzagrodowa(ogrody wiejskie – sady, warzywniki, przedogródki)
Obszary i obiekty sportowe czĊĞciowo dostĊpne (np. plaĪe w strefie
przybrzeĪnej) Obszary i obiekty sportowe
ogolnodostĊpne (boiska, place zabaw, miejsca do gier zespoáowych, pola golfowe, plaĪe)
Dawne paáace i dwory wraz z parkami i ogrodami
Strefy sąsiadujące z terena-mi zalesionyterena-mi, jezioraterena-mi i rzekami
Obszary i obiekty o funkcji edukacyjnej (szkoáy i Ğwietlice, ogrody dydaktyczne, skanseny i muzea)
Obiekty turystyki wiejskiej, w tym gospodarstwa agrotu-rystyczne
PrzestrzeĔ sakralna (cmentarze, koĞcioáy, kaplice)
Krajobraz wiejski jest sam w sobie Ĩródáem wielu inspiracji i pomysáów w kierunku tworzenia miejsc przyjaznych mieszkaĔcom i turystom. Dlatego waĪne byáoby wiĊc odtworzenie cech krajobrazu przy planowaniu infrastruktury tury-stycznej, tras turystycznych czy terenów zieleni o funkcji publicznej i prywatnej (w tym ogrodów przydomowych). Dlatego teĪ istnieje wyraĨna potrzeba posze-rzenia badaĔ i prac w zakresie archiwizacji krajobrazów kulturowych na potrze-by wielu przyszáych badaĔ [Hernik , Dixon-Gough, 2011]. W niemieckim regio-nie Lüneburger Heide wyróĪniü moĪna regio-niezwykáe walory przyrodniczo-kulturowe. Krajobrazy podkreĞlają charakterystyczne dla tego regionu wrzoso-wiska. Niezwykle waĪną rolĊ odgrywają równieĪ tereny zieleni projektowanej, a w szczególnoĞci ogrody wiejskie. Wyjątkowa dbaáoĞü o otoczenie i wizerunek wsi przez mieszkaĔców daje wyraz zachowania estetyki obszarów otwartych. W ramach programów regionalnych i przy duĪym udziale spoáeczeĔstwa po-wstają co roku ogrody pokazowe w ramach akcji Garden(t)raum. Miejsca te „otwierają siĊ” dla mieszkaĔców i turystów w okreĞlonych, wczeĞniej zaplano-wanych terminach, oferując moĪliwoĞü zwiedzania, informacji, szkoleĔ, kursów na temat historii obiektu, form roĞlinnoĞci, zakáadania i pielĊgnacji ogrodów oraz przestrzeni rekreacyjnej. Jest to praktyczna „lekcja” poznawania ogrodów tradycyjnych, umoĪliwiająca wymianĊ doĞwiadczeĔ w kwestii ogrodnictwa, a takĪe utrwalająca kontakty spoáeczne. Charakterystyczny jest dobór tematyczny oraz rodzajowy przestrzeni, w tym ujĊciu traktowanej jako rekreacyjna. W re-gionie popularne są równieĪ wystawy ogrodnicze, czy florystyczne np. „Blumen & Ambiente” (fot. 1), „Cottage Garden”, „Garden Romantic”, które są dosko-naáym uzupeánieniem produktu opartego, na wprowadzaniu mody na wiejski ogród.
Fotografia 1. Przykáad aranĪacji wnĊtrza ogrodowego o charakterze rekreacyjnym.
Wystawa Blumen & Ambiente, Gut Wienhausen (Autor: A. Jaszczak)
Photo 1. Example of garden space development for recreational purposes Exhibition
Oprócz walorów kulturowych w kreacji miejsc o funkcji rekreacyjnej waĪny jest równieĪ czynnik spoáeczny. W miejscowoĞci WĊgój na Warmii prze-strzeĔ wsi jest miejscem odgrywania przygotowanej i cieszącej siĊ niebywaáą popularnoĞcią gry fabularnej „WarmiĔskie Straszydáa”. W grze biorą udziaá mieszkaĔcy i turyĞci odgrywający rolĊ postaci z warmiĔskich podaĔ i legend. Niezwykáa wydaje siĊ byü oprawa zabawy, stroje, wystrój specjalnie wyznaczo-nych do gry miejsc w okolicach jeziora, pól, lasów. Gra fabularna zostaáa nie-jednokrotnie nagrodzona na szczeblu lokalnym i regionalnym jako wyjątkowy produkt turystyczny. Dobrym przykáadem niezwykáej aktywnoĞci spoáecznoĞci lokalnej w zakresie troski o wizerunek wáasnej wsi jest poáoĪona 5 km od WĊ-goja wieĞ Biesowo. Podbudową partycypacji jej mieszkaĔców w kreowaniu wspólnej przestrzeni byáy najwyĪsze wyróĪnienia w konkursie „Estetyczna wieĞ” organizowanym przez Związek Gmin WarmiĔsko-Mazurskich. Pierwsze sukcesy zachĊciáy do dalszych wspólnych dziaáaĔ na rzecz zagospodarowania przestrzeni ogólnodostĊpnej. Urządzono nowe boisko do piáki noĪnej oraz skwer obok Ğwietlicy. Kolejno wyremontowano ĞwietlicĊ, zbudowano przystanek au-tobusowy oraz urządzono skwer przykoĞcielny. Z drugiej strony rzeki Biesówki powstaáo miejsce wypoczynku i rekreacji przeznaczone dla mieszkaĔców wsi i turystów, przyjezdnych. Tutaj organizowane są m.in. festyny, spotkania, impre-zy kulturalne. Powstaáo teĪ miejsce do gry w bulle. Godnym podkreĞlenia jest fakt, iĪ wszystkie te przedsiĊwziĊcia zrealizowano z udziaáem spoáeczeĔstwa. PodjĊto takĪe szereg dziaáaĔ promujących miejscowoĞü w gminie i regionie. W 2005 roku, z okazji 650-lecia wsi, zorganizowano festyn poáączony z rzeĨ-bieniem w plenerze, zaĞ prace są eksponowane w róĪnych fragmentach miej-scowoĞci [Máynarczyk i in. 2009].
PODSUMOWANIE
Krajobrazy wiejskie przyczyniają siĊ do rozwoju i ugruntowania toĪsamo-Ğci poszczególnych regionów, miejsc a ich róĪnorodnoĞü jest waĪnym elemen-tem dziedzictwa kulturowego. Ma to nie tylko wartoĞü historyczną lub estetycz-ną, ale teĪ warunkuje zachowanie biologicznej wartoĞci, czy moĪe byü interesujące ze wzglĊdów gospodarczych. Poprzez specyfikĊ danego krajobrazu mogą zostaü podkreĞlone szczególne zalety obszaru, które stanowią motor dla rozwoju turystyki wiejskiej. Dlatego bardzo waĪna jest ochrona krajobrazu kul-turowego oraz wáaĞciwe jego ksztaátowanie sáuĪące zrównowaĪonemu rozwojo-wi. MoĪliwoĞü poáączenia i realizacji gáównych celów rozwoju np. turystyki z Ğwiadomym ksztaátowaniem i ochroną krajobrazu daje sposób na ocalenie tego, co waĪne (w perspektywie ochrony dla przyszáych pokoleĔ), przy jednoczesnym wykorzystaniu wzglĊdów ekonomicznych.
Udziaá spoáeczeĔstwa w tworzeniu przestrzeni rekreacyjnej, jak i produktu turystycznego naleĪy traktowaü priorytetowo, gdyĪ forma ksztaátowania miejsc
o charakterze ogólnodostĊpnym musi nawiązywaü do toĪsamoĞci, architektury, cech krajobrazu, a takĪe do kultury i zwyczajów danych regionów.
Krajobraz wiejski jest sam w sobie Ĩródáem wielu inspiracji i pomysáów w kierunku tworzenia miejsc przyjaznych mieszkaĔcom i turystom. Dlatego waĪne byáoby wiĊc odtworzenie cech krajobrazu przy planowaniu infrastruktury tury-stycznej, tras turystycznych czy terenów zieleni o funkcji publicznej i prywatnej (w tym ogrodów przydomowych). Oprócz walorów kulturowych w kreacji miejsc o funkcji rekreacyjnej waĪny jest równieĪ czynnik spoáeczny, który za-chĊca do dalszych wspólnych dziaáaĔ na rzecz zagospodarowania przestrzeni ogólnodostĊpnej.
BIBLIOGRAFIA
Bloemers T. Aims and structure of the NOW/BBO research program and this symposium. [w:] The Protection and Development of the Dutch Archaeological – Historical Landscape: the European Dimension. NOW, Netherlands Organisation for Scientific Research, Humani-ties. Lunteren, 2008, s. 9 - 10.
Bogdanowski J. SpuĞcizna historyczna a spoáeczeĔstwo. Spotkania z zabytkami,1992, 3: 3/7. Dixon-Gough R. Landscape evolution of the lake district national park: conflicts between
awork-ing and cultural landscape. [w:] J. Hernik (red.) Cultural Landscape - Across Disciplines.
Oficyna Wyd. Branta, Bydgoszcz-Kraków, 2009, s. 141 - 172.
GawroĔski K. Role of Pilot projects and principles of Good Practice in processes of active
land-scape shaping and management of cultural and natural landland-scape elements as well as their protection and spatial planning. [w:] Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich PAN;
Cultural Landscape Protecting Historical Landscapes to Strengthen Regional Identities and Local Economies. Monograph 12, 2008, s. 215 - 222.
Giacché G. Responses of cultural site of Assisi to maintain the agriculture. W: “Cultural Land-scape ”, ECLAS European Council of LandLand-scape Architecture Schools, Istanbul Technical University, Department of Landscape Architecture, Istanbul, 2010, s. 96.
Górka A. PrzestrzeĔ turystyczna w krajobrazie kulturowym wsi. W: Polskie krajobrazy dawne i wspóáczesne. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego nr 12, Komisja Krajobrazu Kulturo-wego PTG, Sosnowiec, 2009, s. 259.
Europejska Konwencja Krajobrazowa sporządzona we Florencji dnia 20 paĨdziernika 2000 r. (Dz. U. nr 14, poz. 98 z dnia 29 stycznia 2006 r.)
Hausner J., Górniak J., Mazur S., Koádras S., Paszkowska R. Komunikacja i partycypacja spo-áeczna. Poradnik. Wyd. Maáopolskiej Szkoáy Administracji Publicznej, Kraków (wersja elektroniczna), 1999, s. 39.
Herlitzius L., Linke H.J., Lüsse S., Palomba L. Development of Cultural Landscape in Germany –
topical aspects of the region of Starkenburg in south Hessen. [w:] J. Hernik (red.) Cultural
Landscape - Across Disciplines. Oficyna Wyd. Branta, Bydgoszcz-Kraków, 2009, s. 173 – 206.
Hernik J. Potrzeba uwzglĊdniania walorów krajobrazu kulturowego w zarządzaniu gminą wiejską. [w:] U. Myga-Piątek i K. Pawáowska (red.) Zarządzanie krajobrazem kulturowym. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 10, Sosnowiec, 2008, s. 61 – 68.
Hernik J., Activities for the protection and preservation of cultural landscapes. [w:] J. Hernik (red.) Cultural Landscape - Across Disciplines. Oficyna Wyd. Branta, Bydgoszcz-Kraków, 2009, s. 61 - 78.
Hernik J., Dixon-Gough R. Archiving the Complex Information Systems of Cultural Landscapes
for Interdisciplinary Permanent Access - Development of Concepts. [w:] J Markus (red.)
Preservation in Digital Cartography: Archiving Aspects. Wyd. Springer Heidelberg Dor-drecht London New York, 2011. s.77 - 98.
Hernik J., Olejniczak G. Planowanie przestrzenne w RFN. Wyd. Oficyna Wydawnicza Branta Bydgoszcz – Kraków, 2006,176 ss.
Hernik J., Olejniczak G. European spatial developement perspective (ESDP). [w:] Hernik J., Pijanowski J. (red.) Cultural Landscape - assessment, protection, shaping. Wyd. AR Kra-ków, 2007. s.147-158.
Jaszczak A. Rola turystyki wiejskiej w aktywizacji obszarów wiejskich regionów Umbrii oraz
Warmii i Mazur. Mat. IV Konf. Nauk. „Zarządzanie wiedzą w agrobiznesie zgodne z
po-trzebami Ğrodowiska spoáeczno-przyrodniczego”. UKSW, Warszawa, 2004 (maszynopis) Jaszczak A. Znaczenie i ochrona zabytkowego krajobrazu kulturowego w zrównowaĪonym
roz-woju gmin. Przyroda i Miasto t. VIII Wyd. SGGW, Warszawa, 2006, s.224-231.
Jaszczak A. Máynarczyk K. Przeksztaácenia krajobrazowe w strefach przybrzeĪnych wybranych jezior w gminie Biskupiec. InĪynieria ekologiczna nr 15,2006, s. 34-42. Jaszczak A. The Role of Rural Tourism in the Activation of Rural Areas of Umbria (Italy) and
Warmia And Mazury (Poland). VISNYK LVIV UNIV. Ser. Mizhnarodni Vidnosyny. N 24.
P. 396-397; Lwów, 2008390:400.
Jaszczak A. Wielokulturowe kraj(obrazy). W: My i Oni. Interdyscyplinarne obrazy wielokulturowoĞci. Wyd. Nauk. UAM seria: Czáowiek i spoáeczeĔstwo, PoznaĔ, 2010, s. 63-81.
Jaszczak A. Marks E.. Przeksztaácenia funkcjonalno-przestrzenne regionów turystycznych na
przykáadzie Warmii i Mazur. Handel wewnĊtrzny, Instytut BadaĔ Rynku, Konsumpcji
i Koniunktur, Warszawa, 2009:247-252.
Jaszczak A. ToĪsamoĞü miejsc w nowych czasach. Architektura krajobrazu, 2011, 3, s.73-79. Kladnik D., Perko D., Urbanc M. Cultural Landscapes in Slovenia from a geographical
perspec-tive. [w:] J. Hernik (red.) Cultural Landscape - Across Disciplines. Oficyna Wyd. Branta,
Bydgoszcz-Kraków, 2009, s. 81 - 139.
Linke H.J., Hernik J. Activities for the Protection of Historical Cultural Landscapes as a
Supple-mentary Tool for Land Management with the Aim of the Development of Local and Re-gional Potential [w:] Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, Nr 11, PAN Oddz. w
Krakowie, 2010. s. 71 - 81
Marks E., Marks M., Poáucha I., Máynarczyk K., Jaszczak A., Siedlecka A. The role of
agri-tourism in activation of underdeveloped rural areas. Lithuanian University of Agricultu-re.VAGOS, Mokslo Darbai, Kaunas, 2003., 61 (14), s. 75-78.
Máynarczyk K., Marks E., Jaszczak A. Spoáeczne uwarunkowania kreacji wiejskiej przestrzeni
rekreacyjnej na wybranych przykáadach z krajów nadbaátyckich. Nauka Przyr. Technol.
2009, 3, 1, #18.
Röhring A. Krajobrazy kulturowe jako obszary dziaáania – strategiczne zaáoĪenia planowania
obszarowego Berlinie i Brandenburgii. [w:] K. GawroĔski, J. Hernik (red.) Planowanie i
zagospodarowanie przestrzenne jako instrument ksztaátowania krajobrazów kulturowych, Oficyna Wyd. Branta, Bydgoszcz-Kraków, 2010, s. 234 – 250.
Van der Valk A. Multiple cultural landscape: research and planning for living heritage in the
Netherlands. [w:] J. Hernik (red.) Cultural Landscape - Across Disciplines. Oficyna Wyd.
Branta, Bydgoszcz-Kraków, ., 2009, s. 31 - 60.
UNESCO/ICOMOS Expert Group, World Heritage Convention Operation Guidelines, February 1995.
Dr inĪ. Agnieszka Jaszczak Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski ul. PrawocheĔskiego 17 10-695 Olsztyn Dr hab. inĪ. Józef Hernik Katedra Gospodarki Przestrzennej i Architektury Krajobrazu Uniwersytet Rolniczy im. H.Koááątaja ul. Balicka 253 C 30-149 Kraków t el: (12) 662 41 54, 662 40 17 rmhernik@cyf-kr.edu.pl
