Krajobrazowe kierunki zagospodarowania terenów pogórniczych
Jerzy Nita*, Urszula Myga-Pi¹tek*
Landscape directions in management of post-mining areas. Prz. Geol., 54: 256–262. S u m m a r y . The article presents the role post-mining objects and forms play in the diversity of Polish landscape. More and more often, post-mining areas, heavily transformed by human eco-nomic activities, are no longer a danger for the environment, but enhance the monotonous urban-industrial landscape of a particular region and are its identifying value instead. We would like to point to some of the problems that result from legal barriers regarding the concept of more diversified management of post-mining areas as substantial forms of our landscape. We will emphasize the need for geologists’ and geomorphologists’ participation in the process of complex shaping of the natural environment in reclamation actions regarding post-mining areas. The current rate of transformation of the environment and changes in spatial manage-ment is faster than ever; geologists should therefore actively participate in solving many prob-lems related to shaping and protection of the environment. One of such issues is utilization of exploitation hollows and mining heaps remaining after mineral exploitation as an important cultural and scenic element for regional distinctness in the uniting Europe. This is so because it is important to participate not only in the process of searching for and exploit-ing Earth’s resources, but also in dealexploit-ing with negative consequences of such activities, includexploit-ing shapexploit-ing the surroundexploit-ing of these objects. Thus, we should break the stereotypes, regarding narrow specialization of people dealing with only mineral exploitation, spa-tial planning or nature protection, and suggest the need of joint, interdisciplinary projects, also in the field of shaping the landscape of post-mining areas.
Key words: landscape management, shaping of landscape, engineering landscape, past mining areas, reclamentation
Zasady gospodarowania kopalinami s¹ w Polsce pod-porz¹dkowane przepisom zawartym w ustawie Prawo ochrony œrodowiska (Ustawa z dn. 27 kwietnia 2001 r.), która stanowi m.in., i¿ eksploatacja z³ó¿ powinna odbywaæ siê w sposób uzasadniony gospodarczo, przy zastosowaniu œrodków ograniczaj¹cych szkody w œrodowisku i przy zapewnieniu racjonalnego wydobycia i wykorzystania kopalin. Podmioty prowadz¹ce dzia³alnoœæ górnicz¹ powinny podejmowaæ œrodki niezbêdne do ochrony zaso-bów z³ó¿ oraz pozosta³ych sk³adników œrodowiska, a ponadto przywracaæ œrodowisko (jego elementy) do w³aœciwego stanu (Lipiñski, 2000; Ustawa ..., 2001). Obo-wi¹zuj¹ce przepisy prawne zobowi¹zuj¹ przedsiêbiorcê górniczego do wykonania rekultywacji gruntów rolnych i leœnych oraz do przywrócenia stanu pierwotnego. Procedu-ry rekultywacji s¹ regulowane przez odpowiednie przepisy w tym g³ównie Prawo geologiczne i górnicze oraz Ustawê o gruntach leœnych i rolnych. Grunty zrekultywowane pod-daje siê ró¿nym formom zagospodarowania — najczêœciej w kierunku leœnym, rolniczym, rekreacyjnym, komunal-nym. Niniejszy artyku³ jest wprowadzeniem w problema-tykê kszta³towania krajobrazu obszarów pogórniczych. Autorzy zwracaj¹ szczególn¹ uwagê na ma³o doceniany fakt postrzegania wyrobisk jako integralnego elementu kra-jobrazowego o wysokich wartoœciach kulturowych i u¿ytko-wych, wzbogacaj¹cych georó¿norodnoœæ œrodowiska. Zagadnienia rekultywacji i zagospodarowania wyrobisk poeksploatacyjnych s¹ przedmiotem zainteresowania geolo-gów, w tym szczególnie pracowników Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego, od dawna, czego przyk³adem jest m.in. opracowana mapa geoaœrodowiskowa Polski.
Do lat 90. XX w. nie by³o w Polsce kompleksowo wykwalifikowanych specjalistów z zakresu ochrony œro-dowiska. W zwi¹zku z tym dominowa³y jednostronne,
bra-n¿owe sposoby oceny degradacji œrodowiska i jednokierunkowe koncepcje kszta³towania przestrzeni poeksploatacyjnej (dominowa³ kierunek leœny rekultywa-cji). W niniejszym artykule autorzy chc¹ wskazaæ na nie-które problemy wynikaj¹ce z barier prawnych i wskazaæ na potrzebê wdra¿ania bardziej zró¿nicowanego sposobu zagospodarowania terenów pogórniczych. Pragniemy tak¿e podkreœliæ potrzebê udzia³u geologów i geomorfolo-gów w pracach kompleksowego kszta³towania krajobra-zów pogórniczych. Uwa¿amy, ¿e nadal potrzebne jest szerokie upowszechnianie idei sozologicznej W. Goetla (Alexandrowicz, 1973), ³¹cz¹cej w sobie problematykê ochrony przyrody z racjonalnym u¿ytkowaniem jej zaso-bów oraz harmonijnym kszta³towaniem krajobrazu.
Prowadzone systematycznie obserwacje terenów pogórniczych, w szczególnoœci zwi¹zanych z eksploatacj¹ odkrywkow¹, pozwalaj¹ na przewartoœciowanie dotychczasowego myœlenia o obszarach poeksploatacyj-nych wy³¹cznie w kategoriach wysokiego zagro¿enia dla œrodowiska przyrodniczego. W literaturze specjalistycznej mo¿na znaleŸæ wiele przyk³adów potwierdzaj¹cych szkodli-woœæ form pokopalnianych dla jakoœci geosfery (Chwa-stek i in., 1990). Greñ i Popio³ek (1990) w negatywnym wp³ywie górnictwa wyró¿niaj¹ przekszta³cenia: geome-chaniczne, hydrologiczne i przyrodnicze. W wyniku tej dzia³alnoœci powstaj¹ odkrywki, tereny zajête przez zak³ady górnicze, ha³dy i zwa³owiska oraz zbiorniki odpa-dów. Z kolei w publikacji Ostrowskiego (1995) wyró¿nia siê nastêpuj¹ce rodzaje szkodliwych skutków, które mog¹ wyst¹piæ na terenach górniczych: powstanie obszarów nie-u¿ytków pogórniczych, osuszanie i zawadnianie terenu górotworu, negatywne zmiany w przyrodniczym u¿ytko-waniu terenu, zanieczyszczenie gleb, zagro¿enia i uci¹¿li-woœci dla ludnoœci oraz pogorszenie walorów estetycznych krajobrazu. Dlatego, jeszcze w czasie trwania eksploatacji planowano docelow¹ rekultywacjê. Najczêœciej by³o to wyrównanie obszaru, przez zasypywanie wyrobisk, „roz-*Uniwersytet Œl¹ski, Wydzia³ Nauk o Ziemi, ul. Bêdziñska 60,
41-200 Sosnowiec; jnita@wnoz.us.edu.pl; ump@wnoz.us.edu.pl J. Nita U.Myga-Pi¹tek
bieranie” zwa³owisk, a nastêpnie wprowadzenie renatura-lizacji i rewitarenatura-lizacji, co w przypadku ha³d i innych obiektów poprzemys³owych najczêœciej oznacza³o popra-wê œrodowiska przez nasadzenia leœne. W tym zakresie obowi¹zywa³y centralne przepisy i zarz¹dzenia dotycz¹ce sposobów i form oraz etapów rekultywacji (Prawo geolo-giczne ..., 1994). Nie wszystkie tak rozumiane plany rekul-tywacyjne uda³o siê zrealizowaæ, a tymczasem formy pogórnicze zaczê³y stopniowo „wrastaæ” w antropogenicz-ny krajobraz decyduj¹c o jego swoistoœci i odrêbnoœci.
Trwaj¹cy przez dziesiêciolecia okres intensywnego uprzemys³owienia Polski po³udniowej utrwali³ w naszej œwiadomoœci jeden schemat, poparty czêsto konkretnymi wynikami badañ wybranych obiektów górniczych, i¿ wszystko, co wi¹¿e siê z eksploatacj¹ surowców natural-nych jest szkodliwe dla œrodowiska naturalnego. Z takiego schematu myœlenia nie wynika nic pozytywnego.
Koncep-cje kompleksowych opracowañ ochrony krajobrazów poeksploatcyjnych w ostatnich dziesiêcioleciach XX w. nale¿a³y do rzadkoœci. Wyj¹tkowe w swej formie by³o utworzenie Chêciñsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowe-go, nawi¹zuj¹cego do idei Geoparku. Upowszechnianie idei walorów przyrodniczych i kulturowych kamie-nio³omów oraz dydaktyki geologicznej w ostatnich latach systematycznie przynosz¹ zmiany w sposobach percepcji form pogórniczych (Alexandrowicz & Urban, 2003; Pie-trzyk-Sokulska, 2001, 2004). Coraz czêœciej obiekty te s¹ traktowane jako sk³adnik europejskiego dziedzictwa kultu-rowego, zwi¹zanego z histori¹ i przebiegiem wa¿nego eta-pu rozwoju cywilizacyjnego, jakim by³ okres intensywnej industrializacji naszego kontynentu. Wzorcem dla nowego spojrzenia na problem zagospodarowania terenów poprze-mys³owych s¹ przyk³ady z pañstw Europy Zachodniej, w których etap nasilonej eksploatacji surowców zakoñczono
Ryc. 1. 1 — Sitkówka–Nowiny, Kowala (wapienie dewoñskie); 2 — kopalnia piasków szklarskich Osiecznica (piaskowce górnej kre-dy); 3 — kamienio³om w Nasi³owie — dwie najwy¿sze skarpy zbudowane z utworów paleogenu, w ni¿szych ods³aniaj¹ siê ska³y gór-nokredowe); 4 — Ogrodzieniec (nieczynny od 2000 r., kamienio³om wapieni jurajskich); 5 — Siedlec, przyk³ad niewielkiego kamienio³omu wapieni p³ytowych jakie mo¿na znaleŸæ niemal na ca³y obszarze Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej; 6 — Rzeni-szów–Markowice, wyrobisko ¿wiry i piaski kwarcowe, warstwy po³omskie (hetang i synemur); 7 — Zakrzówek, Kraków dzielnica Ruczaj, kamienio³om wapieni górnej jury, 8 — Kadzielnia, nieczynny kamienio³om wapieni dewoñskich le¿¹cy na terenie miasta Kielce — rezerwat przyrody nieo¿ywionej; 9 — Góra Zelejowa, kamienio³om zachodni; 10 — Nowa Wioska (dolomity dewoñskie); fot. Jerzy Nita
Fig. 1. 1— Sitkówka-Nowiny, Kowala (Devonian limestone); 2 — glazier’s sands mine in Osiecznica (Upper Cretaceous sandstone); 3 — Quarry of Nasi³ów – two highest slopes built of Paleogene formations, lower Upper Cretaceous rocks); 4 — Ogrodzieniec (inac-tive from 2000) quarry of Jurassic limestone); 5 — Siedlec, example of plated limestone, typical for all Cracow-Czestochowa Upland); 6 — Rzeniszów–Markowice, quarry of gravel and quartzite sands, Po³omskie Beds (Hetangian and Sinemurian); 7 — Zakrzówek, Kraków–Ruczaj, Upper Jurassic limstone quarry; 8 — Kadzielnia in Kielce, inactive quarry of Devonian limestone — preserve of inanimate nature; 9 — Góra Zelejowa — west quarry; 10 — Nowa Wioska (Devonian dolomite); photo Jerzy Nita
du¿o wczeœniej ni¿ w Polsce np. w Wielkiej Brytanii, w Niemczech, a nawet na S³owacji (Tokarska-Guzik, 1996a).
Coraz czêœciej jest dostrzegany fakt, i¿ po zakoñczeniu eksploatacji obiekty dzia³alnoœci geologiczno-górniczej nie tylko nie stanowi¹ zagro¿enia dla otoczenia, ale wrêcz wzbogacaj¹ monotonny krajobraz miejsko-przemys³owy regionu. Drugim pozytywnym przejawem zmiany kierun-ku myœlenia i dzia³ania s¹ podejmowane liczne badania biologów i ekologów, których wyniki wskazuj¹, i¿ pogór-nicze formy terenu s¹ obszarami niebywa³ego bogactwa œwiata organicznego (Czylok & Rahmonov, 1996; Czylok, 2004, Rostañski, 2003; Szymczyk, 2002; Tokarska-Guzik, 1996b; 2003). Na obszarach pogórniczych przyroda two-rzy samoistnie ostoje flory i fauny obfituj¹ce w gatunki rzadkie i chronione. Dlatego w³aœnie mo¿na by³o sk³oniæ instytucje i urzêdy zajmuj¹ce siê rekultywacj¹ do zmiany sposobu zarz¹dzania obszarami poeksploatacyjnymi. Na terenie Wy¿yny Œl¹skiej wystêpuje wiele terenów pogórni-czych, które ju¿ zosta³y objête prawn¹ ochron¹ ze wzglêdu na wartoœci biotyczne np. £ê¿czok, ¯abie Do³y, Blachów-ka, czy obszary przyrodnicze cenne (o wysokiej bioró¿no-rodnoœci) w granicach Tarnowskich Gór (Orczewska i in., 1993; Lamparska-Wieland, 1999, 2001). O pozytywnej zmianie kierunku myœlenia œwiadcz¹ równie¿ prace archi-tektów krajobrazu i osób zajmuj¹cych siê planowaniem przestrzennym, którzy coraz czêœciej publikuj¹ ciekawe koncepcje zagospodarowania terenów pogórniczych oraz upowszechniaj¹ pomys³y po¿¹danych rozwi¹zañ projekto-wych w innych krajach (Aleksandrowicz & Urban, 2003; Gasid³o, 2001; Zachariasz, 2003).
Apeluj¹c o pozostawienie górniczych wyrobisk i zwa³owisk jako elementu wzbogacaj¹cego krajobraz, nale-¿y podkreœliæ, ¿e ka¿dy obiekt trzeba traktowaæ indywidu-alnie. Nie nale¿y postêpowaæ schematycznie. Formy te wymagaj¹ ka¿dorazowo odrêbnego planu zagospodarowa-nia, a wiêc ustalenia kierunku adaptacyjnego uwzglêd-niaj¹cego rodzime walory otoczenia (np. kierunek leœny, rolniczy, turystyczno-rekreacyjny, dydaktyczny itp.). Nale¿y zatem zdecydowanie odejœæ od typowego schematu w stylu „wyrównaæ i zalesiæ”, w którym popada siê w pu³apkê niemo¿liwej do zrealizowania natychmiastowej koniecznoœci odtworzenia kopii krajobrazu pierwotnego, rozumianego jako stan sprzed rozpoczêcia wydobycia. Dla obszarów pogórniczych konieczne jest wiêc obligatoryjne opracowanie studium krajobrazowego i geoœrodowisko-wego przez specjalistów z ró¿nych dziedzin. Przy danym stanie rozwoju zabiegów rekultywacyjnych opracowania te powinno siê wzbogacaæ o wyniki modelowania i symu-lowania potencjalnych stanów krajobrazu i jego dynamiki, w celu przewidywania ewentualnych negatywnych skut-ków fizjonomicznych i œrodowiskowych przyjêtego kie-runku adaptacyjnego. Przyk³adem zastosowañ praktycznych informacji geoprzestrzennych s¹ dzia³ania w zakresie administrowania terenem, planowania przestrzen-nego, ochrony œrodowiska, hydrogeologii, hydrografii, zale¿noœci procesu inwestycyjnego od lokalnego pod³o¿a skalnego, rozmieszczenia elementów krajobrazowych itd. (Nita i in., 2004). Techniki modelowania komputerowego dla optymalizacji rekultywacji i projektów zagospodaro-wania przestrzennego i krajobrazowego przynosz¹ coraz lepsze rezultaty (Chybiorz & Nita, 1999; Kozio³ & Kawa-lec, 2003; Nita & Ma³olepszy, 2004). Jest to szczególnie istotne w przypadku koncepcji prowadzenia ponownego
— gospodarczego wykorzystywania ha³d np. na potrzeby wtórnego odzysku ciep³a z wnêtrza ha³d lub udostêpniania terenów pokopalnianych na cele turystyczno-rekreacyjne, czy budownictwa mieszkaniowego (Dybciak i in., 2000; Ostaficzuk, 2000).
Krajobraz pogórniczy jako typ krajobrazu kulturowego
Autorzy przyjmuj¹, i¿ krajobraz mo¿na uto¿samiaæ z zewnêtrznym wygl¹dem powierzchni Ziemi w odniesieniu do okreœlonego miejsca. Jest on wynikiem wzajemnego oddzia³ywania ró¿nych zjawisk i procesów przyrodni-czych, w którym dominuj¹ procesy geologiczne i geomor-fologiczne (Nita, 2001). Przestrzeñ przyrodnicza, która znajduje siê w sferze oddzia³ywañ cz³owieka przyjmuje formê kulturow¹, wyra¿on¹ w postaci krajobrazu kulturo-wego. Krajobraz ten mo¿na rozumieæ jako antropogenicz-nie ukszta³towany fragment przestrzeni geograficznej, powsta³y w wyniku zespolenia oddzia³ywañ œrodowisko-wych i kulturoœrodowisko-wych, tworz¹cych specyficzn¹ strukturê, objawiaj¹c¹ siê regionaln¹ odrêbnoœci¹, postrzegan¹ jako swoist¹ fizjonomiê (Myga-Pi¹tek, 2001).
Analizê krajobrazu ka¿dego obszaru mo¿na prowadziæ z dwóch kierunków: typowego dla ekologii krajobrazu – w ujêciu strukturalno-funkcjonalnym i materialnym, przez ocenê ró¿norodnoœci materialnych sk³adników w jego obrêbie (Richling & Solon, 1994) oraz w³aœciwego dla architektury krajobrazu — w ujêciu fizjonomicznym, w którym krajobraz nie daje siê opisaæ materialnie, a g³ównie wizualnie i estetycznie (Bogdanowski, 1972). Pierwsze ujêcie ma na celu analizê przyczynowych zale¿noœci, które zachodz¹ wewn¹trz przyrody i jej relacji do sfery antropo-genicznej. Drugie analizuje zale¿noœci przestrzenne, wyni-kaj¹ce z percepcji danej przestrzeni i jej kompozycyjnych zalet (Andrzejewski, 1992; Paw³owska, 1994; Wojcie-chowski, 1994). Zdaniem autorów obydwa te kierunki eko-logii krajobrazu i architektury krajobrazu s¹ równorzêdne i wzajemnie siê dope³niaj¹ce.
Wartoœci krajobrazu danego obszaru s¹ najczêœciej postrzegane przez miarê wystêpowania elementów przy-rodniczo i kulturowo cennych. Obiekty te mog¹ podlegaæ ochronie przez ustanawianie w³aœciwych form prawnych wynikaj¹cych z obowi¹zuj¹cych ustaw i przepisów. Coraz czêœciej uœwiadamiamy sobie potrzebê kszta³towania kra-jobrazu, rozumianego jako proces planowego i zorganizo-wanego dzia³ania na rzecz harmonijnego organizowania i pielêgnowania przestrzeni. Istotne jest przy tym, aby kryte-ria iloœciowe-analityczne by³y wzbogacane o krytekryte-ria jako-œciowe-syntetyczne. Krajobraz jako ca³oœæ charakteryzuj¹ m.in. cechy takie jak:
struktura krajobrazu — rozumiana jako iloœæ i rodzaj wystêpowania okreœlonych walorów,
ró¿norodnoœæ — liczba typów walorów i natê¿enie ich wystêpowania i ich jakoœæ,
kompozycja przestrzenna — sposób ich wzajemne-go u³o¿enia i wystêpowania,
krajobrazowe t³o — okreœlone przez panoramy, wnê-trza krajobrazowe i osie widokowe,
ekspozycja — sposób i kierunek, w którym mo¿na obserwowaæ dany obiekt.
Cechy te s¹ mo¿liwe do okreœlenia przez jednostki architektoniczno-krajobrazowe i powszechnie stosowan¹
w architekturze krajobrazu metodê WAK-ZJAK (Bogda-nowski, 1972; Myczkowski, 2003; Wielgus & Œrodoul-ska-Wielgus, 2003).
Zasadnicz¹ kwesti¹, istotn¹ w procesie kszta³towania fizjonomii przestrzeni jest potrzeba ochrony wartoœcio-wych obiektów wraz z ich otoczeniem w tzw. szerszym kontekœcie krajobrazowym (Paw³owska & Swaryczewska, 2002). W zwi¹zku z tym, na potrzeby planowania rekulty-wacji i kierunków adaptacji dla obszarów pogórniczych konieczne jest gromadzenie, jak najwiêkszej iloœci danych o otaczaj¹cej przestrzeni i specyfice œrodowiska naturalne-go. Proces ten jest niezbêdny dla najw³aœciwszego projek-towania rekultywacji i zagospodarowania terenu zgodnie z zasadami ekologii, a jednoczeœnie z trosk¹ o harmoniê, ³ad i piêkno kompozycyjne w warunkach podporz¹dkowanych wymaganiom funkcji, techniki i ekonomii (Wielgus & Œrodoulska-Wielgus, 2003).
W Ustawie o ochronie przyrody (2004) istnieje zapis o koniecznoœci ochrony krajobrazu (... zachowania cech charakterystycznych danego krajobrazu ...). Na obszarach intensywnej dzia³alnoœci górniczej cechami charaktery-stycznymi krajobrazu s¹ wyrobiska i zwa³owiska, oraz obiekty architektury przemys³owej czêsto o za³o¿eniach XIX-wiecznych. Ró¿norodne walory krajobrazowe maj¹ jednoczeœnie tym wiêksz¹ wartoœæ, im rzadziej wystêpuj¹. Ca³y obszar jest zatem bardziej cenny, gdy cechuje go wiê-ksza ró¿norodnoœæ i wiêwiê-ksza terytorialna odrêbnoœæ. W procesie kszta³towania krajobrazu pierwszoplanow¹ rzecz¹ jest zatem dostrzeganie i pielêgnacja elementów charakterystycznych, rodzimych, które s¹ wyrazem odrêb-noœci i indywidualodrêb-noœci regionu wobec postêpuj¹cej globa-lizacji i unifikacji krajobrazowej. Proces kszta³towania krajobrazu polega na pielêgnowaniu specyfiki krajobrazo-wej, niepowtarzalnoœci, poszczególnych obszarów (Paw³owska, 1994; Paw³owska & Swaryczewska, 2002; ¯arska, 2003). Jednym z wa¿niejszych celów gospodarki przestrzennej Polski powinno byæ zatem utrzymanie i wzmocnienie wartoœci krajobrazowych jako wyrazu naro-dowej, regionalnej i lokalnej to¿samoœci i trwa³oœci, przy uwzglêdnieniu wspó³czesnych wymagañ wynikaj¹cych z rozwoju ekonomicznego (Borsa, 2002; Raszeja, 2003). W takim wymiarze krajobraz mo¿e staæ siê wa¿nym wskaŸni-kiem identyfikacji europejskiej. Dowodzi tego przyjêta w Strasburgu 19 lipca 2000 r. przez pañstwa cz³onkowskie Rady Europy Europejska Konwencja Krajobrazu, której art. 5 zobowi¹zuje ka¿d¹ ze stron do podejmowania dzia³ania na rzecz „zintegrowanego krajobrazu z w³asnymi (krajowymi) politykami w zakresie planowania regionalne-go i urbanistyczneregionalne-go, w³asnymi politykami kulturowymi, œrodowiskowymi, rolnymi, spo³ecznymi i gospodarczymi (...), wp³ywaj¹cymi bezpoœrednio na krajobraz (Micha³owski, 2001). Polityka ochrony krajobrazu ma bowiem obecnie wymiar europejski. Europejska Koncep-cja Rozwoju Przestrzennego podkreœla, ¿e w skali naszego kontynentu zachodzi systematyczna destrukcja krajobra-zów. Kraje Europy wschodniej i œrodkowej, w których pro-ces ¿ywio³owej urbanizacji i industrializacji wywar³ najbardziej niekorzystne piêtno, maj¹ w tym zakresie naj-wiêcej do naprawienia. Krajobraz postindustrialny powi-nien byæ kszta³towany wielowarstwowo jako dziedzictwo
natury, gospodarki rolnej, leœnej, górnictwa i przemys³u przetwórczego (Gasid³o, 2002).
Znaczenie obiektów geologiczno-górniczych w krajobrazie Polski
Historia eksploatacji surowców jest d³uga i równoleg³a do rozwoju cywilizacji (Koz³owski, 1986). Najwiêksze zmiany w krajobrazie dokona³y siê jednak w wyniku trwaj¹cej co najmniej 200 lat intensywnej powierzchnio-wej eksploatacji kopalin. W tym czasie zosta³y utworzone ogromne wyrobiska i zwa³owiska o powierzchni czêsto dziesi¹tków kilometrów kwadratowych oraz inne deforma-cje terenu.
W Polsce górnictwo ma bezpoœredni wp³yw na zmiany morfologii na obszarze ok. 728 km2
, a poœrednio na powierzchni ok. 1000 km2. Najwiêcej obszarów zdegrado-wanych powsta³o w wyniku eksploatacji surowców. W tym wêgla kamiennego — 330 km2, surowców skalnych — 50 km2
, siarki — 45 km2
, rud miedzi — 40 km2
, rud cynku i o³owiu — 12 km2(Ostrowski, 2001). Podaje siê, ¿e 46,63 km2zosta³y zrekultywowane i ponownie zagospodarowa-ne, w tym tereny eksploatacji surowców skalnych zajmuj¹ 15,4 km2, górnictwa wêgla kamiennego 9,3 km2, a wêgla brunatnego 15,3 km2(dane GUS-u za lata 2000–2002).
Sumaryczna gruboœæ wyeksploatowanych pok³adów przez górnictwo podziemne wêgla kamiennego na Górnym Œl¹sku wynosi ponad 30 m, co przek³ada siê na œrednie sumaryczne obni¿enie powierzchni terenu ok. 20–25 m. Roczna wartoœæ osiadañ terenu wywo³anych przez defor-macje poeksploatacyjne wynosi œrednio ok. 20 cm.
W Polsce istnieje ok. 5,5 tys. z³ó¿ surowców skalnych i chemicznych o zasobach bilansowych. Z tej liczby w latach najwiêkszej eksploatacji tj. 1995–1997 (Ostrowski, 2001), zagospodarowanych by³o blisko 2,2 tys. Eksploata-cja g³ównie dotyczy³a kruszywa i kamienia budowlanego oraz drogowego (ok. 1420 wyrobisk). Surowce ilaste eks-ploatowano w ok. 520 odkrywkach, piaski w ok. 91 wiêk-szych odkrywkach, a ska³y wêglanowe w 63.
Najwiêksze bezpoœrednie zmiany w krajobrazie wywo³uje eksploatacja surowców skalnych. W 2002 r. wydobycie to osi¹gnê³o poziom ok. 144 mln t, co stanowi 42% ca³ego wydobycia kopalin w Polsce. Z uwagi na roz-proszony na ogó³ charakter wydobycia surowców skalnych (na potrzeby a¿ 9 bran¿ dzia³a ponad 3200 firm), zmiany w krajobrazie maj¹ znaczenie lokalne. Podstawowymi bran¿-ami tej eksploatacji s¹: górnictwo kruszyw naturalnych, górnictwo surowców przemys³u cementowo-wapiennicze-go, kruszyw ³amanych oraz surowców przemys³u hutnicze-go, chemicznego i innych (kwarcyty, magnezyty, dolomity), górnictwo foremnych elementów kamiennych (Przenios³o, 2004). Przekszta³canie krajobrazu w skali regionalnej zachodzi w obszarze œwiêtokrzyskim. Eksplo-atacja powoduje daleko id¹ce przeobra¿enia powierzchni ziemi, czêsto radykalne (Sitkówka-Kowala, Ostrówka). Obszary te zyskuj¹ zupe³nie inny wygl¹d zarówno w sensie morfologicznym, jak i przyrodniczym.
Obszarami o silnie przeobra¿onej powierzchni ziemi wskutek odkrywkowej eksploatacji kopalin s¹ regiony czê-stochowski i œl¹ski np. po eksploatacji wapieni jurajskich –
okolice m.in. Dzia³oszyna, Rudnik, Zabierzowa, Niegowo-nic, Ogrodzieñca, a w mniejszej skali niemal ca³y obszar Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej np. w Bydlinie, Olsztynie, Potoku Z³otym.
Du¿e zmiany w krajobrazie powoduje wydobycie dolo-mitów, których najwiêksze kamienio³omy znajduj¹ siê w Siewierzu (Górnicze Zak³ady Dolomitowe S.A.), D¹bro-wie Górniczej-Z¹bkowicach (Dolomit S.A.), ChrzanoD¹bro-wie, Kluczach (Stare Gliny ko³o Kluczy), Bukownie (Boloil S.A.), Jaworznie (Szczakowa Zak³ady Dolomitowe) oraz w rejonie Nowej Wioski i Chruszczobrodu. Przeobra¿anie krajobrazu zachodzi w wyniku eksploatacji innych surow-ców skalnych takich jak: gipsy, piaskowce, piaski, ¿wiry i gliny, a tak¿e ska³ wulkanicznych np. melafirów, bazaltów, bazanitów.
Najlepiej s¹ zachowane wyrobiska w dawnych wulka-nach na Dolnym Œl¹sku. S¹ to m.in. kamienio³omy bazal-tów oligoceñskich (Mêcinka–Jawor pod Z³otoryj¹). Surowcami o lokalnym znaczeniu s¹ porfiry permskie (Miêkinia, Sanka, Zalas, Ostra Góra ko³o Myœlachowic), melafiry — kamienio³omy okolic Alwerni, Regulic, Rudna i Porêby (ko³o Alwerni), diabazy — w NiedŸwiedziej Górze ko³o Tenczynka; tzw. „czarne marmury”dêbnickie. Wymienione powy¿ej rejony eksploatacji uœwiadamiaj¹ skalê ró¿norodnoœci wydobycia, jak i rozproszenie lokali-zacyjne terenów pogórniczych tylko w odniesieniu do surowców skalnych.
Wybrane przyk³ady zagospodarowania form pogórniczych
Po zakoñczeniu wydobycia pozostaj¹ wyrobiska, wobec których prowadzone s¹ zabiegi rekultywacyjne i ró¿norodne formy zagospodarowania. Wzorem mog¹ byæ realizacje znane ju¿ z wielu pañstw europejskich. Butters-Chaumont w paryskiej dzielnicy Belleville to dawny kamienio³om wapienia, gdzie ju¿ w latach 1864–1867 za³o¿ono publicz-ny park, w którym œwiadomie eksponowano skalne urwi-ska, strome œciany i wodospady. W basenie górnego Renu zagospodarowano teren dawnego kamienio³omu piaskow-ca i wyrobiska gliny na potrzeby przemys³u cementowego. Po³o¿ony w w¹skiej dolinie kamienio³om Musital zosta³ zagospodarowany bez popadania w pu³apkê wykonania natychmiastowej kopii krajobrazu pierwotnego (zbocza doliny poroœniête przez lasy bukowe), lecz zachowano nowo powsta³¹ formê terenu eksponuj¹c cechy miejscowe-go krajobrazu tj. strome stoki, tarasy przeznaczone pod uprawê winoroœli i sady owocowe. Miejsce to obecnie, obok funkcji rolniczej, pe³ni tak¿e rolê wypoczynkowo-re-kreacyjn¹. Innym przyk³adem mo¿e byæ dawny kamie-nio³om Biville we Francji, w którym po studium krajobrazowym architekci zdecydowali siê na stworzenie zupe³nie nowego rodzaju krajobrazu. Nadano now¹ war-toœæ zniszczonej przestrzeni, któr¹ tworz¹ w przewadze kaskadowe formy wodospadów i jeziorka wkomponowane w skalne urwiska. W pobli¿u Mediolanu, w ¿wirowni po eksploatacji na 37 ha powsta³ park publiczny Cava Nord, obejmuj¹cy system jezior o d³ugoœci 700 m i szerokoœci 150 m. Najbardziej znanym przyk³adem spoza Europy jest zagospodarowanie by³ego wyrobiska w brazylijskiej Kury-tybie (stan Parana). W kamienio³omie Parque Das Pedre-iras, zaprojektowano i urz¹dzono s³ynn¹ operê drucian¹, przypominaj¹c¹ operê parysk¹ usytuowan¹ w otoczeniu
parkowym. W innych kamienio³omach brazylijskich tak¿e powsta³y parki m.in. w Bosgue Zaninelli i Parque Tanga. We wszystkich przytoczonych tu przyk³adach podstawo-wym tworzywem kompozycji przestrzeni s¹ elementy ods³aniaj¹ce siê w wyniku wydobycia kopalin, czyli nagie, ostre œciany skalne i woda (Zachariasz, 2003).
W Polsce tak¿e istniej¹ realizacje tego typu. Wystarczy wspomnieæ chocia¿by kamienio³om w Pogórzu (Kraków), w którym ju¿ w latach 1896–1909 zrealizowano park kra-jobrazowy, czy park i amfiteatr w kamienio³omie w Górze œw. Anny (realizacja w latach 1934–1936). Niestety po II wojnie œwiatowej formy zagospodarowania terenów pogórniczych w kierunkach wielofunkcyjnych nale¿a³y do rzadkoœci. Chlubnym przyk³adem jest rezerwat Kadzielnia w Kielcach, gdzie projekt zagospodarowania terenu wpro-wadzono w ¿ycie w latach 1969–1971. Jednak wiêkszoœæ projektów nie doczeka³o siê w tym czasie realizacji lub zagospodarowywano je w sposób czêœciowy — przyk³ady planów dla kamienio³omów Wietrznia, Józefka, Wisniów-ka, Zawada, Leszcze (Stawicki, 2003). Cieszy zatem fakt wprowadzania w ¿ycie wielu ró¿norodnych projektów zagospodarowania przestrzeni poeksplotacyjnej dla celów m.in. rekreacyjnych i sportowych np. Centrum Dolomity „Sportowa Dolina” w Bytomiu, „Górka” w Sosnowcu czy projekt J. Bogdanowskiego i Z. Myczkowskiego „Wzgórz Paciorkowców” w odniesieniu do terenów pogórniczych w Bieruniu (Myczkowski, 2003).
Inne formy zagospodarowania terenu planuje siê w sto-sunku do wyrobisk popiaskowych. Na terenie Górnego Œl¹ska i s¹siaduj¹cej Wy¿yny Krakowsko-Czêstochow-skiej eksploatacja by³a prowadzona g³ównie na potrzeby podsadzkowe w kopalniach g³êbinowych wêgla kamienne-go. Najwiêkszymi polami eksploatacyjnymi by³y Jaworz-no „Szczakowa”, Kryspinów (po dawnej eksploatacji piasku budowlanego pozosta³ zalew tzw. „krakowski Bala-ton”), „Maczki-Bór” w Sosnowcu, Kotlarnia, D¹browa Górnicza (kopalnia piasku „KuŸnica Warê¿yñska”), Luto-wiec (kopalnia piasku „Niegowa”), okolice Siewierza i Mierzêcic, gdzie piaski zalegaj¹ w rozleg³ych obni¿eniach terenu. Najpowszechniejsz¹ form¹ adaptacji s¹ w tym przypadku zalewy o funkcjach rekreacyjnych (np. Pogoria I-IV). Bezwzglêdnie nale¿y mieæ na uwadze wysok¹ bio-ró¿norodnoœæ tych obszarów i ich unikatowoœæ fitoceno-tyczn¹ (Czylok, 2004; Czylok & Rahmonov, 1996).
Przeobra¿anie œrodowiska naturalnego w wyniku roz-woju dzia³alnoœci przemys³owej w tym wydobywczej, któ-ra dysponuje coktó-raz wy¿sz¹ klas¹ sprzêtu technicznego i wyrafinowanymi technologiami, prowadzi do powstania tzw. krajobrazów in¿ynieryjnych (Budzi³o, 1998). Ter-min ten coraz bardziej upowszechnia siê w literaturze w stosunku do terenów o specyficznych formach i wyrazi-stych cechach, wynikaj¹cych z technogenicznego prze-kszta³cenia rzeŸby i pokrycia terenu dla celów produkcyjnych, wydobywczych, komunikacyjnych, ener-getycznych itp. (Wielgus & Œrodoulska-Wielgus, 2003).
Nowe obiekty górnicze, przez stosunkowo szybki pro-ces ich powstawania, pocz¹tkowo szpec¹ krajobraz, tworz¹c „rany” we wczeœniejszej rzeŸbie terenu. Jednocze-œnie przerywaj¹ istniej¹ce dotychczas relacje przestrzenne i powi¹zania ekologiczno-przyrodnicze. Z czasem jednak powstaj¹ na nich unikatowe krajobrazy. Takie pogórnicze obszary przypominaj¹ niekiedy swe naturalne
odpowiedni-ki: pustyniê piaszczyst¹, tundrê lub wyschniête jezioro. Wspó³czesna rekultywacja powinna zatem mieæ na celu nie tylko zneutralizowanie — „unieszkodliwienie” agresyw-nej formy przez jej zniwelowanie lub obsadzenie, ale przede wszystkim w bardzo przemyœlanym procesie wkomponowanie jej w krajobraz, wyeksponowanie œmia³oœci form i odtworzenie przerwanych ci¹gów ekolo-gicznych i zwi¹zków architektoniczno-przestrzennych.
W tym celu, na przyk³ad na obszarze Wy¿yny Œl¹skiej, wymagane jest bardzo szczegó³owe rozpoznanie stanu technicznego i ekologicznego terenów poprzemys³owych, zlikwidowanych lub przeznaczonych do zamkniêcia kopa-lñ wêgla kamiennego, starych kopakopa-lñ cynku i o³owiu oraz zak³adów ich przeróbki, zlokalizowanych w wiêkszoœci w pó³nocnej czêœci GZW — w okolicach Gliwic, Bytomia, Sosnowca oraz miêdzy Rybnikiem a Tychami. Na tych terenach o silnie przeobra¿onej powierzchni i zanieczysz-czonych glebach, znajduje siê rozleg³a infrastruktura prze-mys³owa, zachowana w bardzo ró¿nym stanie. Istniej¹ tam liczne obiekty zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ górnicz¹, które sta-nowi¹ nie tylko w¹tpliw¹ estetycznie treœæ krajobrazu, ale przede wszystkim s¹ powa¿nym zagro¿eniem dla jakoœci ¿ycia ludzi. Potrzebna jest zatem wnikliwa ocena jakoœci stanu biosfery, hydrosfery i antroposfery oraz wartoœci ekonomicznej i materialnej istniej¹cych budynków i urz¹dzeñ, która powinna zostaæ przeprowadzona w celu wyznaczenia obszarów do ponownego zagospodarowania przemys³owego lub socjalnego oraz wyró¿nienie ich spo-œród obszarów przeznaczonych do czêœciowej lub ca³kowi-tej rekultywacji i ochrony zachowawczej. Nie mo¿na przy tym popaœæ w niebezpieczne, krañcowe stereotypy proce-duralne w rodzaju „wszystko zniwelowaæ lub wszystko zostawiæ bez zmian”, lecz nale¿y ustaliæ sposób zagospo-darowania zgodny z wynikami studium krajobrazowego i geoœrodowiskowego oraz wstêpnej inwentaryzacji i walo-ryzacji obiektów i terenów pogórniczych.
Podsumowanie
Wiele spoœród form pogórniczych mo¿na œwiadomie kszta³towaæ i komponowaæ, aby harmonijnie wspó³gra³y z otoczeniem. Wówczas, przy w³aœciwym zarz¹dzaniu, udo-stêpnieniu i wypromowaniu, bêd¹ mog³y decydowaæ o zmianie funkcji gospodarczej regionu i wspomagaæ atrak-cyjnoœæ turystyczn¹ regionu. Na przyk³ad ha³dy w GZW, czy zabytkowe sztolnie i kopalnie wêgla, które maj¹ walo-ry dokumentacyjne i histowalo-ryczne, mog¹ staæ siê tak¿e tere-nami rekreacji. Wiele takich przyk³adów istnieje ju¿ na Górnym Œl¹sku. Jednoczeœnie zachowuj¹ one funkcjê dokumentacyjn¹ i podtrzymuj¹ to¿samoœæ miejsca. Dla takich obiektów mo¿na przewidzieæ ró¿ne sportowego wykorzystania, jak dobrze znane ju¿ przyk³ady stoków narciarskich i torów saneczkowych w Be³chatowie, Byto-miu, Sosnowcu, Tarnowskich Górach. Z kolei na obsza-rach, w których rozpoznano wartoœciowe stanowiska florystyczne i faunistyczne nale¿y, w miarê mo¿liwoœci, wprowadzaæ ochronê prawn¹ w formie stanowisk doku-mentacyjnych czy zespo³ów przyrodniczo-krajobrazo-wych, co czyni ju¿ wiêkszoœæ rad gminnych z obszaru górnoœl¹skiego (np. Œwiêtoch³owice, Bêdzin).
Konieczne jest konsultowanie tych zamierzeñ z archi-tektami, którzy s¹ ju¿ mocno zaanga¿owani w dzia³ania
rekultywacyjne, o czym œwiadcz¹ m.in. organizowane wspólne konferencje jak np. Kszta³towania krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie zorganizowana przez Politechnikê Krakowsk¹ i Akademiê Górniczo-Hut-nicz¹ w Krakowie w grudniu 2003 r.
Niniejszym apelujemy o wiêksze zainteresowanie gru-py zawodowej przyrodników, przede wszystkim geologów i geomorfologów, problematyk¹ zagospodarowania tere-nów pogórniczych i w³¹czenie siê w prace adaptacyjne oraz rekonstrukcyjne krajobrazów pogórniczych. W³aœci-wa jest w tym zakresie œcis³a wspó³praca z samorz¹dami i lokaln¹ spo³ecznoœci¹. Nale¿y w sposób ci¹g³y zmieniaæ panuj¹ce od lat stereotypy upowszechniaj¹ce wiedzê o tere-nach pogórniczych jako krajobrazach zdewastowanych i stanowi¹cych zagro¿enie dla œrodowiska przyrodniczego. S¹dzimy i¿ obecnie powstaje doskona³e miejsce na prace geologów i geomorfologów w rozwijaj¹cym siê intensyw-nie krajobrazowym kierunku adaptacji terenów poprze-mys³owych, znanym pod nazw¹ ecovention (ecology + invention). Kierunek ten, wykorzystuj¹c najnowoczeœniej-sze pomys³y, techniki i strategie ma za zadanie przywraca-nie miastom i ich mieszkañcom „przestrzeni straconych”, terenów zdegradowanych, zniszczonych. Transformacja tych terenów nastêpuje przez adaptacjê ich na ró¿ne formy celu publicznego, m.in.: edukacyjne (centra dydaktycz-no-eduacyjne), tereny piknikowe, muzea i skanseny na wolnym powietrzu, œcie¿ki rowerowe, tereny sportowe, opery, amfiteatry, parki, ogrody botaniczne, ogrody skalne (Spaid, 2002; Zachariasz, 2003).
Literatura
ALEXANDROWICZ S. W. 1973 — Walery Goetel (1889–1972). Rocz. Pol. Tow. Geol., 43: 555–568.
ANDRZEJEWSKI R. 1992 — Znaczenie i potrzeba badañ nad krajo-brazem. [W:] Wybrane problemy ekologii krajobrazu. Mater. Konf. pod L. Ryszkowskiego (red.) i S. Ba³azego, PAN, Poznañ: 5–15.
ALEXANDROWICZ Z. & URBAN J. 2003 — Zagospodarowanie kamienio³omów dla ochrony dziedzictwa geologicznego — projekty i ich realizacja. [W:] Kszta³towania krajobrazu terenówpoeksploatacyj-nych w górnictwie. Mater. Miêdz. Konf., AGH, Politech. Krakowska, Kraków: 193–195.
BOGDANOWSKI J. 1972 — Konserwacja i kszta³towanie w architek-turze krajobrazu, Kraków.
BORSA M. 2002 — Kszta³towanie krajobrazu jak efekt polityki prze-strzennej i regionalnej. [W:] J. Rybarkiewicz (red.), Krajobraz jako wizerunek to¿samoœci regionalnej. Zagro¿enia, ochrona i kszta³towa-nie. Mater. IV Forum architektury krajobrazu. Katowice: 5–9. BUDZI£O J. 1998 — Piêkno obiektów in¿ynierskich w krajobrazie. Czasopismo Techniczne, 1A: 102–107.
CHYBIORZ R. & NITA J. 1999 — Model przestrzenny wybranych elementów œrodowiska przyrodniczego na podstawie map numerycz-nych i interpretacji zdjêæ lotniczych. Prz. Geol., 47: 231–232. CHWASTEK J., JANUSZ W., MACIASZEK J., REPELOWSKI A. & SZEWCZYK J. 1990 — Deformacje powierzchni terenu spowodowane dzia³alnoœci¹ górnicz¹. Zesz. Nauk. AGH, 1363, Sozologia i Sozo-technika, 30: 1–132.
CZYLOK A. 2004 — Wyrobiska po eksploatacji piasku na Wy¿ynie Œl¹skiej i ich roœlinnoœæ. [W:] J. Partyka (red.), Zró¿nicowanie i prze-miany œrodowiska przyrodniczo-kulturowego Wy¿yny Krakow-sko-Czêstochowskiej. Tom I Przyroda, Wyd. Ojcowski Park Narodowy, Ojców: 205–212.
CZYLOK A. & RAHMONOV O. 1996 — Unikatowe uk³ady fitoceno-tyczne w wyrobiskach wschodniej czêœci województwa katowickiego. [W:] Kszta³towanie œrodowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemys³owionych i zurbanizowanych. Wyd. WBiOŒ, WNoZ UŒ, Katowice-Sosnowiec. 23: 27–31.
DYBCIAK A., HELIASZ Z. & OSTAFICZUK S. 2000 — Ciep³o z ha³d kopalnianych. Arch. IGSMiE PAN Kraków.
GASID£O K. 2002 — Krajobraz postindustrialny w rozwoju aglome-racji katowickiej. [W:] J. Rybarkiewicz (red.) Krajobraz jako wizeru-nek to¿samoœci regionalnej. Zagro¿enia, ochrona i kszta³towanie. Mater. IV Forum architektury krajobrazu. Katowice: 73–79. GREÑ K. & POPIO£EK E. 1990 — Wp³yw eksploatacji górniczej na powierzchniê i górotwór. Skrypt uczelniany AGH, 1179. Kraków. KOZIO£ W. & KAWALEC P. 2003 — Zastosowanie specjalistycznych programów komputerowych do planowania zagospodarowania terenów pogórniczych. [W:] Kszta³towanie krajobrazu terenów poeksploatacyj-nych w górnictwie. Mat. Miêdz. Konf., AGH, Politech. Krakowska, Kraków: 254–265.
KOZ£OWSKI S. 1986 — Surowce skalne Polski. Wyd. Geol. LAMPARSKA-WIELAND M. 1999 — Zmiany wybranych elementów krajobrazów terenów górniczych i pogórniczych P³askowy¿u Tarno-wickiego od prze³omu XVIII/XIX w. do koñca XX w. Arch. WNoZ UŒl., Sosnowiec.
LAMPARSKA-WIELAND M. 2001 — Zabytkowe krajobrazy daw-nych zag³êbi górnictwa srebra, galeny, i galmanu: oœrodki górnictwa sztolniowego okolic Tarnowskich Gór, Trzebini, Olkusza i Boles³awca. [W:] U. Myga-Pi¹tek, Krajobraz kulturowy idee, problemy i wyzwania. WNoZ UŒ, Oddz. Katowicki PTG, Sosnowiec: 44–51.
LIPIÑSKI A. 2000 — Elementy prawa ochrony œrodowiska. Kantor Wydawniczy, Zakamycze.
MICHA£OWSKI A. 2001 — Krajobraz kulturowy i naturalny — zagro¿enia i nowe wyzwania. [W:] K. Sa³aciñski (red.), Bezpiecze-ñstwo dóbr kultury. Nowe idee i technologie. Mat. Konf. Warsza-wa–Radziejowice: 36–42.
MYGA-PI¥TEK U. 2001 — Spór o pojêcie krajobrazu w geografii i dziedzinach pokrewnych. Prz. Geograf., 73: 163–176.
MYCZKOWSKI Z. 2003 — Studia i aran¿acje krajobrazowe wybra-nych obiektów poeksploatacyjwybra-nych. [W:] Kszta³towanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Mat. Miêdz. Konf., AGH, Politech. Krakowska, Kraków: 87–100.
NITA J. 2001— Ewolucja krajobrazu œrodkowej czêœci Wy¿yny Czê-stochowskiej — Aspekt przyrodniczy. [W:] K. German, J. Balon (red.), Przemiany œrodowiska przyrodniczego Polski i jego funkcjonowanie. Problemy ekologii krajobrazu, 10, Inst. Geograf. Gosp. Przestrz. UJ, Kraków: 350–357.
NITA J., PERSKI Z. & CHYBIORZ R. 2004 — Wstêpne za³o¿enia metodyczne mapy geosynoptycznej dla potrzeb systemu informacji przestrzennej na poziomie gminy. Prz. Geol., 52: 569–574
NITA J. & MA£OLEPSZY Z. 2004 —Metody usprawnienia wizualiza-cji i interpretawizualiza-cji powierzchniowej budowy geologicznej. Tech. Poszuk. Geol. Gesynopt. Geoterm., 227: 39–44.
NITA J. & MYGA-PI¥TEK U. 2005 — Poszukiwanie mo¿liwoœci zagospodarowania obszarów poeksploatacyjnych w celu zachowania ich walorów geologicznych i krajobrazowych. Tech. Poszuk. Geol. Gesynopt. Geoterm., 233: 53–72.
ORCZEWSKA A., CZYLOK A. & KIMSA T. 1993 — Charakterysty-ka florystyczno faunistyczna projektowanego rezerwatu przyrody na wyrobisku kopalni dolomitu „Blachówka” w Bytomiu. [W:] Kszta³towanie œrodowiska geograficznego i ochrony przyrody na obszarach uprzemys³owionych i zurbanizowanych. WBiOŒ, WNoZ, UŒ, Katowic–Sosnowiec 9: 13–23.
OSTAFICZUK S. 2000 — Ekologiczne mo¿liwoœci utylizacji zamyka-nej kopalni wêgla — restrukturyzacja z perspektyw¹. [W:] A.T. Jan-kowski, U. Myga-Pi¹tek, S. Ostaficzuk (red.), Œrodowisko przyrodnicze regionu górnoœl¹skiego, stan poznania, zagro¿enia i ochrona. WNoZ UŒ, Oddz. Katowicki PTG, Sosnowiec: 155–166. OSTROWSKI J. 1995 — Zasady sporz¹dzania oceny wp³ywu dzia³alnoœci górniczej na œrodowisko. Bezpieczeñstwo Pracy i Ochrona Œrodowiska w Górnictwie, 2.
OSTROWSKI J. (red.) 2001 — Ochrona œrodowiska na terenach górni-czych, Wyd. Inst. Gosp. Sur. Min. i Ener. PAN, Kraków.
PAW£OWSKA K. 1994 — O percepcji w³asnego miejsca i jej skut-kach czyli o swojskoœci architektury [W:] J. Bogdanowski (red.), O percepcji œrodowiska. Inst. Ekologii PAN, Zesz. Nauk., 9: 77–109. PAW£OWSKA K. & SWARYCZEWSKA M. 2002 — Ochrona dzie-dzictwa kulturowego. Zarz¹dzanie i partycypacja spo³eczna. Wyd. UJ, Kraków.
PIETRZYK-SOKULSKA E. 2001 — Waloryzacja wystêpowania i eks-ploatacji z³ó¿ zwiêz³ych surowców skalnych na przyk³adzie Beskidów Zachodnich. Studia i Rozpr. Monografie 98.Wyd. Inst. Gosp. Surow. Miner. Energi¹ PAN, Kraków.
PIETRZYK-SOKULSKA E. 2004 — Kamienio³omy kopalin skalnych w krajobrazie Karpat —atrakcyjnoœæ z³ó¿ i ich otoczenia. [W:] U. Myga-Pi¹tek (red.), Przemiany krajobrazu kulturowego Karpat — wybrane aspekty. Pr. Kom. Krajobrazu Kulturowego, 3. Sosnowiec: 63–76.
PRZENIOS£O S. (red.) 2004 — Bilanse zasobów kopalin i wód pod-ziemnych w Polsce. Ministerstwo Œrodowiska, Pañstw. Inst. Geol. RASZEJA E. 2003 — Przegl¹d europejskich metod i instrumentów ochrony krajobrazu. Biul. Parków Krajobrazowych Wielkopolski, 11: 9–29.
RICHLING A. & SOLON J. 1994 — Ekologia krajobrazu. PWN. ROSTAÑSKI K. 2003 — Sukcesja naturalna jako sposób na zagospo-darowanie terenów poprzemys³owych. [W:] Kszta³towania krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Mat. Miêdz. Konf., AGH, Polit. Krakowska, Kraków: 145–155.
SPAID S. 2002 — Econvention: current atr to transform ecologiest. Cincinnati.
STAWICKI H. 2003 — Kszta³towanie krajobrazu wyrobisk poeksplo-atacyjnych w górnictwie skalnym. [W:] Kszta³towania krajobrazu tere-nów poeksploatacyjnych w górnictwie. Mat. Miêdz. Konf. AGH, Politech. Krakowska, Kraków: 25-42.
SZYMCZYK A. 2002 — Uwarunkowania siedliskowe sukcesji roœlin-noœci na wyrobiskach po eksploatacji piasku. Arch. WNoZ UŒl. TOKARSKA-GUZIK B. 1996a — Kszta³towanie i ochrona szaty roœlinnej i krajobrazu w Anglii. Prz. Przyrod., 7: 273–280.
TOKARSKA-GUZIK B. 1996b — Rola ha³d zasadowych w utrzyma-niu lokalnej bioró¿norodnoœci. Prz. Przyrod., 7: 261–266.
TOKARSKA-GUZIK B. 2003 — Rekultywacja czy renaturalizacja? Zagospodarowanie terenów poprzemys³owych. [W:] Kszta³towania krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Mat. Miêdz. Konf. AGH, Politech. Krakowska, Kraków: 155–171.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. — O ochronie przyrody. Dz. U.
Nr 92, poz. 880.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. — Prawo ochrony œrodowiska.
Dz. U. Nr 62, poz. 627.
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. — Prawo geologiczne i górnicze.
Dz. U. Nr 27, poz. 96.
WIELGUS K. & ŒRODOULSKA-WIELGUS J. 2003 — Zarys zasad rejestracji zintegrowanej: postaci, wartoœci i przemian krajobrazów in¿ynieryjnych, dotycz¹cych wyrobisk poeksploatacyjnych w górnic-twie skalnym. [W:] Kszta³towania krajobrazu terenów poeksploatacyj-nych w górnictwie. Mat. Miêdz. Konf., AGH, Politech. Krakowska, Kraków: 112–139.
WOJCIECHOWSKI K.H. 1986 — Problemy percepcji i oceny este-tycznej krajobrazu. Rozpr. Wydz. Biologii i WNoZ, UMCS, Lublin. WOJCIECHOWSKI K. 1994 — O przydatnoœci badañ percepcji krajo-brazu. [W:] J. Bogdanowski (red.), O percepcji œrodowiska. Inst. Eko-logii PAN, Zesz. Nauk., 9: 109–125.
ZACHARIASZ A. 2003 — Park w kamienio³omie. [W:] Kszta³towania krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie. Mat. Miêdz. Konf., AGH, Politech. Krakowska, Kraków: 102–111.
¯ARSKA B. 2003 — Ochrona krajobrazu. Wyd. SGGW, Warszawa. Praca wp³ynê³a do redakcji 30.03.2005 r.
