Joanna Kulwicka-Kamińska
Posłaniec w dawnych i
współczesnych przekładach
biblijnych i koranicznych
Studia Językoznawcze 9, 113-1242010
STUDIA JĘZYKOZNAWCZE
SYNCHRONICZNE I DIACHRONICZNE ASPEKTY BADAŃ POLSZCZYZNY
Tom 9 2010
JOANNA KULWICKA-KAMIŃSKA
Toruń
POSŁANIEC W DAWNYCH I WSPÓŁCZESNYCH PRZEKŁADACH BIBLIJNYCH I KORANICZNYCH
Celem artykułu jest zarówno wskazanie etymologii wyrazów
poseł/posła-niec jako odapelatywnych nazw aniołów i proroków w polskich translacjach
biblijnych i koranicznych, jak również sposobów ich przekładu z języków he-brajskiego, greckiego i arabskiego w wyżej wymienionych tekstach o charakte-rze religijnym. Jest to również próba stwierdzenia, czy związki frazeologiczne z wyrazami poseł/posłaniec – obecne w piśmiennictwie Tatarów litewsko-pol-skich (dalej Tlp) i w pollitewsko-pol-skich przekładach Koranu – są charakterystyczne dla tego typu tekstów przy tworzeniu tzw. frazeologii koranicznej, czy i w jakim stopniu z kolei odzwierciedlają frazeologię biblijną bądź zasób polszczyzny ogólnej?, a więc ustalenie zakresu i charakteru zachodzących zależności między translacja-mi biblijnytranslacja-mi i koranicznytranslacja-mi.
Źródłem ekscerpcji słownictwa są drukowane przekłady Koranu na ję-zyk polski oraz zabytki Tlp, pisane grafi ą arabską, wymagające transkrypcji i transliteracji. Są to teksty religijne, muzułmańskie – przy ich doborze posłu-żono się więc kryterium tematycznym. Należą do nich pochodzące z XVII wie-ku pierwsze zachowane kopie XVI-wiecznych zabytków tatarskich (Kitab
z Kazania [KzK], Chamaił lipski [ChL])1, teksty XVIII-wieczne (Tefsir – 1725 r.
fragm. [T1], Tefsir – 1788 r. fragm. [T2], Kitab Łuckiewicza fragm. [KŁ], Kitab
1 Teksty transliterowane i opracowane przez G. Miškinienė, Sieniausi lietuvos totoriц
Milkamanowicza [KM] fragm.)2, XIX-wieczne (materiał leksykalny
wyekscer-powany z XIX-wiecznych kitabów w formie słowniczków opracowanych przez
S. Akiner [A] i A. Woronowicza [W]3, J. Sobolewskiego Wykład wiary
macho-metańskiej czyli iślamskiej – 1830 r. [Ww]) oraz XIX- i XX-wieczne
przekła-dy Koranu: Koran przypisywany J. Buczackiemu4 – 1858 r. [KB1], Wersety
z Koranu5 w przekładzie J. Szynkiewicza – 1935 r. [WzK], Koran w przekładzie
J. Bielawskiego6 – 1986 r. [KB2], Koran londyński7 – 1990 [K3]). Należy przy
tym zwrócić uwagę, iż rękopiśmienne zabytki tekstów religijnych Tlp i drukowa-ne przekłady Koranu stanowią dwie odrębdrukowa-ne grupy źródeł, gdyż pierwsi tłumacze Koranu na język polski – fi lomaci ks. D. Chlewiński i I. Domeyko – jak wyni-ka z badań (brak znajomości typologii piśmiennictwa Tlp, co potwierdza m.in. w swoich pamiętnikach Franciszek Mickiewicz – brat Adama Mickiewicza), nie korzystali z ksiąg religijnych Tlp, chociaż przekład fi lomatów i oparty na nim przekład przypisywany Janowi Murzie Tarak-Buczackiemu powstawały w śro-dowisku Tatarów.
Podstawę materiałową stanowią również polskie przekłady Biblii: XVI- i XVII-wieczne (Biblia brzeska – 1563 r. [BB], Biblia nieświeska – 1572 r. [BN],
Biblia w przekładzie J. Wujka – 1599 r. [BW], Biblia gdańska – 1632 r. [BG])
oraz współczesny przekład – Biblia Tysiąclecia [BT]8.
2 Za G.M. Meredith-Owens, A. Nadson, The Byelorussian Tatars and their Writings, w: The
Journal of Byelorussian Studies, London 1970, t. 2, nr 2, s. 141–176: Tefsir z 1725 r.; J. Stankie-vič, Přispěvky k dějinám běloruskeho jazyka na zăkladě rukopisu ‘Al-Kitab’, „Slavia” 1933–1934, R. 12, s. 357–390: Kitab Łuckiewicza; transliteracja rękopisów: Tefsir 1788 r., Kitab Milkamano-wicza – Cz. Łapicz; H. Jankowski, Cz. Łapicz, Klucz do raju. Księga Tatarów litewsko-polskich z XVIII wieku, Warszawa 2000; Cz. Łapicz, Kitab Tatarów litewsko-polskich (Paleografi a. Grafi a. Język), Toruń 1986.
3 S. Akiner, The Byelorussian Tatars and their Writings, w: The Journal of Byelorussian Studies,
London 1973, t. 3, nr 2, s. 55–84; A. Woronowicz, Kitab Tatarów litewskich i jego zawartość, „Rocz-nik Tatarski” 1935, t. 2, s. 376–394.
4 J.M. Tarak-Buczacki, Koran, Warszawa 1858 – tożsamy z wcześniej wydanym (Poznań 1848)
Koranem w przekładzie fi lomatów ks. D. Chlewińskiego i I. Domeyki.
5 Wersety z Koranu, Sarajewo 1935 – reprint z 1995 r. 6 J. Bielawski, Koran, Warszawa 1986.
7 Święty Koran. Tekst arabski i tłumaczenie polskie. Wydany pod patronatem Hazrat Mirza
Tahir Ahmad, Islam International Publications LTD, Londyn 1990.
8 Biblia brzeska, 1563, Clifton–Kraków 2003; Biblia nieświeska, Nieśwież 1572 (starodruk
ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego); Biblia w przekładzie ks. Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu „B” tekstu oryginalnego z XVI w. Warszawa 2000; Nowy Testament w przekładzie ks. Dr. Jakuba Wujka z roku 1593. Kraków 1966; Biblia gdańska, Gdańsk 1632; Biblia Tysiąclecia, Poznań 1980.
W artykule – z założenia poświęconemu terminologii religijnej – nie będę przytaczać wszystkich defi nicji słownikowych stosowanych w źródłach leksy-kografi cznych, jeśli badany przeze mnie wyraz jest terminem sensu stricte, ale podam tylko te znaczenia, które mają bezpośredni związek z religią. Natomiast jeśli analizowany wyraz należy do słownictwa ogólnego, a jedynie w kontekście religijnym zyskuje nacechowanie (znaczenie) specjalistyczne – podaję jego ogól-ne defi nicje słownikowe. W przypadku, gdy jakiś wyraz jest archaizmem seman-tycznym – wskazuję znaczenie, które zastąpiło znaczenie dawne.
Tak więc w języku polskim wyraz poseł jest obecny już od doby staropol-skiej w znaczeniu: ‘człowiek wysłany z jakąś wiadomością, w jakiejś sprawie, niekiedy publicznej, posłaniec, wysłannik, legatus, nuntius’ – tu również w sensie religijnym: ‘wysłannik Boga’ (por. SStp VI, 422–424). Także w SPXVI (XXVIII, 458–471) poseł to 1. ‘wysłannik, delegat, pełnomocnik; posłaniec’ a. ‘zwiastun, zapowiedź’ α. ‘wysłannik Boga do ludzi (Chrystus, anioł lub człowiek) głoszący bożą naukę lub przekazujący Jego polecenia’, a także 2. ‘ten, kto przychodząc wcześniej, zapowiada czyjeś nadejście’. SL (IV, 369) poza parafrazą ‘posłany w jakiejkolwiek sprawie’, notuje także ‘poseł przed panem Chrystusem’. Znacze-nie ‘posłany w jakiejkolwiek sprawie, posłaZnacze-niec, posłannik’ potwierdzają SWil (II, 1144) oraz SJPD (VI, 1097).
W dobie staropolskiej znany jest także wyraz posłaniec w znaczeniu ‘wy-słannik, poseł, legatus’ (SStp VI, 434). Znaczenie to potwierdza SPXVI (XXVIII, 25–27), rozróżniając: a. wysłanników w sprawach publicznych i b. wysłanni-ków w celu pełnienia misji religijnej, do których zalicza Jezusa, apostołów i duchownych; także ‘delegat, reprezentant, przedstawiciel’; ‘zwiastun, informa-tor’. SWil (II, 1146) podaje parafrazę ‘którego za jakim interesem lub z jakiem uwiadomieniem posyłają’ (za SL IV, 375) – por. także SMick (VI, 435–436) 1. ‘człowiek wysłany z wiadomością lub szczególnym poleceniem’ (również SJPD VI, 1113–1114), 2. ‘zwiastun, człowiek przynoszący jakieś objawienie’. SSTCH (163) notuje tylko hasło posłaniec w wyrażeniu posłaniec boży ‘o
Jezu-sie: przysłany przez Boga’9.
Posłannictwo10 to pojęcie antropologiczne, oznaczające ‘zlecenie komuś
orędzia, misji pośredniczenia albo jakiegokolwiek innego zadania, którego nie chce się samemu podjąć albo którego nie można samemu wykonać’.
Wszyst-9 Słownik staropolskiej terminologii chrześcijańskiej, red. M. Karpluk, Kraków 2001. 10 Praktyczny słownik biblijny, red. A. Grabner-Haider, Warszawa 1994, s. 1001.
kie misje wysłanników Bożych związane są z Bożym planem zbawienia. Wy-słannikami Boga są prorocy (np. Mojżesz, Jeremiasz, Izajasz), przywódcy (np. Jozue), sędziowie, zwykli ludzie przekazujący informacje (np. 1 Sm 16, 19), a także aniołowie (np. Lb 24, 13; Koh 5, 5). Jednakże ideę posłannictwa Boże-go można dostrzec najwyraźniej w działalności proroków, z których pierwszym jest Mojżesz. Świadomość otrzymania osobistego posłannictwa od Boga stanowi istotny rys każdego prawdziwego proroka. Odróżnia ona autentycznego proroka od tych, którzy głoszą „słowo Boże”, ale Bóg ich nie posłał. Są to fałszywi
pro-rocy, zwalczani np. przez Jeremiasza (por. Jr 14, 14; 23, 21. 32; 28, 15)11. Mimo
to słowo posłaniec – w funkcji odapelatywnej nazwy proroka – występuje na kartach Biblii z niską frekwencją, przy czym współcześnie używanemu wyrazo-wi posłaniec (BT) odpowyrazo-wiada z reguły w przekładach staropolskich wyraz poseł (np. Ab 1,1; Jr 49,14).
W Starym Testamencie (dalej ST), w przeważającej ilości kontekstów, w których mowa jest o aniołach jako wysłannikach Boga, podstawą przekładu
jest hebr. malΤ’āk ‘anioł’; ‘posłaniec’, oddawane bądź jako anioł, bądź
jako posłaniec (zwłaszcza w BT), np. Koh 5, 5 ani mów przed aniołem (BB), áni
mow przed ániołem (BN), ani mów przed Anjołem (BW), ani mów przed aniołem
(BG), nie mów przed posłańcem Bożym (BT). W Hebrajsko-polskim ST12 hebr.
malΤ’āk tłumaczy się też jako wysłannik, np. do wysłanników twoich, których
posłałeś do mnie (Lb 24, 13).
Natomiast w kontekstach, w których posłańcami nazywani są prorocy – źródłem tłumaczenia jest przede wszystkim hebr. cîr 1. ‘wysłannik,
po-słaniec’; 2. ‘sworzeń przy drzwiach, zawiasy’; 3. ‘ból, utrapienie’13, przekładane
w odniesieniu do proroków jako poseł, posłaniec, ale też zwiastun (por. BT), np. Ab 1, 1 a poseł wysłan jest miedzy narody (BB), poseł miedzy narody posłan (BN), i posła do narodów posłał (BW), od posła wysłanego do narodów (BG),
a posłaniec wysłany został do narodów (BT) – por. Jr 49, 14. W niektórych
kon-tekstach podstawą przekładu jest także hebr. malΤ’āk, oddawane jako
po-seł (głównie tłumaczenia staropolskie) i posłaniec w odniesieniu do proroków
– por. 1 Sm 19, 21; 2 Krn 36, 16; Ag 1, 13 etc. Także wobec proroków, ale
11 Słownik teologii biblijnej, red. X. Leon-Dufour, Poznań 1990, s. 720.
12 Hebrajsko-polski Stary Testament. Pięcioksiąg, oprac. A. Kuśmirek, Warszawa 2003. 13 Konkordancja wyrazów hebrajskich i aramejskich Starego Testamentu wraz ze słownikiem
oraz wykazem nazw i postaci, Kraków 2004, s. 1272 – por. ks. P. Briks, Podręczny słownik hebraj-sko-polski i aramejhebraj-sko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2000, s. 298: ‘posłaniec, zwiastun’.
z niższą frekwencją niż poseł, w przekładach staropolskich występuje wyraz
po-słaniec, np. w 1 Krl 14, 6 (BN) jako przekład hebr. šālaH ‘posyłać, odsyłać,
puścić, wyciągnąć’14.
W Nowym Testamencie (dalej NT) posłannictwo nabiera szczególnego znaczenia, ponieważ – jak poświadczają ewangeliści – przede wszystkim Jezus jest wysłannikiem Boga na wzór starotestamentowych proroków (por. Iz 6, 8) i ma tego pełną świadomość (np. Łk 4, 43). Posłańcami Boga są w NT także anio-łowie, uczniowie, apostołowie (por. J 17, 18) i prorocy. Jednakże w odniesieniu do tych ostatnich generalnie nie używa się określeń nominalnych
poseł/posła-niec, chociaż spełniają taką funkcję.
Źródłem przekładu w odniesieniu do aniołów jest więc gr.
ag-gelos ‘posłaniec, zwiastun; anioł’15, oddawane w polskich translacjach Biblii
z najwyższą frekwencją jako anioł, np. Ga 1, 8 abo anioł z nieba przepowiadał (BB), álbo ánioł z niebá opowiedał wam (BN), abo Anjoł z nieba przepowiadał
wam (BW), albo Anioł z nieba opowiadał wam (BG), lub anioł z nieba głosił wam (BT) – por. Mt 4, 6; Mk 1, 13; Dz 5, 19. Chociaż zdarza się w
przekła-dach staropolskich użycie wyrazu poseł, a w BT posłaniec (np. Łk 9, 52),
nato-miast w interlinearnym przekładzie NT16 występuje tłumaczenie zwiastun – por.
Ga 1, 8 lub zwiastun z nieba głosiłby. Podstawą translacji może być także gr. apostolos ‘posłaniec, wysłannik; apostoł’ (np. Mt 10, 2; Mk 3, 14; Łk 6, 13)17.
W NT proroków nie nazywa się posłańcami, jednakże wyjątkowo BN używa wobec Chrystusa wyrazu posłaniec jako przekładu gr.
apo-stolos ‘posłaniec, wysłannik; apostoł’18 w Hbr 3, 1 – w innych translacjach
Biblii jest to apostoł (BB, BW, BG, BT).
W piśmiennictwie Tatarów litewsko-polskich, jak i w polskich przekładach Koranu wyrazy posłaniec czy poseł w odniesieniu do aniołów, a zwłaszcza do proroków, mają bardzo wysoką frekwencję. Już w zabytkach Tlp wobec aniołów
14 Konkordancja wyrazów hebrajskich i aramejskich..., s. 1465 – por. ks. P. Briks, op.cit.,
s. 360: ‘posłać’; ‘przysłać’; ‘wyciągnąć’, ale także ‘być posłanym, przysłanym, wypuszczonym, uwolnionym’.
15 Ks. R. Popowski, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1994,
s. 4–5.
16 Grecko-polski Nowy Testament, Warszawa 1994. 17 Ibidem, s. 68.
używa się nominacji posłaniec, np. KM boslanec od pana boha (337, w. 11–12, s. 177; Ww (o Gabrielu) on jest posłańcem zemsty niebieskiej (s. 14), mają bliski
przystęp do tronu Boga i są Jego posłańcami (s. 14).
W polskich przekładach Koranu aniołowie są nazywani posłami,
posłańca-mi, posłannikami lub gońcami. Posłańcami niebieskimi są np. zapisujący ludzkie
uczynki Munkir, Nekir (KB1 XLIII, 80) – por. Nasi posłańcy są przy nich,
zapi-sują! (KB2 XLIII, 80), Nasi Posłańcy pozostają wśród nich, wszystko zapisując
(K3 XLIII, 81). Aniołowie posłani do Abrahama i Lota w KB1 (XXIX, 30) na-zywani są sługami, natomiast w KB2 (XXIX, 31) i K3 (XXIX, 32) posłańcami –
A kiedy przyszli Nasi posłańcy do Abrahama; Nasi Posłańcy przekazali Abraha-mowi nowiny. W KB1 anioł przekazujący słowo Boże to poseł Boży, np. Że Koran jest słowem posła Bożego, Anioła świętego (LXXXI, 19) – w KB2 (LXXXI, 19)
i K3 (LXXXI, 20) odpowiada mu określenie posłaniec – Zaprawdę, słowo
Po-słańca szlachetnego; słowo objawione szlachetnemu Posłańcowi. Uskrzydlone
cherubiny KB1 (XXXV, 1) nazywa gońcami – Aniołowie są Jego gońcami; On im
dał po dwie, trzy i cztery pary skrzydeł, natomiast KB2 (XXXV, 1) i K3 (XXXV,
2) posłańcami – Kiedy uczynił aniołów posłańcami posiadającymi skrzydła –
dwa, trzy lub cztery; posługuje się aniołami jako Posłańcami, mającymi skrzydła – dwa, trzy lub cztery. W WzK aniołowie to posłannicy (wyraz obecny w SL IV,
375, za SL przytacza SWil II, 1146 ‘który się posyła, poseł’) – por. Wtedy
posłan-nicy nasi zabierają mu duszę (Trzody w. 61, s. 19).
Podstawą przekładu jest ar. rasl ‘posłaniec, wysłannik; poseł; apostoł
(chr.), wysłannik Boga’, oddawane w KB2 i K3 jako posłaniec, a w KB1 jako ampli-fi kacje: posłaniec niebieski, sługa zemsty, a także jako goniec.
Już w najwcześniej powstałych kopiach zabytków polskich muzułmanów prorok w znaczeniu ogólnym, jak również konkretni, wymienieni z imienia pro-rocy to posłowie bądź posłańcy. W T2 jest to zarówno poseł, jak i posłaniec, np.
a ti prorokov poslancov moji (II w. 6, s. 72); zapevne jesteś posel božij (LXII
w. 5, s. 86); nemodli s’e za vas posol božij (LXIII w. 2–3, s. 85); w KzK jest to poseł boży – i pōsla bōžegō (62b, w. 13, s. 98); podobnie w ChL pōsōl božij
‘prorok (102a, w. 2, s. 198); KM vere v pana boga jedinnego i v anolí jego i v kśengi jego i v posli jego (24, w. 1–3, s. 71); KŁ Muemmed posol Božij (108b, w. 9, s. 375) i Ww Machomet poseł jego (s. 109); Że prorocy czyli posłańcy nie
podlegają błędom (s. 17). Źródłem tłumaczenia jest głównie ar. rasl, którego
jest wahanie tłumacza co do użycia adekwatnego odpowiednika i objaśnianie znacze-nia ar. źródłosłowu dwoma lub trzema synonimicznymi ekwiwalentami, np. prorok
poslanec (por. T2).
W przekładach Koranu na język polski, poczynając od XIX-wiecznych, występuje już tylko słowo posłaniec. Tak jest w KB1, np.: Prorok uwierzył
w to, co wam Bóg zesłał, wiarę Jego przyjęli wierni i wszyscy uwierzyli w Boga, Jego Aniołów, święte księgi i Jego posłańców; ja między nimi nie czynię różnicy
(II, 285) – por. KB2 Posłaniec i ludzie wierzący uwierzyli w to, co im zostało
zesłane od ich Pana. Wszyscy uwierzyli w Boga i w Jego aniołów, w Jego Księgi i w Jego posłańców. My zaś nie czynimy różnicy między żadnym z Jego posłańców
(II, 285) i K3 Ten Nasz Posłaniec wierzy w to, co zostało mu objawione od jego
Pana, a i podobnie czynią wierni. Wszyscy oni wierzą w Allacha, Jego aniołów, w Jego Księgi i Jego Posłańców, powiadając: Nie czynimy rozróżnień między Jego Posłańcami. Także w WzK czytamy: Muhammad jest tylko prorokiem. Po-przedzali go inni posłańcy (Rodzina Imrana w. 144, s. 59).
Tak więc wyraz posłaniec jest używany wobec większości proroków i sta-nowi ośrodek wielu związków frazeologicznych.
Noe jest posłańcem od Pana światów (KB2 VII, 61); Mojżesz posłańcem (KB2 LXXIII, 15–16 – por. KB1 LXXIII, 16 sługa, K3 LXXIII, 16–17),
po-słańcem od Pana światów (KB2 VII, 104 – por. KB1 VII, 102 sługa Pana Świa-ta, K3 VII, 105), posłańcem Pana światów (KB2 XLIII, 46 – por. KB1 XLIII,
45 sługa władcy światów, K3 XLIII, 47 Posłaniec od Pana światów),
posłań-cem pewnym (KB2 XLIV, 18 – por. KB1 XLIV, 17 Apostoł prawdy, K3 XLIV,
19 Posłaniec), posłańcem szlachetnym (KB2 XLIV, 17 – por. KB1 XLIV, 16
czcigodny Prorok, K3 XLIV, 18 szlachetny Posłaniec); Jezus posłańcem (KB2 V,
75 – por. KB1 V, 79 posłaniec Najwyższego, K3 V, 76), posłańcem Boga (KB2 IV, 157 – por. KB1 IV, 155 posłaniec Boży, K3 IV, 158 Posłaniec od Allacha),
posłańcem do synów Izraela (KB2 III, 48 – por. KB1 III, 43, K3 III, 50 Posłaniec do Dzieci Izraela); Eliasz posłańcem (KB2 XXXVII, 123 – por. KB1 XXXVII,
123, K3 XXXVII, 124); Izmael posłańcem (KB2 XIX, 54 – por. KB1 XIX, 55, K3 XIX, 55); Jonasz posłańcem (KB2 XXXVII, 139 – por. KB1 XXXVII, 139, K3 XXXVII, 140); Lot posłańcem (KB2 XXXVII, 133 – por. KB1 XXXVII, 133 – Apostoł, K3 XXXVII, 134), posłańcem godnym zaufania (KB2 XXVI, 162 – por. KB1 XXXVII, 162 – wierny Posłaniec, K3 XXVI, 163 – Posłaniec,
VII, 65 – posłaniec Władcy Światów, K3 VII, 68); Salih posłańcem (KB1 VII, 71 – por. KB2 brak odpowiednika, K3 brak odpowiednika) posłańcem Boskim (KB1 VII, 73 – por. KB2 VII, 75 – posłany, K3 VII, 76 – posłany), posłańcem
Boga (KB2 XCI, 13 – por. KB1 XCI, 13 – sługa Boży, K3 XCI, 14 – Posła-niec Allacha), posłańcem godnym zaufania (KB2 XXVI, 143 – por. KB1 XXVI,
143 – wierny posłaniec, K3 XXVI, 144 – Posłaniec, wierny swojemu zadaniu); Szu’ajb – posłańcem (KB2 L, 14 – por. KB1 L, 13 – prorok, K3 L, 15), posłańcem
godnym zaufania (KB2 XXVI, 178 – por. KB1 XXVI, 178 – wierny posłaniec,
K3 XXVI, 179 – Posłaniec, wierny swemu zadaniu); Muhammad – posłańcem (KB2 III, 144 – por. KB1 III, 138 – posłaniec Boży K3 III, 145), posłańcem
jawnym (KB2 XLIV, 13 – por. KB1 XLIV, 12 – prawdziwy posłaniec, K3 XLIV,
14 – Posłaniec), posłańcem jasnym (KB2 XLIII, 29 – por. KB1 XLIII, 28 –
Pro-rok, K3 XLIII, 30 – Posłaniec), posłańcem Boga (KB2 XXXIII, 40 – por. KB1
XXXIII, 40, K3 XXXIII, 41 – Posłaniec Allacha), posłańcem wiary (KB1 XLVI, 31 – por. KB2 XLVI, 32 – wzywający w imieniu Boga, K3 XLVI, 33 –
nawołują-cy do Allacha). W kontekstach koranicznych podstawą tłumaczenia jest również ar.
rasl, wyrażane we wszystkich przekładach z wysoką frekwencją jako
posła-niec, a w KB1 także jako prorok.
Wyrazy poseł i posłaniec są znane użytkownikom języka polskiego już w dobie staropolskiej. Jednakże poseł w znaczeniu ‘wysłannika’ (zwłaszcza w sensie religijnym) charakteryzuje się – zarówno w dobie staro-, jak i średnio-polskiej – wyższą frekwencją niż posłaniec. W dobie nowośrednio-polskiej z kolei wyraz
poseł w znaczeniu ‘wysłannika Boga’ jest zastępowany wyrazem posłaniec. Ma
to odzwierciedlenie zarówno w przekładach Biblii, jak i Koranu.
W odniesieniu do aniołów wyraz poseł jest obecny w KB1 w wyraże-niu poseł Boży. Wyraz poseł, a także wyrażenie poseł Boży są używane wobec aniołów (por. łac. nuntius Dei) również w zabytkach doby staropolskiej, np. CzechRozm 41v Aniołá ábo posłá Bożego názywa pismo ś. – por. także MWilkHist A3; CzechEp 212; ArtKanc A4v, A7v, A10v czy też ArtKanc A7v, A14 Imię mu Gābryel /wielki Boży poseł/ z Niebieskiego Zboru – por. także LatHar 478 (SPXVI XXVIII, 462–463).
W KB1, oprócz wyrazu poseł, używa się wobec aniołów słowa posłaniec, obecnego w KM oraz w Ww, jak i w XX-wiecznych przekładach Koranu, w któ-rych wyraz poseł w znaczeniu ‘wysłannika Bożego’ jest już nieobecny. Natomiast wyraz posłaniec jest ośrodkiem wielu wyrażeń, np. posłaniec niebieski (KB1),
po-słaniec zemsty niebieskiej (Ww), popo-słaniec szlachetny/szlachetny popo-słaniec (KB2
i K3), posłaniec, posiadający skrzydła (KB2), posłaniec, mający skrzydła (K3), z których tylko posłaniec niebieski (KB1) ma swój wzorzec w staropolskich za-bytkach języka – odpowiada mu bowiem wyrażenie poseł niebieski, np. Gn 2a (SStp VI, 423); RejAp 160: Oto słyszysz nędzniku Anyołá Páńskiego á
nieomyl-nego posłá niebieskiego; także SkarŻyw 557 (SPXVI XXVIII, 462–463). Inne
połączenia tworzą oryginalną frazeologię koraniczną.
Wyraz poseł, używany jako określenie proroków, występuje głównie w pi-śmiennictwie Tlp. Tworzy wyrażenia typu poseł boży (T2; KzK; ChL; KM; KŁ),
poseł Boga (KM), poseł prawdziwy (KM), obecne również w przekładach Biblii
oraz w zabytkach staropolskich – por. poseł Boży Leop 2.Par 36/16 Ale oni
vrą-gáli posłom Bożym (też 2 Krn 36, 16 BN, BG); także BielKron 456v; RejPos
119v (SPXVI XXVIII, 462); poseł prawdziwy (za SPXVI XXVIII, 462). W za-bytkach Tlp występuje także wyraz posłaniec jako odapelatywna nazwa proroka (por. T2, Ww).
Ponadto w piśmiennictwie Tlp obecne są oryginalne określenia proroków.
Mianowicie resiul – z ar. rasūl ‘posłaniec, wysłannik; poseł; apostoł (chr.),
wysłannik Boga’ – por. tur. resul, iresul, ‘prorok, wysłannik Boga’. Ar. rasūl
ullāh to rasūl ‘posłaniec, wysłannik’ + ‘Allāh ‘Bóg’, stąd też tur. resul allah, ersullah, resul ullah ‘wysłannik Boga’19. Woronowicz podaje ten wyraz w
zna-czeniu ‘prorok’ – por. resiul jego miłość mówił (W, 363). Występuje również w innych zabytkach piśmiennictwa Tlp w formie zeslawizowanej, np. w ChL
reśūl prōrōka muemmed (118a, w. 3–4, s. 201). Inną nazwą proroka jest mursiel
– z ar. mursal ‘wysłannik, apostoł’ (A, 76)20. W zabytkach Tlp występuje
w formie zeslawizowanej mursiel, murşel i oznacza ‘posła, wysłannika Boga’ (za W, 362), np. nechaj budźe nad murşelami, prorokami i poslami jeho (KL w A, 76); isa (Jezus) był z mursielow bożych (W, 362); i jesteś ti s prorokov
velik’iχ murselov (T2 II, w. 6, s. 72).
W przekładach koranicznych najwyższą frekwencję ma wyraz posłaniec, który jest ośrodkiem wielu wyrażeń, obecnych także w zabytkach staropolskich czy w polskich przekładach Biblii, np. posłaniec Boży (KB1) – por. posłaniec
19 S. Stachowski, Studien über die arabischen Lehnwörter im osmanisch-türkischen, Wrocław–
Warszawa–Kraków–Gdańsk 1975–1986, I–IV, III, s. 39.
20 Por. J. Danecki, J. Kozłowska, Słownik arabsko-polski, Warszawa 1996, s. 682: ar. mursal
– 1. ‘wysłany, odesłany, przesłany’; 2. ‘wydelegowany, delegowany’; 3. ‘nadany, transmitowany, przekazywany’.
boży Rozm 193 (SStp VI, 434); CzechRozm 33v (SPXVI XXVIII, 27); Koh 5, 5
(BT); a także poseł boży Leop 2.Par 36/16 (por. 2 Krn 36, 16 BN, BG); BielKron 456v; RejPos 119v (SPXVI XXVIII, 462); posłaniec Boski (KB1) – por. posłaniec
boski SPXVI XXVIII, 26; też poseł boski (SPXVI XXVIII, 462); posłaniec Boga
(KB2) – por. posłaniec Boga (anioł) ZawJeft 5 (SPXVI XXVIII, 25); posłaniec
wierny (KB1) – por. posłaniec wierny SkarJedn 52 (SPXVI XXVIII, 25); wierny posłaniec Prz 13, 17 (BT); też poseł wierny (anioł) ArtKanc A4, A5, A7v (SPXVI
XXVIII, 462); prawdziwy posłaniec (KB1) – por. prawdziwy posłaniec SkarKaz 240b (SPXVI XXVIII, 26) oraz takich, które są osobliwością tylko polskich prze-kładów Koranu (por. głównie KB2 i K3), np. posłaniec od Pana światów,
posła-niec Pana światów, posłaposła-niec pewny, posłaposła-niec Najwyższego, posłaposła-niec od Alla-cha, posłaniec AllaAlla-cha, posłaniec do synów Izraela, posłaniec do Dzieci Izraela, posłaniec godny zaufania, posłaniec wierny swojemu zadaniu, posłaniec Władcy Światów, posłaniec jawny, posłaniec jasny, posłaniec wiary etc.
Wnioski
W analizowanych kontekstach posłużono się przede wszystkim rodzimy-mi środkarodzimy-mi stylistycznyrodzimy-mi. Są to w polskich przekładach Biblii
odapelatyw-ne nazwy poseł lub posłaniec jako ekwiwalenty hebr. malə’āk i gr.
aggelos w odniesieniu do aniołów bądź hebr. malə’āk i hebr.
cîr oraz gr. apostolos w odniesieniu do proroków. Natomiast w zabytkach piśmiennictwa Tlp i w polskich przekładach Koranu poseł lub
po-słaniec są odpowiednikami ar. rasūl i ar. mursal. Zarówno wyraz poseł, jak i posłaniec wchodzą w skład wielu związków frazeologicznych.
Wy-rażenia z wyrazami poseł czy posłaniec obecne w piśmiennictwie Tlp występują także w zabytkach literatury staropolskiej, np. poseł boży czy poseł prawdziwy, co może świadczyć o przenikaniu i wpływaniu na siebie dwóch monoteistycz-nych religii w warunkach ich koegzystencji w środowisku chrześcijańskim. Jak stwierdza Cz. Łapicz, „w treści i języku polskich i białoruskich przekładów re-ligijnych tekstów muzułmańskich odnajdujemy wyrazy, zwroty i frazy obecne w pismach ariańskich, zwłaszcza w przekładzie Biblii Budnego [...] niewątpli-wie pilnie śledzone przez muzułmanów litewsko-polskich prądy reformacyjne były upowszechniane głównie w języku polskim [...] Mówiąc i pisząc o islamie w XVI-wiecznej polszczyźnie (a także później), tłumacząc swe religijne teksty
z Koranem włącznie, muzułmanie litewsko-polscy nie mieli innej możliwości, jak tylko adaptować religijną terminologię chrześcijańską do wyrażania
wyzna-niowych treści muzułmańskich”21. Z drugiej strony wyrażenia poseł boży czy
po-seł Boga mogą być u Tlp kalkami ar. rasūl ‘allāh czy też tur. resul allah.
Zwłaszcza że w piśmiennictwie polskich muzułmanów obecne są
zeslawizowa-ne nazwy proroków, takie jak resiul (z ar. rasūl) czy mursiel (z ar.
mursal). Związki frazeologiczne obecne w KB1, a więc w przekładzie
dokona-nym przez ks. D. Chlewińskiego i I. Domeykę, są także notowane przez polskie źródła leksykografi czne czy też znane polskim przekładom Biblii, np. poseł Boży,
posłaniec niebieski (wobec aniołów), posłaniec Boży, posłaniec Boski, posłaniec wierny, prawdziwy posłaniec (wobec proroków). Natomiast wyrażenia obecne
w KB2 i K3 są w większości charakterystyczne dla tego typu tekstów przy two-rzeniu tzw. frazeologii koranicznej.
A MESSANGER IN OLD AND CONTEMPORARY BIBLICAL AND KORANICAL TRANSLATIONS
Summary
The purpose of this article is to point out etymology of words envoy/messenger as names of angels and prophets in Polish biblical and koranical translations and also ways of their translations from Hebrew, Greek and Arabic in religious texts above. It is also an attempt at claiming if phraseological connections with words envoy/messenger (which exist in Lithuanian and Polish Tatars and in Polish translations of Koran) are character-istic for this type of texsts during producing so-called koranical phraseology and if and in which way they refl ect biblical phraseology or Polish?, so to establish a range and charakter of the connections between biblical and koranical translations.
The source material comes from a number of texts varying with regard to their form and the time of creation. The selected words were taken from both the Polish translations
of the Koran (19th and 20th century) and old texts of Lithuanian and Polish Tatars
(pre-served copies of 16th century texts) written with Arabic spelling requiring transcription
21 Cz. Łapicz, Z zagadnień przekładu muzułmańskiej terminologii modlitewnej na język polski
i białoruski, w: Z przeszłości i teraźniejszości języka polskiego. Księga pamiątkowa dedykowana Teresie Friedelównie, red. J. Kamper-Warejko, J. Kulwicka-Kamińska, K. Nowakowska, Toruń, 2007, s. 113–115.
and transliteration. These are Muslim religious texts and they were chosen taking into consideration the thematic criterion. The words were also selected from the translations
