199
PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2006, 6 (4), p. 199-202Matczyna reprezentacja dziecka – jej znaczenie dla relacji
z dzieckiem
Maternal representation of her child in relation to the mother-infant
relationship
Adres do korespondencji: dr Milena Gracka-Tomaszewska, Pracownia Psychologii Klinicznej Dziecka, Katedra Psychologii Klinicznej Dziecka i Rodziny Wydzia³u Psychologii UW, ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa, tel.: 022 554 97 43 lub 554 97 71, e-mail: milena@engram.psych.uw.edu.pl
Source of financing: Department own sources
S
Sttrreesszzcczzeen
niiee
Wspó³czesny nurt badañ nad genez¹ zaburzeñ wystêpuj¹cych u dzieci wskazuje na znaczenie relacji dziecka z matk¹. Przedmiotem tej pracy jest jeden z jej elementów – matczyna reprezentacja dziecka. Pojêcie to wywodzi siê z prac Johna Bowlby’ego, który opisywa³ znaczenie Wewnêtrznych Modeli Roboczych dla relacji z dziec-kiem i jego rozwoju. Matczyn¹ reprezentacjê dziecka mo¿na okreœliæ jako zbiór œwiadomych i nieuœwiadamia-nych s¹dów, uczuæ, fantazji definiuj¹cych, kim dziecko jest dla matki. Matczyne reprezentacje dziecka posia-daj¹ pewne cechy wspólne, choæ pozostaj¹ dla ka¿dej matki i dziecka niezwykle indywidualne, bowiem na ich tworzenie, charakter, jakoœæ rzutuj¹ ca³e ¿ycie matki i osób z jej otoczenia oraz samo dziecko. Aspekt treœcio-wy reprezentacji zawiera zarówno cechy dziecka, jak i treœcio-wyobra¿enia matki dotycz¹ce macierzyñstwa, jej jako matki, ojca dziecka, obraz w³asnej matki oraz innych wa¿nych osób z ¿ycia matki, z którymi doœwiadczenia modyfikuj¹ jej zachowanie w stosunku do dziecka. Reprezentacja dziecka odgrywa ogromn¹ rolê szczególnie w pierwszym okresie ¿ycia dziecka, gdy sygna³y p³yn¹ce od niego s¹ niejednoznaczne. Stanowi „przewodnik” umo¿liwiaj¹cy matce rozumienie dziecka, jego stanów i potrzeb i wyznacza zachowanie matki w stosunku do niego. Drog¹ t¹ dziecko dowiaduje siê, jakie jest i jakim matka chcia³aby je widzieæ. Matka – czêsto nieœwia-domie – wzmacnia pewne zachowania dziecka, wp³ywaj¹c tym samym na rozwój jego to¿samoœci.
S
S³³oowwaa kklluucczzoowwee:: matczyna reprezentacja dziecka, treœæ reprezentacji, Wewnêtrzne Modele Robocze, repre-zentacja siebie jako matki, reprerepre-zentacja w³asnej matki, projekcje matki na dziecko
S
Su
um
mm
maarryy
Contemporary trend in studies on the origin of mental disorders in children emphasises the importance of child-mother relationship. The subject of this paper is one of its components – maternal representation of the child. This notion comes from John Bowlby’s works, who described the significance of Internal Working Models for mother-child relationship and its development. Maternal representation of the child may be defined as a set of conscious and unconscious opinions, feelings and fantasies, which determine mother’s attitude towards her child. Maternal representations of children possess some common features, while being extremely individual for every mother and every child, because their creation, character and quality depend on the whole life of the mother and persons around her, as well as on the child itself. Content-oriented aspect of this representation includes both child’s features and mother's ideas on maternity, her role as mother, her relationship with father of the child, perception of own mother and other important persons in the mother’s life. Relationship with these persons modifies her behaviour towards the child. Representation of child plays an extremely important role, particularly during the first period of the child’s life, when child-derived signals are ambiguous. It constitutes a “guide” enabling mother to understand her child, its moods and needs, and determines child-oriented maternal behaviour. Thereby, the child finds out how it is and how its mother would like it to be. Mother – often unconsciously – enhances certain behaviours of her child, influencing thereby the development of its identity.
K
Keeyy wwoorrddss:: maternal representation of the child, content of representation, Internal Working Models, repre-sentation of self as mother, reprerepre-sentation of own mother, projection of mother on her child
M
200
P R A C E P O G L ¥ D O W E
PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2006, 6 (4), p. 199-202 tacjê ich dziecka. Poniewa¿ czêsto nie jest ona to¿sama z opisem dziecka dokonanym przez inne osoby zajmu-j¹ce siê dzieckiem czy profesjonalistów, jej poznanie na-biera szczególnego znaczenia. Z czego zatem jest ona zbudowana? OdpowiedŸ na to pytanie stanowi przed-miot nastêpnej czêœci pracy.
Z
ZAAWWAARRTTOOŒŒÆÆ TTRREEŒŒCCIIOOWWAA RREEPPRREEZZEENNTTAACCJJII
Stern wyró¿nia wiele sk³adowych elementów, które two-rz¹ matczyn¹ reprezentacjê dziecka(7,11). Podstawowe s¹
te, które dotycz¹ dziecka jako osoby. Obejmuj¹ przeko-nania dotycz¹ce osobowoœci dziecka – jego charakteru i temperamentu – jako szczególnego syna lub córki swo-ich rodziców, brata lub siostry dla rodzeñstwa, wnuka dla dziadków.
Reprezentacja dziecka obejmuje obserwacje matki, jej doœwiadczenia p³yn¹ce z interakcji z dzieckiem. Jednak kszta³tuje siê ona na d³ugo przed jego urodzeniem. Swoje Ÿród³a ma w dzieciêcej zabawie lalk¹ przysz³ej matki, myœlach towarzysz¹cych okresowi jej dojrze-wania, w wyobra¿eniach doros³ej kobiety o posiada-niu dziecka(4,7,12).
W momencie poczêcia rozpoczyna siê szybki rozwój dziecka w ³onie matki i równolegle „roœnie” reprezenta-cja dziecka w jej umyœle. Rozwój ten przebiega najbar-dziej intensywnie od 4. do 7. miesi¹ca ci¹¿y. Wa¿nym, prze³omowym momentem jest odczuwanie przez mat-kê ruchów p³odu, co wi¹¿e siê z rozpoznaniem dziec-ka jako odrêbnej osoby(4,13,14). Matka zaczyna bardziej
szczegó³owo wyposa¿aæ dziecko w cechy temperamen-talne, charakteru. Dzieje siê tak do 7. miesi¹ca ci¹¿y. Po tym okresie reprezentacja dziecka zaczyna rozmywaæ siê, staje siê mniej okreœlona(5,7). Proces ten wydaje siê
mieæ zwi¹zek z psychologicznym przygotowaniem ko-biety do przyjêcia realnego dziecka. Matka rezygnuje z oczekiwañ w stosunku do niego, chroni¹c siê przed rozczarowaniem. Negatywne cechy dziecka pozostaj¹ w reprezentacji jego matki w postaci na przyk³ad lêku przed deformacj¹ dziecka.
Po urodzeniu siê dziecka matka, obserwuj¹c jego zacho-wanie, sposoby wchodzenia i pozostawania w interak-cji z ni¹, odbudowuje reprezentacjê dziecka, w³¹czaj¹c w ni¹ nowe elementy, np. p³eæ dziecka czy poziom po-budzenia. Mo¿na powiedzieæ, ¿e dziecko po urodzeniu modyfikuje swoj¹ reprezentacjê u matki, reprezentacjê stworzon¹ ju¿ znacznie wczeœniej. Jednoczeœnie mo¿na zaobserwowaæ pewn¹ sta³oœæ reprezentacji dziecka, któ-ra utrzymuje siê nawet po jego urodzeniu siê(15). Stopieñ
modyfikacji reprezentacji jest elementem ró¿nicuj¹cym matki. Powstaje pytanie: co dzieje siê, gdy taka modyfi-kacja nie jest w ogóle mo¿liwa lub jest mo¿liwa w bar-dzo ograniczonym stopniu?
W
WPPRROOWWAADDZZEENNIIEE
L
udzie wchodz¹ w nowe relacje z pewnymi w³a-snymi predyspozycjami – zachowuj¹ siê w okre-œlony, specyficzny dla siebie sposób i maj¹ w³asne oczekiwania w stosunku do zachowania i reakcji innych ludzi. Freud uwa¿a³, ¿e oczekiwania te maj¹ swoje ko-rzenie czêœciowo we wczesnych relacjach z innymi(1).Te-zê tê rozwin¹³ Bowlby w swojej teorii przywi¹zania(2).
Wprowadzi³ pojêcie Wewnêtrznych Modeli Roboczych na okreœlenie dynamicznych wewnêtrznych reprezentacji, które nadaj¹ strukturê i porz¹dkuj¹ wewnêtrzny œwiat. Matki i inni opiekunowie wnosz¹ swoje reprezentacje do relacji z dzieæmi(3,4). Umo¿liwiaj¹ one zrozumienie
dziec-ka, jego stanów emocjonalnych, potrzeb. Odwo³ywanie siê do reprezentacji dziecka przez jego matkê1ma
szcze-gólne znaczenie w pierwszym okresie ¿ycia dziecka, po-niewa¿ noworodek jest osob¹ zale¿n¹, potrzebuj¹c¹ opieki i pomocy, niepotrafi¹c¹ w sposób jasny i zrozu-mia³y komunikowaæ swoich potrzeb. Matczyna repre-zentacja dziecka funkcjonuje jako nieœwiadomy prze-wodnik po relacji z nim:
– determinuje rodzaj informacji, które s¹ spostrzegane i docieraj¹ do matki;
– nadaje znaczenie tym informacjom;
– determinuje rodzaj doœwiadczanego afektu pojawia-j¹cego siê w odpowiedzi na informacjê;
– wybiera te fakty, które zostan¹ zapamiêtane(5,6).
Znaczenie matczynej reprezentacji dziecka podkreœla-li tak¿e Winnicott i Bion, mówi¹c o szczególnej ropodkreœla-li fantazji w relacji z dzieckiem. Fantazje matki zosta³y uznane za jeden z wa¿nych filarów tworzenia jego po-czucia to¿samoœci(7).
Selma Fraiberg uzna³a matczyne fantazje na temat dziecka za centralny element patologizowania relacji z dzieckiem i w efekcie wyst¹pienia u niego symptomu(8).
Uwzglêdnienie matczynej reprezentacji dziecka w roz-wa¿aniach dotycz¹cych patologii relacji zapocz¹tko-wa³o, wed³ug Sterna, now¹ ga³¹Ÿ wiedzy – psychiatriê niemowl¹t(7).
Badacze mówi¹c o reprezentacji dziecka w umyœle mat-ki, nie definiuj¹ szczegó³owo tego terminu. Jest on u¿y-wany przez psychoanalityków zamiennie z pojêciem „fantazmatyczne dziecko”(9), „wyimaginowane dziecko”
lub „fantazje matki na temat dziecka”(4).
Jodalet i Lebovici okreœlaj¹ reprezentacjê jako taki kon-strukt, który umo¿liwia interpretacjê rzeczywistoœci po-przez uznanie zachowañ dziecka za wyraz dzia³ania jego mechanizmów intrapsychicznych i znaczenia grup spo-³eczno-kulturowych, do których nale¿y(10).
Reprezentacja dziecka znajduje wyraz w sposobie opisu dziecka(6). Maj¹c do czynienia z mamami ma³ych
dzie-ci, zbieraj¹c wywiad na jego temat, poznajemy
201
P R A C E P O G L ¥ D O W EPSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2006, 6 (4), p. 199-202 Problem ten wydaje siê mieæ du¿e znaczenie dla prakty-ki klinicznej, szczególnie ¿e dziecko samo aktywnie „do-pasowuje” zachowanie do reprezentacji matki(4,16).
Stwier-dzono na przyk³ad, ¿e na podstawie stosunku matki do dziecka przed jego urodzeniem mo¿na przewidzieæ u dziecka stopieñ modulacji agresji po 2. roku ¿ycia(6).
W praktyce klinicznej spotykamy matki, które, przygo-towane na urodzenie córki, nie s¹ w stanie pogodziæ siê z faktem, ¿e maj¹ syna. Traktuj¹ go, jakby by³ dziewczyn-k¹. Matki dzieci chorych zaprzeczaj¹ce ich chorobie nie s¹ w stanie zmodyfikowaæ reprezentacji dziecka, pozo-staj¹ wierne oczekiwaniom, które ma ka¿da matka przed urodzeniem dziecka, ¿e bêdzie zdrowe.
Drugim wa¿nym elementem zawartoœci reprezentacji jest reprezentacja siebie matki.
Mo¿na powiedzieæ, ¿e gdy matka organizuje behawio-ralnie œwiat dziecka, wp³ywa na jego cykle g³odu i czu-wania, dziecko pomaga matce reorganizowaæ jej œwiat reprezentacji(7). Zawiera on tworzon¹ reprezentacjê
sie-bie jako matki, ¿ony, pracownika, przyjació³ki. Reorga-nizacja obejmuje niemal wszystkie aspekty jej ¿ycia. Urodzenie przez kobietê pierwszego dziecka poci¹ga za sob¹ ogromn¹ zmianê w jej to¿samoœci. Wa¿nym aspek-tem tej zmiany jest reorganizacja to¿samoœci matki – z by-cia dzieckiem swojej matki na bycie matk¹ swego dziecka. Prowadzi to do „obudzenia” wspomnieñ, lêków, rozcza-rowañ z jej w³asnego dzieciñstwa. Od¿ywa te¿ reprezenta-cja matki z okresu, gdy ona sama by³a ma³¹ dziewczynk¹. Reprezentacja w³asnej matki jest kolejnym wa¿nym ele-mentem w³¹czonym do reprezentacji dziecka.
Matka uczy siê, jak byæ matk¹, od w³asnej matki, czer-pi¹c doœwiadczenie ze swego ¿ycia(4,5,7,11,17). Zeanah i
Bar-ton uwa¿aj¹, ¿e reprezentacja w³asnej matki jest do-brym predyktorem wiêzi, jak¹ matka nawi¹¿e ze swoim dzieckiem(5).
Reprezentacja ufnej wiêzi z matk¹ w okresie doros³ym pozwala na otwart¹, troskliw¹ opiekê nad w³asnym dziec-kiem, pe³n¹ ciep³a i mi³oœci(18). Zachowanie tych matek
w stosunku do w³asnego dziecka cechuje wra¿liwoœæ na sygna³y prze¿yæ pozytywnych i negatywnych dziecka, od-powiadanie na interakcje zapocz¹tkowane przez dziec-ko oraz umo¿liwienie dziecku uczenia siê i zdobywa-nia doœwiadczeñ(19,20).
Stern podkreœla, i¿ najistotniejszy jest sposób, w jaki matka myœli i mówi o w³asnej matce, tj. spójnoœæ wypo-wiedzi, dystans emocjonalny, stopieñ zaanga¿owania, innymi s³owy istotny jest raczej sposób, w jaki mówi, a nie treœæ wypowiedzi(7,11).
Reprezentacja dziecka zawiera tak¿e schematy dotycz¹-ce ojca dziecka. Lebovici wskazuje, i¿ reprezentacja oj-ca dziecka wprowadzana jest za poœrednictwem matki do relacji z dzieckiem i w ten sposób relacja ta nie ma charakteru wy³¹cznie diady, ale jest relacj¹ trojga(7).
Reprezentacja ojca dziecka – tak jak i inne elementy re-prezentacji dziecka – tworzona jest przed jego urodze-niem siê. W okresie ci¹¿y matka zwykle widzi wiêcej po-dobieñstw dziecka do ojca ni¿ miêdzy sob¹ a dzieckiem. Reprezentacja ta ulega zmianie po urodzeniu dziecka. Wtedy, a¿ do 3. miesi¹ca ¿ycia dziecka, matka postrze-ga je raczej jako jej w³asne dziecko, a w mniejszym stop-niu dziecko mê¿a(7).
Kolejnymi elementami w³¹czanymi do reprezentacji dziecka s¹ reprezentacje jego dziadków, innych wa¿nych osób z ¿ycia matki, schemat rodziny, generacji, pocho-dzenia oraz wiele innych(7,11). W³¹czane s¹ tak¿e
reprezen-tacje dotycz¹ce zdarzeñ i modeli kulturowych, z który-mi matka nie który-mia³a bezpoœrednich doœwiadczeñ. Mimo pewnych prawid³owoœci stwierdzanych w repre-zentacjach dzieci u ich matek, dotycz¹cych etapów ich tworzenia siê czy zawartoœci treœciowej, reprezentacja ka¿dego dziecka jest unikatowa, tworzona z doœwiad-czeñ z kontaktu z dzieckiem, oczekiwañ matki i jej hi-storii ¿ycia.
P
POODDSSUUMMOOWWAANNIIEE
Funkcj¹ reprezentacji dziecka u matki jest wype³nienie pewnej luki, pustki, jak¹ mog³aby odczuwaæ matka po urodzeniu dziecka. Noworodek jest osob¹ nieznan¹ mat-ce i sobie, a jednoczeœnie od niej ca³kowicie zale¿n¹. Przy tym nie jest w stanie jasno komunikowaæ swoich potrzeb, chêci, emocji. Reprezentacja dziecka u jego matki po-zwala na zrozumienie dziecka, wp³ywa na regulacjê je-go stanu pobudzenia przez matkê, zaspokajanie jeje-go potrzeb, rozpoznawanie przez dziecko zró¿nicowanych stanów uczuciowych.
Wskazuje siê na projekcjê2jako na mechanizm
psycholo-giczny poœrednicz¹cy w procesie wyposa¿ania dziecka w osobowe cechy, rozpoznawania jego stanów i potrzeb, zaspokajania ich i modyfikowania pobudzenia(4,21,22).
Badacze podkreœlaj¹cy znaczenie mechanizmu identy-fikacji projekcyjnej w relacji miêdzy dzieckiem a matk¹ zdaj¹ siê wskazywaæ na jeszcze jedn¹, istotn¹ jej funk-cjê. Nie tylko umo¿liwia ona zrozumienie dziecka, ale tak¿e stanowi podstawê do bycia przez rodzica posi³ko-wym ego dziecka. Rodzic, dziêki swemu wyposa¿eniu psychicznemu, dojrza³emu ego, utrzymuje, przetwarza i moduluje te treœci, pobudzenia, napiêcia, z którymi dziecko nie jest w stanie sobie poradziæ. Zwraca je dziec-ku w takiej formie, w której dziecko bêdzie potrafi³o je przyj¹æ i zintegrowaæ(21).
Brazelton i Cramer wskazuj¹ na projekcjê jako mecha-nizm umo¿liwiaj¹cy rozumienie dziecka(4).
Projekcja umo¿liwia prze¿ycie poczucia bliskoœci z dziec-kiem, rozumienie go, wspó³odczuwanie. Jest wiêc me-chanizmem adaptacyjnym, niezbêdnym do
202
P R A C E P O G L ¥ D O W E
PSYCHIATR. PSYCHOL. KLIN. 2006, 6 (4), p. 199-202 nia, a dziêki temu i zaspokajania jego potrzeb. Matka
czuje, ¿e dziecko jest podobne do niej i dziêki temu wie, co jest mu potrzebne. Po urodzeniu dziecka o¿y-waj¹ wspomnienia, konflikty matki z okresu dzieciñ-stwa, wspomnienia w³asnej matki i siebie w roli dziecka. Dziêki temu matka wie, jak pe³niæ rolê matki i rozumie dziecko(4,11). Mo¿na powiedzieæ, ¿e projekcja umo¿liwia
dostrzeganie podobieñstwa dziecka do siebie, poczucie jednoœci z dzieckiem.
Równie wa¿ne dla rozwoju dziecka jest dostrzeganie ró¿nic miêdzy nim a matk¹, innymi s³owy dostrzeganie indywidualnoœci dziecka, jego cech specyficznych. U³a-twia to proces separacji dziecka od matki.
Jednak dostrzeganie indywidualnoœci dziecka nie jest mo¿liwe, gdy projekcje na dziecko s¹ zbyt masywne. Matka kontaktuje siê wtedy nie z dzieckiem rzeczywi-stym, ale wyobra¿onym, stworzonym przez siebie. Ka¿-da matka opiera siê na tym, co dziecko w Ka¿-danej chwili robi, ale równie¿ przywi¹zuje wagê do najmniejszego dŸwiêku czy gestu dziecka, nadaje mu znaczenie i na nie reaguje. Problem pojawia siê wtedy, gdy matka nie do-strzega rzeczywistego zachowania dziecka, a jej reakcje na jego zachowania wyznaczone s¹ przez jej fantazje o dziecku, w³aœciwoœci i treœci reprezentacji dziecka wy-obra¿onego. Nie jest wtedy w stanie dobrze „dostroiæ siê do dziecka”, odpowiadaæ adekwatnie na jego potrzeby. Dostrzeganie przez matkê zarówno podobieñstwa dziec-ka do siebie, jak i ró¿nic, jego indywidualnoœci i cech specyficznych ma zwi¹zek ze zdolnoœci¹ dziecka do do-konania ró¿nicowania ja – matka, a przez to odseparowa-nia siê od matki. Mo¿liwoœæ separacji od obiektu sprzy-ja prawid³owemu rozwojowi zarówno psychicznemu, sprzy-jak i fizycznemu dziecka(23,24).
Mimo i¿ matczyne reprezentacje dziecka posiadaj¹ pew-ne cechy wspólpew-ne, pozostaj¹ dla ka¿dej matki i dziecka niezwykle indywidualne, bowiem na ich tworzenie, cha-rakter, jakoœæ, rzutuj¹ ca³e ¿ycie matki i osób z jej oto-czenia oraz samo dziecko.
PIŒMIENNICTWO: BIBLIOGRAPHY: 1
1.. Freud Z.: Przypominanie, powtarzanie i przepracowywa-nie. W: Pospiszyl K.: Zygmunt Freud. Cz³owiek i dzie³o. Ossolineum, Wroc³aw – Warszawa – Kraków 1991. 2
2.. Bowlby J.: Attachment and Loss. Vol. 2, Penguin Books, London 1974.
3
3.. Zeanah C.H., Benoit D.: Clinical applications of a parent perception interview in infant mental health. Infant Psy-chiatry 1995; 4: 539-553.
4
4.. Brazelton T.B., Cramer B.G.: The Earliest Relationship: Parents, Infants, and the Drama of Early Attachment. Addi-son-Wesley Publishing Company, Inc., New York 1990. 5
5.. Zeanah C.H., Barton M.L.: Introduction: internal repre-sentations and parent-infant relationships. Infant Mental Health Journal 1989; 10: 135-141.
6
6.. Zeanah C.H., Boris N.W., Scheeringa M.S.: Psychopathol-ogy in infancy. J. Child Psychol. Psychiatry 1997; 38: 81-99. 7
7.. Stern D.N.: The Motherhood Constellation. A Unified View of Parent-Infant Psychotherapy. Basic Books, New York 1995.
8
8.. Fraiberg S., Adelson E., Shapiro V.: Ghosts in the nursery. A psychoanalytic approach to the problems of impaired infant-mother relationships. J. Am. Acad. Child Psychiatry 1975; 14: 387-421.
9
9.. Lebovici S.: On intergenerational transmission. From filia-tion to affiliafilia-tion. Infant Mental Health Journal 1993; 14: 260-272.
1
100.. Robin M., de Maner-Idrissi G., Corroyer D.: Mothers’ rep-resentations of their 13-month-old twins and child-raising attitudes. Infant Mental Health Journal 1998; 19: 1-19. 1
111.. Stern D.N.: Maternal representations: a clinical and sub-jective phenomenological view. Infant Mental Health Jour-nal 1991; 12: 174-186.
1
122.. Makie³³o-Jar¿a G.: Geneza i rozwój postawy macierzyñ-skiej. Zeszyty Naukowe UJ, Prace Psychologiczno-Peda-gogiczne, 1970: 15.
1
133.. Bielawska-Batorowicz E.: Ci¹¿a i poród w œwietle ba-dañ psychologicznych. Przegl¹d Psychologiczny 1987; 30: 679-694.
1
144.. Kornas-Biela D.: Wokó³ pocz¹tków ¿ycia ludzkiego. Nasza Ksiêgarnia, Warszawa 1993.
1
155.. Zeanah C.H., Benoit D., Hirschberg L. i wsp.: Mothers’ representations of their infants are concordant with infant attachment classifications. Developmental Issues in Psy-chiatry and Psychology 1994; 1: 9-18.
1
166.. Cramer B.: Zawód dziecko. WAB, Warszawa 1994. 1
177.. Zeanah C.H. (red.): Handbook of Infant Mental Health. The Guilford Press, New York 1993.
1
188.. Crandell L.E., Fitzgerald H.E., Whipple E.E.: Dyadic syn-chrony in parent-child interactions: a link with material representations of attachment relationships. Infant Mental Health Journal 1997; 18: 247-264.
1
199.. Crowell J.A., Feldman S.S.: Assessment of mothers’ work-ing models of relationships: some clinical implications. Infant Mental Health Journal 1989; 10: 173-184. 2
200.. Haft W.L., Slade A.: Affect attunement and maternal attach-ment: a pilot study. Infant Mental Health Journal 1989; 10: 157-172.
2
211.. Seifer R., Dickstein S.: Parental mental illness and infant development. W: Zeanah C.H. (red.): Handbook of Infant Mental Health. The Guilford Press, New York 1993. 2
222.. Winnicott D.W.: The theory of parent-infant relationship. Int. J. Psychoanal. 1960; 41: 585-595.
2
233.. Kutter P.: Wspó³czesna psychoanaliza. Psychologia pro-cesów nieœwiadomych. GWP, Gdañsk 1998.
2
244.. Mahler M.S., Pine F., Bergman A.: The Psychological Birth of the Human Infant: Symbiosis and Individuation. Basic Books, New York 1975.
