"Geschichte der europäischen Karikatur", Georg Piltz, Berlin 1976 : [recenzja]

(1)

Król, Eugeniusz Cezary

"Geschichte der europäischen

Karikatur", Georg Piltz, Berlin 1976 :

[recenzja]

Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 18/2, 126-130

(2)

126 R E C E N Z JE I S P R A W O Z D A N IA

W ydaje się, że m ie rn y ty p sa ty ry , k a ry k a tu ry dom inow ał w polskim czasopiśm iennictw ie przez dłuższy czas, tak że po 1945 r. Z m ieniały się co p raw d a fu n k c je i rola społeczno-polityczna tego ty p u sztuki, lecz w prow ad zan e pow szechnie now e ste re o ty p y , ja k np. w ą te k z psem ła ń cuchow ym , często o k rak iem siedzącym na bom bie atom ow ej, k sz ta łto w a - n e by ły pod g u sty m ało w y b redn e. W m oim m n iem an iu te n ty p h u m o ru został zakw estio n o w an y stosunkow o niedaw no (chociaż in cy d en taln ie k a r y k a tu r a o znacznym w yposażeniu in te le k tu a ln y m w y stępo w ała w cześ n iej) i szkoda, że w p rac y nie pośw ięcono tem u przełom ow i jakościow em u w rozdziale X, pt. „ J u tro ...”, w iększej uw agi.

Z pow yższym spostrzeżen iem w iążą się dw a n astęp n e. Jed n o , o ch a ra k te rz e w arsztato w y m , zm ierza do po staw ien ia p y tan ia badaw czego 0 kom pozycję k a ry k a tu ry z te k sta m i jej tow arzyszącym i. Nie chodzi tu ta j o podpisy fig u ru ją c e pod ry su n k a m i, lecz przede w szystk im o odpo w iedź na p y tan ie , w jak im zak resie red a k c je k o h e re n tn ie łączyły k a ry k a tu rę z in n y m i działam i pism a (notabene przez w iele la t ilu s tra c ja żyła w p rasie polskiej sam oistnie).

S postrzeżenie d ru g ie m a c h a ra k te r p o stu la ty w n y . N aukow e w yniki p ra c y H. G órskiej i E. L ipińskiego, bezsprzecznie bardzo cenne, z cza sem p o w in n y być w zbogacone reflek sjam i na te m a t k a ry k a tu ry e u ro p e j skiej w X IX i X X w. Porów naw cze b ad ania pozw oliłyby zapew ne d o j rzeć om aw iane zjaw iska w y stęp u jące w Polsce we w łaściw ych im roz m iarach .

W iesław W ła d y k a

G eorg P i 1 1 z, G e s c h ic h t e d e r e u ro p ä isc h e n K a r i k a t u r , B erlin 1976, ss. 328, ilu str.

Szczęśliw y tra f sp raw ił, że niem al' rów nocześnie z książką H. G ór skiej i E. L ipińskiego na ry n k u k sięgarsk im pojaw iła się p u b lik acja u jm u ją c a dzieje k a ry k a tu ry w szerszym , eu ro p ejsk im w ym iarze. Z a słu g u je ona n a uw agę ty m w iększą, że ja k dotąd pow ażne p ró b y opracow a nia h isto rii k a ry k a tu ry eu ro p ejsk iej p odejm ow ane są rzad k o 1.

C elem a u to ra , ja k stw ierd za to w e w stępie, było dotarcie do źródeł 1 zbadanie, zgodnie z m ark sisto w sk ą m etodologią, klasow ego c h a ra k te ru

1 Z w a żn iejszy ch p u b lik a cji o ch arak terze sy n te ty c z n y m w y m ie n ić n ależy: J. F l e u r y - H u s s o n (ps. C h am p fleu ry), H is t o ir e g é n é r a l e de la ca rica tu re, t. 1— 5, P aris 1865— 1880; T. W r i g h t , H i s t o r y o f C a r ic a t u r e a n d G r o t e s o u e in L i t e -

ra t u r e an d A r t , L on d on 1865; E. F u c h s , D ie K a r i k a t u r d e r e u ro p ä isc h e n V o l  k e r v o m A l t e r t u m bis z u r N e u z e it , B erlin 1901. O statn io u k azała się praca W. H o f 

m a n n a D ie K a r i k a t u r v o n L e o n a r d o bis Pic ass o, W ien 1956. O p u b lik ow an o też k il ka n arod ow ych h isto rii k a ry k a tu ry , m .in. w ło sk iej i h o len d ersk iej, a ta k że p r z y czy n  k i p rzed sta w ia ją ce k a ry k a tu rę w w y b ra n y m o k resie h istorycîm ym , np. w A n g lii w ep oce w ik to r ia ń sk ie j, w czasach K om u n y P a ry sk iej itp.

(3)

tw órczości k a ry k a tu rz y s tó w p ro le taria c k o -re w o lu c y jn y c h , a tak że ich ideow ych p rek u rso ró w , poczynając od czasów średniow iecza e u ro p e jsk ie go. M ówiąc inaczej, chodziło o w ydobycie n u r tu k a ry k a tu ry walczącej,, zaangażow anej w rozw iązyw anie zasadniczych dla d anej epoki p ro b le m ów społecznych i p olitycznych, k a ry k a tu ry w iążącej się z siłam i lew i cy społecznej, w czasach n ajno w szy ch — z o rganizacjam i ru c h u ro b o t niczego, a zwłaszcza z jego rew o lu c y jn y m odłam em .

T ak i p u n k t w idzenia im plikow ał określone ograniczenia m e ry to ry c z ne, w idoczne ty m w y ra ź n ie j, im bliżej w spółczesności. P u n k te m w y jśc ia w y k ła d u dziejów k a ry k a tu ry euro p ejsk iej je s t s a ty ra w izualn a śred n io w iecza (w form ie ry cin y , obrazu lu b rzeźby), k tó re j geneza, zdaniem a u to ra , wiąże się ściśle z procesem em an cy pacji ru c h u m ieszczańskiego. Ów cześni sa ty ry c y , najczęściej w podstaw ow ej sw ej p ro fe sji m alarze i rzeźbiarze, eksplo ato w ali ograniczony zakres m otyw ów , służących za zw yczaj za oręż w w alce z m niejszościam i re lig ijn y m i lu b g ru p am i n a rodow ym i w y p ieran y m i poza naw ias społecznego porządku.

O bok p ry m ity w n y c h fo rm alegorii ju ż w te d y próbow ano stosow ać ja ko śro dek w y ra z u anim alizację. C zęsty b ył np. w izeru n ek k o b iety wraz~ z a try b u ta m i su g e ru ją cy m i jej drapieżność, przebiegłość, pow inow actw o1 z szatanem .

W iele uw agi pośw ięca a u to r sa ty rz e w izualnej epoki niem ieckiej r e fo rm acji, om aw iając sa ty ry c zn e e le m en ty tw órczości A. D iirera i jego- naśladow ców . O strze s a ty ry ry su n k o w ej zw racano rów nież p rze c iw k a przyw ódcom refo rm a c ji: pop ularn o ść zyskała np. k a ry k a tu ra M. Lutra,, którego głow ę przed staw ion o jak o diabelski in stru m e n t m uzyczny (Des

T e u fels Dudelsack — 1521). W iele p rzy kładó w s a ty ry społecznej p rez e n 

tow anej przez a u to ra pochodzi z o kresu w o jn y chłopskiej 1525 r.

W ażnych cech rozw ojow ych k a ry k a tu ry eu ro p ejsk iej d o p a tru je się a u to r w epoce ren e sa n su , a k c e n tu ją c zwłaszcza rolę tw órców w łoskich. Jego zdaniem osiągnęli oni w k a ry k a tu rz e najw y ższy poziom, a ich p ry m a t pozostał b ardzo długo nie podw ażony. W szyscy w ielcy k a ry k a tu rz y śc i eu ro p e jscy X V II i X V III w. m ają do zaw dzięczenia a rty sto m w łoskim n ajw ażn iejsze im p ulsy tw órcze, m .in. sk ró to w o ść . ry su n k u św iadom e stosow anie d eform acji, zachw iania pro p o rcji itp. Symbolem: owej dom inacji w łoskiej było w p row adzenie do obiegu te rm in u k a ry k a tu ra , k tó ry poza Ita lią w X V II w. b y ł jeszcze całkow icie n ieznan y , zaś A nglicy np. p rzy ję li te n te rm in dopiero n a początku X V III w. P rz em ie rza jąc b u rzliw y i p ełen w strząsó w społecznych okres dziejów now o żyt n y c h E u ro p y a u to r z a trz y m u je się dłużej n a d k a ry k a tu rą - społeczną w czasach rew o lu cji fra n c u sk ie j. We F ra n c ji rew o lu cy jn ej k a ry k a tu ra przeżyw a eru p c ję aktyw ności, choć linia jej rozw oju p ełn a b yła m ean drów . N ajb o g atszy w sensie ilościow ym b ył okres d y k ta tu ry i obrony p rze d in te rw e n cją , ale w ów czas ilość i w yrazistość polityczna ry cin n ie szła w parze z w ysokim poziom em a rty sty c z n y m . Epizod th e rm id o ria ń sk i

(4)

przy no si odw rócenie akcentów : k a ry k a tu ry z y sk u ją głębszy w y ra z a r ty sty czny , ich te m a ty k a je d n a k sta je się k o nform istyczn a, rzad ko kiedy d otyk a w ażnych p roblem ów społecznych.

N ow ożytne dzieje A nglii stw orzyły, zdaniem a u to ra , p o d a tn y g ru n t do u p raw ia n ia k a ry k a tu ry społecznej fu n k cjo n u jąc e j jako środ ek w alki p u b lic y sty k i m ieszczańskiej. R e p re ze n taty w n a dla okresu św ietności a n gielskiej k a ry k a tu ry była tw órczość znakom itego m ala rz a i ryso w n ik a W illiam a H o g a rth a , k tó reg o serie ry cin sa ty ry c zn y c h należą do k lasy k i św iatow ej k a ry k a tu ry . B ył to a rty s ta w szechstro nn y, w y k o rz y stu ją cy w szelkie śro dki w y razu : od alegorii i anim alizacji po foto graficzn y n ie m al n a tu ra liz m i św iadom ą n a d n a tu raliza c ję .

G odne uw agi są też dzieje k a ry k a tu ry we F ra n c ji dziew iętnastow iecz n e j, jej ro la w w y d arzen iach rew o lu cji lipcow ej 1830 r. i luto w ej 1848 r., w reszcie w dziejach K om u n y P a ry sk ie j. W szerokiej p an o ram ie a r ty stów i ich dzieł a u to r ek sp o nu je zwłaszcza osobowość Ch. P h iłip o n a, k tó r y uchodzić m oże za jednego z tw órców now oczesnej p ra sy sa ty ry c zn e j. K a ry k a tu rz y sta , a p rzed e w szystkim zdolny w ydaw ca i m ecenas ta le n tów , zasłużył się odkryciem i w sp ieran iem n adzw y czajn y ch zdolności H onoriusza D au m iera, któ reg o dzieła w g a le rii k a ry k a tu ry eu ro pejskiej z a jm u ją poczesne m iejsce.

W a ru n k i rozw oju k a ry k a tu ry u leg ły isto tn y m przem iano m n a przeło m ie X IX i X X w. Z asadniczą tego p rzy czy n ą by ł ro zk w it p rasy , nieod zow nego ele m en tu now oczesnego życia politycznego. Z am knięte dotąd w ram a ch poszczególnych k ra jó w k rę g i k a ry k a tu rz y s tó w zbliżyły się do siebie, szybciej odbyw ać się zaczęła w y m ian a dośw iadczeń; nie bez w p ły w u na poziom k a ry k a tu ry pozostały też osiągnięcia tec h n ik i d ru k a rsk ie j, m ożliw ości k o m u n ik a c y jn e itp. P ry m w iedli a rty śc i fran cu scy , P a ry ż aw ansow ał do ro li m etro p o lii w dziedzinie te c h n ik i i e ste ty k i k a ry k a tu ry . Z ak res te m a ty k i b y ł podówczas bardzo szeroki: p ro b le m aty k a spo łeczna,* an tag o n izm y m iędzy k a p ita łe m a pracą, g eografia ub óstw a, ciem ne stro n y k ap italisty czn eg o rozw oju ■— w szystko to znajdow ało szerokie -odbicie w p racach licznych k a ry k a tu rz y stó w ; z biegiem czasu n a ra sta ć

zaczęło rów nież ich zaangażow anie w sp ra w y nadchodzącej w ojny.

O b szerny fra g m e n t sw ej p rac y pośw ięca a u to r k a ry k a tu rz e radziec kiej w lata ch 1917— 1933, p rez e n tu ją c czołow ych tw órców i ich dzieła. 'Szczególną jego uw agę zw raca n o w ato rstw o i specyfika tej k a ry k a tu ry , jej ścisły zw iązek z życiem społecznym , jednoznacznie, zwłaszcza w pierw szy ch la ta c h istn ien ia p a ń stw a radzieckiego, a g ita cy jn o -p ro p a - gandow y c h a ra k te r. L a p id arn y sty l k a ry k a tu ry rad zieckiej, jej u n ifo rm i zacja i p ro sto ta ry su n k u zdaniem a u to ra nie m iały nic w spólnego z w u l- .garyzacją a rty sty c z n ą , lecz odzw ierciedlały św iadom ość użyteczności

.i odbioru w szerokich m asach.

W ażnym fra g m e n te m eu ro p ejsk iej h isto rii k a ry k a tu ry je s t niem iec k a k a ry k a tu ra la t 1917— 1933, ze szczególnym uw zględnieniem k ie ru n k u

(5)

(6)

i J . L enicy (s. 311) oraz suche w zm ianki o k ilk u polskich tw órcach. Oczy wiście, je s t sp raw ą d y sk u sy jn ą , czy n a k re ślo n y sk ro m n y polski udział w dziejach eu ro p ejsk iej k a ry k a tu ry je s t w yłącznie k o n sekw encją n a zb y t su b iektyw n eg o w y b o ru a u to ra om aw ianej pracy.

Mimo pow yższych zastrzeżeń książka G. P iltz a stanow ić m oże dla w szystkich tych, k tó rz y in te re su ją się szeroko rozum ianą h isto rią p rasy , pozycję w artościow ą, w noszącą w iele m a te ria łu poznawczego. J e j z aletą je s t n ien ag an n e przyg o tow an ie ed y to rsk ie, d obry poziom rep ro d u k c ji, a także stosunkow o b ogata baza źródłow a. A u to r obok opracow ań w y k o rzy sta ł re p ro d u k c je w y szu kan e w rocznikach czasopism saty ry czn y ch oraz zbiory zgrom adzone w bibliotekach i m uzeach niem ieckich.

Eugeniusz Cezary Król

Z w i e r c i a d ło p r a s y . C z a s o p i s m a p o ls k ie X I X w i e k u o li t e r a t u r z e r o s y j s k i e j , p od

red ak cją B ohdana G alstera, J a n in y K a m io n k i-S tra sza k o w ej, K r y sty n y S ie r o c k ie j, przy w sp ó łu d zia le A n ie li P io ru n o w ej, W rocław 1978, ss. 399 + 1 nlb.

K siążka Zwierciadło prasy stano w i swego ro d zaju k o n ty n u ac ję w y  danego w 1975 r. stu d iu m Pisarze i k r y t y c y . Z recepcji litera tu ry r o s y j

s k ie j w Polsce. Oba opracow ania w y ja śn ia ją p o lsko-ro sy jskie zw iązki li

tera ck ie z dw óch ró żny ch p ersp ek ty w . K siążka Pisarze i k r y t y c y re fe  ru je w ypow iedzi polskich uczonych i p u b licystów na te m a t do robku 16 w y b itn y ch tw órców ro sy jsk ic h — od M ikołaja K aram zin a do M aksym a G orkiego. M etoda zastosow ana w Zw ierciadle prasy w y jaśn ia rolę, jaką od eg rały w y b ra n e czasopism a nauk o w e i sp o łeczn o -k u ltu raln e w zazna jom ien iu czytelników polskich z piśm ien nictw em ro sy jsk im X IX i X X w. A u to rzy opracow ania u w zględnili dość szeroki w y b ó r periodyków . Spo śró d pism w ychodzących od początku stulecia do la t siedem dziesiątych X IX w. przed m iotem b a d ań b y ły „R ozm aitości” — dodatek lite ra c k i do „G azety L w ow skiej” , 1817— 1848, 1854— 1859 (oprać. B a rb a ra W ięzik), „T ygodnik P e te rs b u rs k i” i „G azeta U rzędow a K ró lestw a P olsk ieg o ”, 1830— 1850 (M ieczysław Ingłot), „B ałam ut P e te rs b u rs k i”, 1830— 1836 (Mie czysław Inglot), „ A th e n a e u m ” J. I. K raszew skiego, 1841— 1851 (W anda R oszkow ska-Sykałow a), „B iblioteka W arszaw sk a” , 1841— 1914 (Cecylia G ajkow ska), „R u b o n” i „Teka W ileń sk a”, 1842— 1849, 1857— 1858 (Da n u ta M atlak -P iw o w arsk a), dw ujęzyczna, po lsk o -ro sy jsk a „ J u trz e n k a ” , 1842— 1843 (Bogusław M ucha), „P rzeg ląd P o z n a ń sk i”, 1845— 1865 (Jerzy L itw inow ), „Rocznik L ite ra c k i” i „G w iazda” p e te rsb u rsk o -k ijo w sk a , 1843— 1846, 1849; 1846— 1851 (D anuta M atlak -P iw o w arsk a), „P am iętn ik N au k o w o -L iterack i” , 1849— 1850 (B ogusław M ucha), „D ziennik L ite ra c k i” , 1852— 1870 (D obrosław a Sw ierczyńska).