Koncepcja zintegrowanego programu rozwoju gmin górniczych

Pełen tekst

(1)Akadem łt. Ekonomicznel w Krakowi.. Jerzy Hausner Kat.dra Go.pod ... le! I Admllll ..... cll P.bIlCl".'. Koncepcja zintegrowanego • • programu rozwoJu gmm górniczych 1. Wprowadzenie Pomimo pr zyjętych za ł oże n , gmin y górni cze z nala z ł y s i ę fakt yczni e na realiz.lcji rLąd owcgo "Programu reformy górnictwa węg l a kami ennego w Po lsce w latach 1998- 2002". Dotychczasowa rea li zacj a tego progra mu w znacznej mierze odbywa się koszte m gmin . Nada l ni e są one partnerami kopal n i spó ł ek węg l owych ani też benefi cjent ami programu. W praktyce stan ow i to coraz w yraźn iej jedną z barier jego kompleksowej i sk utecznej reali zacj i. Dl atego n al eży systematyczni e podkreślać. że bez podmiotowej roli gmi n górniczych wdrożeni e programu restrukturyzacji górnictwa mu si być i bę d zie uł o mne. Zamiast rozw iązywania problemu bę d zie to zasad niczo p rowadz ił o do jego przesuwania od przed siębiors tw do gmin górniczych. Rzeczywiste w l ączenie gmin górn iczych w proces restrukturyzacji górni ctwa węg l a kamiennego jest niezbędne. aby procesowi likwidacj i miejsc pracy towarzyszyło równolegle ic h tworzenie. Pos t ępow ani e po l egające wyłącznie na destrukcji i redukcji i s tn iej ącyc h podmiotów gospodarczych bez ich kreacji i odtworzenia musi p rowad zić do trwałej za pa śc i , która uniemożliwi efektywne wykorzystanie dost ęp n yc h w n astęp stw i e restrukturyzacji zasobów (ludzk ich , spo ł ecznyc h , materialnych) . Ich dekapitali zacja i rozproszenie oznaczać mu si. że tworzen ie nowej dz i ałalności gospodarczej będzie póżniej bardzo kosztowne i d ł u gotrwał e. Ta ogólna praw idłowość jest w odniesieniu do górnictwa tym si lniejsza, że regiony górn icze należą do typowych, tradycyjnych kultur przemys łow ych (techn icznych). W ich przypadku dekapi talizacja jest w zasadzie procesem nie+ odwra ca lnym . Deindu strializacja taki c h regionów ni e tworzy samoczyn ni e przestrzeni dla rozwoju u s łu g. Przeciwnie , ni szczy tę s labą tkankę u s łu g , które o brzeż u.

(2) Hall.mer. już się rozw in ęły. Stąd jedyną możliwą st rat egią. w przypadku upadających regionów górn iczych jest strategia ich przemysłowej konwersji (rein dustriali zacji), czy li sukcesywnego zas t ę powania przemysłów sc h y łk owych przemys ł ami rozwojowymi. W praktyce oznacza to, że likwidowana kopalni a powinna stać się szczegól nego rodzaju inkubatorem przedsiębiorczośc i . W przypadku większości subregionów górniczych w Pol sce tak s i ę jednak ni e dzieje, czego wcześn i ejszym przykładem może być Nowa Ruda (w której obecni e bezrobocie s i ęga 25%. a 2/3 gómi ków po wykorzystaniu zasi lku os ł onowego pozos tał o bezrobotnymi), a najnowszym Trzebi ni a. Przykłady te pokazują t akże, że sam o odsuwanie likwidacji nieefektywnej kopaln i nie jest żadnym rozwiązaniem. Pozwala to sztuczn ie utrzymać wysokie zatrudn ienie w najwięk szy m przedsiębiorstwie. a w rezultacie - relatywnie niskie bezrobocie w mieście i m ożliwość funkcjonowania wielu innych lokalnyc h podmiotów gospodarczyc h. Gdy jednak dochodzi do ostatecz n ośc i i kopalnia jest lik widowana, wówczas wszystko lawi nowo upada i staje s ię jasne. że czas potrzebny na restrukturyzację gospodarki lokalnej bezpowrotnie zost ał utracony. Rzecz jednak w tym, że władze gmi ny nie m ają w praktyce żad n ego wplywu na po s tępowanie kopalni i jej organów w l a śc i cie l s ki ch. Muszą się w zasadzie z tym postępowaniem pogodzić i do niego jak oś dostosować, gdyż - szczególnie w przypadku małych i śre dnich miast - kopa lnia SIanowi głów n y w~zcł. w systemie. powiązań. gospodarczych i. społeczn ych.. Tak. w i ęc. bez. ws pó ł . pracy w ład z s amorządowych z zarządem kopalni przemysłowa konwersja w subregionie górniczym nie jest zasadniczo moż l iwa, co obydwie strony skazuje na niepowodzenie. W przypadku gm iny rodzi lo szereg dotkliwych następstw, do których zal iczyć n a l eży:. -. si ln y wzrost bezrobocia. upadek firm kooperujqcych z kopalnią , ogólne zuboże ni e s poł ecz n ości lokalnej, zała mani e lokalnego handlu i u s łu g, znaczące zmn iejszenie dochodów gmin y, wzrost wydatków gminy na pomoc spo ł eczną, szybkq dekap ital izację substancji mieszkaniowej i jej s u bstandaryzację (obniżenie walorów u żytkowyc h pon i żej określonych standardów). - narastanie zjaw isk patologii s połe cz nej , szczególni e takic h jak: alkoholizm , drobna przestępczość oraz c huli gańS IWO i wandalizm, - mi gra cję ludno ści najl epiej wykształconej i przed się biorczej. Do tego rachunku kosztów d oda ć należy jeszcze co najmniej dw ie silnie obciążające g min ę , zw ła szcz a małą, pozycje: - zdewastowane ś rodow i s ko natura lne, - zniechęcający inwestorów wizerunek..

(3) Wy s t ąp i e ni e powyższych zjawisk tworzy spiralę zapaści gminy górniczej, klóra nie przerwana odpowiednio wcze ś nie prowadzi do trwał ego wykluczenia i ekonomicznej marginalizacji danej s połecz n ości loka lnej. Wła ś n ie cha rak ter i skala probł e mu , z którym mamy do czynienia, uza sadnia koni ecz n ość opracowania i wdrożenia zintegrowanego programu rozwoju gmin górniczych jako integralnego komponentu programu restrukturyzacji górni ctwa . Programem tym musi zos ta ć objętych kilkadzi es iąt gmin górniczych, poło żo ny c h w województwach: ś lą s kim , małopol s kim, do l n oś hl s kim oraz lubeł ski m . Okre ś l enie "zintegrowany program" oznacza uwzględnieni e w takim programi e szereg u powiązan yc h ze sobą wą tk ów przedmiotow ych , reali zowanie go poprzez skoordynowane dzialanie wielu instytucj i-partnerów oraz koniecz ność finansowania go z wiel u źróde ł , a więc na zasadzie m o ntaż u finan sowego. Tym samym zintegrowany program rozwoju gm in górniczych musi uwzg l ęd n iać lrzy wymiary: l ) przedmiotowy, 2) instytucjonalny oraz 3) finan sowy, które ZOSIani) omówione pon i żej .. 2 . Wymiar przedm iotowy Zasadn iczym ce lem zintegrowanego programu rozwoju gmi n górni czych jest przeciwstawi eni e się - wynikającemu z restrukturyzacji górnictwa i likw idacji kopalń - zagroże niu ich s poł ecznej i ekonomicznej za paśc i , co jest moż li we tylko poprzez k o mpl e k sową gos poda rczą ak t ywizację tych gmin . Zasad niczo aktywizacja gospodarcza na poziomie gmi ny mu si z m ierzać do: I) tworzenia trwa ł ych i efektyw nych miejsc pracy, 2) wzrostu li czby podmiotów gospodarczyc h, 3) wzrost u sprzedaży towarów j us łu g wy twarzanych przez te podmioty . Dla osiągnięcia tyc h strategicznyc h celów w przypadku gmin górn iczyc h ni ezbędne jest podjęc ie wielu róż norodnyc h dzialan i przedsięwzięć oraz zapew nienie odpowiednich środ k ó w . Należą do nich ni ewątpliwi e te, klóre zali cza ne są do Górniczego Pakietu Socjal nego (GPS). Przekazywanie środ ków GPS na dotychczasowych zasadach w praktyce oznacza jednak - przede wszystkim - stosowanie środków osłonowych , które jako bardzo kosztowne, w ograniczonym stopniu m ogą się przyczyniać do promocj i nowego zatrudni enia odchodzących z pracy pracowników przed s i ę biorstw górniczyc h. Spośród kilkunastu ty s i ęcy pracowników przedsię biors t w górniczych , którzy skorzysta li dotąd z jednorazowych odpraw bezwarunkowych, 56% znalaz ł o zatrudnienie, co stanowi ob ie ktywnie wysoki ws ka ź nik . J ednocześ n ie jest bardzo wątpliwe , czy t aką wy so ko ść wskaźnika uda s i ę utrzymać w przysz ł ości, kiedy kolejne dziesiątki ty sięcy ludzi odejdzie z gór-.

(4) NaJ/SIler. nictwa, a jednocześnie zacznie bocia.. rosnąć. w subregionach górniczych stopa bezro-. Można więc stwierdzić. że środ k i. GPS umożliwiają relatywn ie szybkie górników z kopalń, ale w rzeczyw i stośc i raczej problemu ni e rozwiązują , lecz od s uwają go w czasie i prze rzucają na gminy. Ic h stosowan ie mo że - w jakiej ś mierze - przypominać używanie ostrych środków przeciwbólowych. dz i ęki którym pacjent odczuwa ulgę, ale nie jest leczony , a w dodatku mocno i szybko s ię u zależnia. W św i adomości górn ików ś rod ki GPS są uznawane za należną indywidualnie rekompen sa t ę i jest obecnie malo prawdopodobne ich użyc i e na rzecz grupy odchodzącyc h pracowników, a nie na rzecz jednostek. Wątpliwe jest t akże, czy uda s ię w przy sz łośc i zmniejszyć rea l ną wart ość tej rekompensaty. Dlatego trzeba szukać tak ich rozw i ązań, aby środki GPS wyraźnie związać z nowym miejscem pracy danego pracownika poza górnictwem. Oprócz samodzielnego wykorzystania tych ś rodków prl.ez pracownika w celu podjęc i a włas n ej dzia ł al nośc i gospodarczej. możliwe są tutaj dwa inne sposoby: - dotowanie utworzenia okreś l onego miejsca pracy z gwarancją zatrudnienia danego pracow nika na określony czas, - utrzymywanie przez okre ś lo n y ok res dop ła ty do wynagrodzen ia danego pracownika do poziomu przecięt n ego wynagrodzen ia na danym rynku regionalnym. Takie p odej ście jest uzasadnione tym, że obecnie z górnictwa odc h odzą przede wszystkim osoby w wieku 30--40 lat, o wyk szta łce niu zawodowym. mające na utrzymaniu nie pracującą żo n ę i dwoje- troje dzieci. Są to więc osoby w ś rednim wiek u prOdukcyjnym , które mają niewielkie szanse na samodz i e l ną działalno ść gospodarczą i sa mozatrudnienie, a jednocze ś ni e mu szące zapewnić przez okres na s tęp n y c h kilku- kilkunastu lat byt kilku osobom . W przypadk u takich pracowników jednorazowa nawet wysoka rekom pensa ta czy kilku letni ur ł op górn iczy nie są dobrym rozwiązaniem. W odn ies ieni u do górników s ilną barierą ich przed s iębiorcz o śc i jest tak że system k ształcenia i paternal istyczny system organizacji pracy, w który m przez wiele lat u czes t n iczą. Integ ralny m sk ł adnikiem " monok ultury górn iczej" jest w rezu ltacie pa syw no ść zawodowa , prob lem , który ostro wys t ąpił we wszystki c h znanych przypadkach - zagranicznych i krajowyc h - restrukturyzacji regionów górniczych. Dlatego naj korzystniejsze wydaje s i ę uruchamian ie ś rod ków GPS w grupowyc h pakietach i ich uk ierunkowanie na roz poczęc i e działalno śc i przez nowe podmioty gospodarcze w strefach aktywności tworzonych przez gminy górn icze, na przejmowa nych przez nie od kopalni tere nach . Srodki takie by ł yby urucham iane w trybie przetargu publicznego, na zasadzie przekazywania ich tym, którl.Y prawnie zagwa rantują zatrudnien ie n ajwięk szej grupy odchodzqcych z górn ictwa pracow ni ków na moż l iw i e n ajd ł uższy okres. przy podjęc iu działalno śc i gospodarczej dopuszczonej przez gm i nę w danej strefie aktywno śc i . pozbywanie. się.

(5) programu. Przy okazji. warty ponownego prze m yś l e nia jest model d z i a ł a lności Górni czej Agencji Pracy. Ogólnie pozytywnie oce niając efekty jej dotychczasowych przedsięwzięć, n a l eży podkreślić, że przede wszystk im są one zorientowane na pom oc z aw odową dla pojedynczego pracownika. Jndywidualne doradztwo zawodowe ma i zaw sze będzie miało podstawowe znaczenie, tak że psychologiczne. dla sz ukaj ącego pomocy zwalni anego pracownika. Powinny mu jednak t owarzyszyć dzia ł an i a zorientowane na podejmowanie przeds i ęwz i ęć grupowych, przede wszystkim w zakresie pobudzan ia przedsięb i o rczości. Nie zaniedbując za dań i m ożl i wości Agencji w sferze inkubacji indywidualnej przedsię biorczośc i pracow ni czej, moż n a jednocześ ni e ro zwijać zd ol n ość inkubawa nia grupowej przedsiębiorczośc i m e n ed żerskiej. Pote ncjalnymi men e d żerami m ogą oczyw i śc i e być w wielu przypadkac h przedstawiciele górni czych kadr kierowniczych. I nną ob i ec ującą mo ż liw ośc i ą jest jedn ak zatrud ni ani e przez Agencję jako doradców młod yc h , dobrze zawodowo przygotowanych i ambitnych ludzi, których zadanie m nie b y ł o b y tylko opracowanie biznesp lanów możliwych przedsięwzięć gospodarczych zlokalizowanych w otoczen iu kopalni i przy u życiu sk ładników jej majątku , ale praktyczne rozpoczęcie i usamodzielnieni e takiego przedsięwz i ęc ia. D o radc a -me n edże r m óg łb y, zatrud niając wybranych pracowników kopalni . sko rzys tać z - przew id zianych w us tawie o doslosowaniu górnictwa węgla kam iennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawn ieniach i zadani ach gmin górniczych (Dz.U. z 1998 r. nr 162. poz. 111 2) - instrumelllów fin an sowych, co ca le przedsięwzięcie czyni ł o by realnym i atrakcyjnym ekonomicznie. Do tych in strumen tów należą: - zwrot sk ł ad ki na ubezpieczenie spo ł eczne, Fundu sz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Św iadczell Pracow niczyc h, - podwyższe ni e stawki amortyzacji ś rodk ów trw a ł yc h , - poręcze nie z bud że tu panstwa spłaty kredytu inwestycyjnego, - pożycz k a lub kredyt bankowy na tworzenie nowych mi ejsc pracy. - dotacja lub pożyczk a ze środków budże t owych poc h odzących z pożyczek banków zagrani cznych, - od li czen ie od dochodu wydatków inwestycyjnych i obniżenie podatku dochodowego. W wię k szości przypadków spólki wę g l owe (kopalnie) jak dotąd pozbywają się pracowników, zasadniczo s ta rając s ię zachować k o ntro lę nad wanościowymi skł ad n ikami swego majątku ruchomego i nieruchomego. Oznacza to, że restrukturyzacja czy likwidacja k o palń polega na przerzuceniu na g min ę i szersze otoczenie przedsiębiorstwa górniczego c i ężarów i problemów, przy jednoczesnym zachowaniu ś rodk ów materialnych , które mogł yby pomóc w ich łagodzen iu . Praktyka: pozbywamy s i ę ludzi, zachowujemy tereny, prowadzi w istocie do spowol nienia procesu restrukturyzacji i rynkowego dostosowania górnictwa, nawet jeżeli m ożna w skaz ać jednostkowe przy kład y rozsądnego i efe kt ywnego zagospodarowan ia terenów pogórniczych przez s pó łki wę g l owe. Z c ałą pe wn ośc ią.

(6) moż n a. jednak wskazać znacznie więcej tran sakcji wątp li wych, z ekonomicznego, spolecznego i prawnego punktu widzenia. W ten sposób powstaje bowi em kolejna okazja do patol og icznego uzyskiwania nienal eż n ej renty przez ki erowni ctwa s p ó ł ek węglowych. Zasadą powinno być, że tereny, które nie s łużq bezpo ś re dnio eksploatacj i górniczej. s ą przekazywane pod ko ntrolę gmin górniczych, które zagospodarowują je zgodnie ze swoimi planami zagospodarowan ia przestrzennego. Nie możn a dalej postępować w ten sposób, że nie płac i s ię podatku od nieruchomości i opiaty eksp loatacyj nej, a jedn ocześ nie zachowuje się własność i kontrolę nad ni eruc h o m ośc i am i, kt óre ni e są niezbędne do wydobycia węgla. Oczyw iśc i e od mienna sytuacj a w ys tępuj e w przy padku kopaln i likwid owanej oraz kopa ln i restrukt uryzowanej. W przypadku zam iaru likwidacji kopalni inte g ralną częścią jej planu likwi dacyjnego musi b yć szczegó ł owa koncepcja zagospodarowania nal eżącyc h do ni ej terenów na powi erzc hni . W opracowa niu takiej koncepcji konieczn ie u czestni czyć powinna zainteresowana gmi na (gminy), która w momencie podjęcia decyzj i o likwidacji powinna z urzędu u zys kać tytuł w las n ości tych terenów. które ni e są ni ez bę dne dla prowadze nia likwidacji podziemnej częśc i kopalni. Tereny komunali zowan e powinny zostać urzę dowo uwolnione od hipoteki. \V praktyce szereg górniczych terenów jest obciążonych hipote ką (np . na rzecz ZUS-u). częs t o na s um ę p rzck ra czaj ąC:] rzeczyw i s t ą wartość danej dziaJki. Skala problemu jest przy tym ogromna, jeżcłi się zważy, że tylko w Bytomskiej Spółce W ęg l owej likwidowane kopalni e z ajmują tere n o powierzchni 120 km:!. W przypadku kopalń restrukturyzowanych. czyli ograniczającyc h wydobycie i zatrudnienie w celu przywrócenia re nt owności. pozbyc ie się zbęd n yc h terenów i m ajątku jest takie konieczne. Zachowując podmiot o w ość gospodarczą. pow inn y one b yć ekonomicznym partnerem-udzial owcem prze d się wzię ć uruc hamianych na terenach wy łą cza nyc h z ich obszaru. Tercny takie s tan owić winny parki przemysłowe, w któryc h równol egle z re s lru klu ryzacją kopalni n a l eży podejmować n ową d z iaJaln ość gos podarczą . Więk szośc iow y m ud z iał ow. ce m spójek za rządzającyc h parkami powinny być jed nak gmi ny. gd yż lO onc zasadni czo mu szą wziąć na siebie odpowied zia ln ość za rew italiza cję terenów pogórniczych, również tych najbardziej zdewastowanych, które wymagają drogiej i cza soc hłonn ej rekultywacji , finan sowanej ze środków publicznych. Ogólni e. w każdym przypadku gminy mu sz ą zająć s ię zagospodarowanie m tere nów pogómiczych, włączając je w system swego normalnego planowania przestrzenn ego . Ma lO prowadzi ć do takiej waloryzacj i tych nieru c hom ośc i , która na stęp ni e um ożliwi ich kom e rcyj ną sprzedaż zainteresowanym inwestorom. A więc, z jednej strony umożliwi odzyskanie prLeZ g min ę części poniesionych nakład ów, z drugiej zaś podjęcie na terenach pogórniczych d z iałalnośc i , która bezpoś redn io i pośrednio przy no s ić będzie gminie dochody budżetowe ..

(7) Kon cepcja. te renów górniczych gminom czy też s pó łk om z w i ę k gmin jest rów n ież konieczne po to , aby pod mi oty gospodarcze p odejmuj ące d z iał a ln ość na tyc h terenac h na bywa ł y prawo w ł a s no k i , a nie wy ł ącz ni e d z i erża wiły d z i a łki . M oż n a wówczas ocze ki w ać od nich dłu go falowego i efektywnego in westowania , a ni e tylko ekspl oatacji pr zeję t ej w d zie rża wę d z i a łki . A trakcyj n ość inwestycyj na gmin górniczyc h za l eżeć będzie także od usprawnienia gospodarki komunalnej i o bni że ni a w konsekwencj i kosztów d z i a ł a ln o śc i gospodarczej na terenie gminy. W tej dziedzin ie potr.le bne są ni ewą tpli w i e in westycje, a le ta kże prze d s i ęwz i ęc i a organizacyj ne , w tym rozważ n e przek sz t a łc e ni a wł as n ośc i o w e , które z dobrym skutkiem podję ł o szereg miast (np. Ostrów Wielko polski). W przy padku inwestycji warto w z i ąć pod uwagę m oż li wość ich podj ęcia wspólnie z innymi gmin ami w ramach mi ę d zyg minn yc h z wi ązk ó w komuna lnych . Two rzą je na p rzy kł ad gmi ny C hrzanów, Libi ąż i Trzebini a. w ła ś ni e z m yś lą o wspólnych inwestycjac h w zakres ie infraslruktury i gospodarki komunalnej , z wi ąza n yc h tak że z och roll<I ś rod owi s ka. W te n sposób ł a twi ej bę d zie je sfi nan so wać oraz ewent ualn ie uzys k ać d otacj ę z programu ISPA (wy mie ni one gminy opra co wał y i z ło ży ł y dwa wni oski) . Innym po w a żn y m problemem gmin górniczych jest budow nictwo mi eszka niowe. Wraz z upadki em kopaln i i wzroste m bezrobocia probl em ten zaczni e gwa lt ownie n a ras t ać . przede wszystkim w górni czyc h osied lac h mieszka ni owych. Zanikać będą dot yc hczasowe źródł a fin ansowani a remont ów mieszkaJl i infrastruktury osiedl owej , w konsekwencji nast ą pi szybki e o bni że ni e ich wart ośc i u ży tkowyc h . Dlugofalowym skutkiem będ zi e koncentrowanie s i ę w takich substa ndardowych os iedl ach ludnośc i najbiedniej szej oraz to w arzysz ą ce te mu zjawi sku patolog ie s po ł ecz n e. Kol ej ne zagadn ienie . kt óre powinno b yć u wzg l ędnion e w prog ramac h aktywizacj i gmin górniczych , to kwestia przeprofil owania szkolnictwa ponad gimnazj alnego . Obecnie do minują cy kierunek zmian to pr.t;eksztalcanie zawodowyc h sz k ół górniczych w sz k o ł y o inn ym profilu oraz z a s tę po wani e szkól zawodowyc h licea mi tec hnicznymi i ogólnok szta lC<}cy mi. J e dn a k że w coraz wi ę k szy m sto pniu bezrobotnymi s tają s ię takż e absolwenc i li ceów i sz kół policealnych . W zasadzie obecnie ż ad e n profil w y k sz tałce n ia na poz iomi e ś rednim i policealnym ni e zapewnia zatrudnienia. R oz wią z ani e m nie jest w i ęc kształceni e sprzedawców zamiast górn ików, czy szerzej, k ształ ce ni e dla u s łu g , a nie dla produkcji. Szkolnictwo ś redni e i policealne zamiast dla danego zawodu powinno k sz tałci ć pod ką t e m podj ęc ia studiów oraz dla przed s i ę bi or czośc i . Uzyskanie konkretnych kwalifik acj i zawodowyc h powin no wi'l z ać s i ę natomiast z danym miejscem pracy i być uzgod nione z konkretnym pracoda wc ą . Stopniowo coraz więk sza grupa absolwentów bę d zie musiala albo uk o ń c zy ć szk o ł ę w yższ ą , albo podj ąć d z iałaln ość gos podarczą i zape wni ć sob ie samozatrudnienie. Przekazanie. wła sn ości. szośc i o w y m ud z i a ł e m.

(8) Hal/sn u. Zebrawszy te różne wątki można s twierdzi ć, że standardowo program aktywizacji gmin górni czych powinien obejmować na s t ęp ując e zagadni enia: - zagos podarowanie przestrzenne, w tym przede wszystkim zagospodarowanie i regeneracja lerenów pogórni czych . Wymaga 10 wdrożenia w gminach górniczych nowoczesnego systemu informacji o terenie, o bej mującego techn iki i procedury: zbieran ia, przechowywania, aktualizacji. przetwarzania i udos tęp niania danyc h. Systellltaki pow inien s ta ć s i ę częśc ią pow iatowego zasobu geodezyjnego i kart ograficznego; - wieloletni plan inwestycji inrrastrukturaln yc h, mają cyc h p rowadzić do waloryzacji ni e ru c h o m ośc i gmin y, w tym szczegól nie przej ę tych od kopa lni ; - ochrona ś rod ow i s ka zdegradowanego w nast1;pstwie działaln ośc i przemysiu wydobywczego. w tym usuwanie szkód górniczych; - unowocześnienie gospodarki komunalnej, zmi erzające do ob ni żenia kosztów runkcjonowa nia podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych; - wspieranie tworzenia i rozwoju mały c h i ś redni c h p rzed s iębi o rs tw ; - przeprofil owanie i rozwój lokalnego systemu edukacyjnego, poziomu śred niego i policea lnego, z nastawieniem go przede wszystkim na kształ ceni e kwalifikacji i um i eję t no śc i przeds i ę biorczyc h . ułatwiającyc h podjęc ie d z i a l al nośc i gospodarczej i sa mozatrudnienie oraz przygotowani e do studi ów wyzszych; - prom ocję gminy. na s ta w i o ną na z mianę jej wizerunku oraz przyc i ąga ni e inwes torów. Na l eży przy tym pamiętać, że nic da s i ę opracować zadnego modelowego programu ak tyw izacj i gminy górni czej. jako ze sy tuacja tych gmin w zg l ędem prLedsiębiorstwa górniczego j restrukturyzacji górni ctwa jest i może być: jeszcze bardziej zróżnicowana. Można natomiast - z tego punktu widzenia - wyróżnić pięć podstawowych typów gmin górniczych: l ) gmina. na terenie której znajduje s ię siedziba kopa ln i. która prowadzi na terenie lej gminy wydobycie węg l a. 2) gmina. na terenie której znajduje s ię likwidowa na kopaln ia. 3) gmina , na terenie której zakonczono w ła ś nie l ikw i da cj ę kopa lni , 4) gm ina. na terenie której nie znajduje s ię kopalnia. al e prowadzona jest przez kopaln i ę eksploatacja terenów, 5) gmina . w której bardzo z nacz~cy jest udzia ł prac uj~cy e h w przed s iębi o r stwach górniczych.. 3. Wymiar Instytuclonalny Wprowadzenie zintegrowanego programu rozwoj u gmi n górniczych waru nkowane jest stworzeniem ukladu instytucjonalnego, w ramach którego podejmf) w spó łd z iałanie n as tępujące in stytucje: - gminy górn icze z województw: ś lą s k i ego, ma ł opo l s kie go , do l noś l ąskiego oraz lubelskiego. zorganizowane w Stowarzyszeni u Gm in Górniczych i repre-.

(9) Koncepcja. .. rozwojl/. zcntowane przez nie ora z powalane przez te gm in y mi ędzygminne związk i komun alne , - s am orządowe władze zain teresowanyc h województw i powiatów, - wyspecjalizowane agendy rządowe, w tym: PaJls[wowa Agencja Restruk turyzacji Górnictwa, Górnicza Agencja Pracy oraz Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Mał ych i Ś redni ch Przed się bi ors tw, - zainteresowane instytucje p oś red ni c twa finansowego, w tym Bank Gospodarstwa Krajowego, wyznaczony przez ust awodawcę jako oferent preferencyjnego kredytu . subsydi owanego ze środków budżetu panstwa. - ś rodowiska i oś rod ki eksperckie. w pr zysz ł ości integrowane i mobilizowane przez Centrum Wsp ierania Rozwoj u Gmin Górniczych. Koncepcja i dokumentacja Centrum została opracowana w ramach projektu .. Wsparcie gmin górniczyc h w procesie stymulacji rozwoju gospodarczego". realizowanego na zlecenie Ministerstwa Pracy i Pol ityki Społecznej prlez M a ło pols ką Szkołę Administracji Publicznej Akademii Ek onomicznej w Krakowie. Przewiduje ona ariliowanie Cent ru m przy Stowarzyszeniu Gmin Górniczych w Polsce, kt órego cz ł onka mi są gminy z wszystkich zai nte resowanych województw. W le n sposób Ccntrum będz i c działało nie tylko dla gmin , ale takie z gminami , a więc zgodni e z ich potrzebami. Centrum nie ma być przy tym kolejną orga ni zacją k o n s umującą środki pomocowe , ale prostą s tr ukturą organizacyjną um oż liwiaj <jcq ekspertom z róż n ych dziedzin i ulokowan ym w róż nych oś rod k ach efekt ywne wspó łd zia lani e w zakresie doradztwa, konsultacji. ekspertyzy i szkolen ia - przede wszystkim dla gmin górn iczyc h, alc także dla wszystkich innych instytucji uczestniczących w realizacj i zintegrowanego progra mu rozwoj u gmin górniczych. W szczegó ln ości eksperci zwi ą za ni z Centrum będą po mag ać gm inom w: - opracowywaniu i wdrażaniu programów aktywizacji gospodarczej , - opracowywaniu planów zagospodarowania przcslrlcnncgo. w tym wodniesieniu do terenów pogórn iczych . - tworlc niu systemu informacji o terenie , - opracowywaniu programów usprawniania gospodarki komunalnej. - form ułowaniu budżetów zadaniowych i wiel oletnich planów inwestycyj nych . - tworzen iu fundu szy pożyczkowych i po ręczen i o wy c h . - opracowywaniu strategii finansowej gminy, w tym ubieganiu s i ę o ś rodki fundu szy przedakcesyj nych, - posługiwaniu się instrumentami promocji gminy oraz komunikacji i partycypacji s po łecz n ej ..

(10) Hal/sller. 4. Wym Ia r finansowy Zasadnicze znaczenie dla realizacji zintegrowanego programu rozwoju gmin górniczych ma szybkie przeprowadzenie we wszystkich przypadkach po stępowunia oddłużeniowego między s półkami i kopalniami oraz gmina mi górniczymi oraz zawarcie odpowiedn iej umowy. Na dzień 30 wrześn i a 1999 r. stan zobowiązań przedsiębio rs tw górni czych wobec gm in jest na s t ępujący: - z tytułu opłaty eksploatacyjnej - 265,2 m ł n zl. - z t ytuł u podat ku od nieruchomości i pozostałych o płat lokal nych - 211.8 mln zl. Postępowanie oddłuże n iowe powinno okreś l ać - w nowych warunkach.'l więc już po ostatecznym przyjeciu korekty programu restrukturyzacji górnictwa całościowy schemat uregulowania przez przedsiębiors t wa górnicze swo ich zobowi:lzań wobec gmin górni czych, w tym kwestie: - terminów spłat zad łu żenia właściwego i ustawowych odsetek; - przekazania sk ladników majątkowych za redukcję zad łu żenia (w wielu przypadkach lak się już dzieje. Według informacji PARG w ciągu LIzech kwartalów 1999 r. spó łki węglowe przekazały za zobowiązania podatkowe powiatom i gm in om sk ładniki majątkowe o wartości 234,1 mln zl); - wn iesienia składników majątkowych do spół ek z w i ększościowym udziałem gmin w zamian za redukcję zadłużenia; - zamiany długu na akcje przedsiębio r stw górniczych, z tym, że musi to d o t yczyć konkretnych kopain. a nie s półek węglowych, których przyszłość jest wyjątkowo niepewna. zważywszy choćby tylko na wyrażony w projekc ie korekty program u restrukturyzacji górn ictwa zamiar ograniczenia ich liczby do dwóch. Ponadto gminę mogą inte resować akcje danej kopalni. z którą jest si lni e i bezpośrednio zwiqzana, a nie "odleglej" spó łki węglowej. Wszak w tym przypadku nie c hodzi o l o katę, ale o możliwość oddzia ł ywania i współdzia ł ania; - uregulowa nia części zobowiązall poprzez wykonawstwo robót i dostawy węgla.. Drugim źró dłem finansowania zin tegrowa nego programu rozwoju g min górni czych pow inny być środki fundu szy przedakcesyjnych Uni i Europejskiej. a konkretni e programów: - Phare-IN1CJATYWA - program len powinie n stopniowo runkcjonowa ć na zasadach przyję t ych w program ie REACHER , realizowanym w krajach Unii Europejsk iej jako Inicjatywa Wspólnotowa (Komisji Europejsk iej) w celu wspomagan ia konwersji obszarów i regionów gómiczych. Oznacza to , że środki programu w znaczący m stopn iu powinny być uruchamiane w porozumieniu z gm inami górni czy mi oraz powinny wspie r ać ich programy akt ywizacji gospodarczej, szczególnie w zakresie inwestycji infrastrukturalnych na terenach pogórniczych; - tzw. Phare regionalne - ś rodki przekazywane poszczególnym województwom sukcesywnie począwszy od 2000 r. - w ramach regionalnego komponen-.

(11) tu programu Phare pow inny w regionach, w których występują gminy górnicze, s łu żyć aktywiazcji gospodarczej tych gmin ; - lSPA - należałoby przyjąć zasadę, że w tym programie preferowane są inwestycje inrrastrukturalne gmin górni czych związane z zagospodarowaniem terenów pogórniczych i oc hroną środowisk a. Trzecim źród ł em będą krajowe środki budże t owe: - budżetu państwa - przeznaczone na re st ru kturyzację górnictwa , w tym bezpośrednio na dotację dla gmi n i pośrednio na obniżenie kosztów kredytu lub pożyczki dła gm in, pracodawców i pracowników, - krajowych i regionalnych funduszy ce lowych - Narodowy Fundu sz Ochrony Srodow iska , Wojewódzki Fundusz Ochrony Srodowiska , Fundusz Pracy, Krajowy Fundusz Mieszkaniowy itp. Czwartym źródłem będą środki pozyskiwane w prywatnym sektorze finan sowym , między innymi poprzez emisję przez gmi ny papierów dłużnych oraz pozyskiwanie kredytu. W celu udzielania pożyczek dla c hcącyc h rozpocz<lĆ działalność gos podarczą oraz udostęp ni enia preferencyjnego kredy tu dla małych i śred ni c h p rzedsię biorstw powinny zostać za l ożone subregionalne górnicze fundusze pożyczkowe i poręczeniowe. Ich kap it ał owym udziałowcem powinien być Bank Gospodarstwa Krajowego, który zarządza Krajowym Funduszem Poręczeń Kredytowych. Zapewn iaj ą c część kapitału potrzebnego do założenia Funduszu, BGK dostarczałby także wiedzy technicznej, potrzebnej do jego utworzenia i prowadzenia. Wie lk ość Krajowego Funduszu Pon;:czen Kredytowych oraz obowiązu j'lce przepisy uniemoż l iwiają obecnie takie kapitałowe zaa n gażowanie Banku. Stąd realizacja tej koncepcji wymaga rządowej inicjatywy legislacyjnej oraz dokapitalizowania Krajowego Funduszu ze środków budżetu panstwa. Pozosta ł a część kapitału założycie l sk i ego funduszy pożyczkowych i poręcze niowych powinna poc h odzić z: - budżetów gmi n, - jednorazowej dotacji budżetu panstwa, - ś rodków programu Phare-INICJATYWA, - sektora prywatnego. W dalszej kolejności do sieci takich subregionalnych funduszy (4-5) pow inny zostać skierowa ne środki budżetu panstwa przew idziane - zgodn ie z us t aw~ o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego - na: - preferencyjne pożycz ki na rozpoczęcie dzia ł alności gospodarczej przez pracowni ka przedsiębio r stwa górniczego, z którym rozwiązano um owę o p racę z przyczyn dotyc zących zakł adu pracy, - prefere ncyj ne pożyczki lub kredyty dla pracodawców spoza górnictwa tworzą cyc h nowe miejsca pracy dla byłyc h pracowników przeds i ęb i o r s tw górniczych, - pożyczki dla przedsięb i orców podejmujących dz i a ł alność na tereni e gmi ny górniczej, przy wykorzystaniu majątk u nieprodukcyjnego kopain ..

(12) Hal/sner. Podkreś l e ni a. wymaga, że precyzyjne ustalenie finansowych aspektów zintegrowanego programu rozwoj u gmin górniczych pozwoli im opracować wlas n ą dlugofa l ową st rategię finansową i efektywnie gospodarow ać do s t ęp n ymi środkami.. 5. Status zintegrowanego programu rozwolu gmin górniczych Specyfika omawia nyc h problem ów wskazuje, że zi ntegrowany program rozwoju gm in górn iczyc h powin ien być programem krajowym , ale budowanym i realizowanym przy aktywnym i podmiotowym udziale gmin-beneficjentów oraz zai nte resowanych sa m orządów województw. Przedstaw iona w tym opracowani u koncepcja takiego programu jest zgod na z dyskutowanym w Sejmie rządowym projektem ustawy o zasadac h wspierania rozwoju regiona lnego oraz projektem narodowej strategii rozwoju regionalnego, opracowanym w Ministerstwie Gospodarki. Program ten powinien stać s i ę jednocześnie integralni). ale wyod rębnioną częśc i ą rządowego programu restrukturyzacji górnictwa węg l a kamiennego. Niezależnie od podjęc i a prac nad szczególowym opracowa ni em, uruchomieniem i wdrożeniem zintegrowanego programu rozwoju gmin górni czych, rząd pow inien pilnie podj,}ć d ziałania do raźne, które umoż l iwią gm inom górn iczym korąstanie z instrumentów przewidzianych w obowiązujących przepi sach i popraw i.t ich trudną sytuacj ę. Chodzi w tym wypadku między innymi o: - zapowiedz i an ą nowelizację rozp orząd zen i a Ministra Finansów w sprawie udzielania kredytu na warunkach preferencyjnych dla gminy górniczej na fina nsowanie inwestycji wsp i e rających tworzenie nowych mi ejsc pracy (Dz.U. z 1999 r. nr 59, poz. 627), która znaczni e uatrakcyjni warunki uzyskania przez gminy tego kredytu (dotychczas bowiem wniosku o jego uzyskanie nic zgłosiła żadna gm in a); - powszechne stosowanie zwolnienia gm in górniczych z wpłat przeznaczonych na zwiększe nie subwencji ogól nej b ud że tu pańs l wa od przypadającej im (a przec i eż faktycz nie nie otrzymywanej) opiaty eksploatacyjnej; - szybkie wydanie wszystkich aklów wy konawczych do ustawy o dostosowan iu górn ictwa węgla kamiennego .. 6. Podsumowanie Rolę pod sumowania s pe łni w tym opracowaniu sformuł owa ni e sze regu zasad , które powinny być u względ ni ane i obowiązywać przy realizacji programu restrukturyzacji górnictwa oraz rozwoju gmin górniczych:.

(13) zintegrowanego programu rozwoju. I . Bez skutecznej interwencji kopalń będzie prowadzić. władz publ icznych konieczna likw idacja. do wysokiego,. str ukturałn ego. i chronicznego bezro· bocia, a co za tym idzie - zapaści spo łeczności gmin górniczych. 2. Gminy górnicze mu szą odgrywać ak tywną i podmiotową ro l ę w procesie restrukturyzacj i górn ictwa. w przeciwnym razie j ego realizacja będ zie ekono· micznie i spo ł eczn i e ułomna. 3. Bez dobrej współp racy kopalni i g miny górniczej przemysłowa kOJlwer· sja subregion u. j eś li w ogóle moż liwa , b ęd zie bardzo utrudniona. 4. Spó łki węglowe ni e powinny zasadniczo zaj m ować s i ę zagospodarowa· niem terenów pogórn iczych. W przypadku kopalni likwidowanej tereny te z urzędu winn y stawać się własnością g miny, w przypadku kopal ni restruktu · ryzowanej - spó łki zarzą d zające zagos podarowan iem terenu powinny mi eć w i ększośc i owy udzia ł gmi ny górn iczej. 5. Węglowa spólka li kwid acyjna ma zaj m ować s i ę likwidacją podziemnej częśc i kopalni. natomiast zagospodarowaniem części pow ierzchn iowej ma zająć s ię g mina górni cza, włączając ją w swój pl an zagospodarowan ia prze· slrzennego. 6. Poprzez u życie środków Górniczego Pakietu Socjalnego pracownikom odchodzącym z przedsiębiorstw gó rni czyc h zapew nia ć należy w pierwszej kolejności nowe zatrudnie nie , a nie osłonową rekompensatę . 7. Dzia lania Górniczej Agencji Pracy nal eży ukierunkować na przyszłych i pot encja lnyc h pracodawców, a nic tylko na odc h odzących z ko palń pracow· ników. 8. Zintegrowany program rozwoju g min górniczyc h powinien być progra· mem krajowym, ale tworzonym i rea li zowa nym na podstawie zi nstytucjona li · zowanego part nerstwa wielu podm iotów , przy aktywnym udziale gmi n·bene· ficjentów. 9. Uruchomienie środków potrzebnych na rea l izację zintegrowanego pro· gramu rozwoju gmi n górni czych nie wy maga dodatkowych - poza już przew i· dzianym i - wydatków blldżetowych, konieczne jest natom iast w ła śc i we ich ukierunkowanie i wykorzystywani e. IO . lm póżniej restrukturyzacj i górnictwa i likwidacji k opa lń zaczni e towa· rzyszyć aktywizacja gospodarcza gmin górni CZYCh , tym wyższe okażą się spo· leezne i gospodarcze koszty obydwu procesów. Outline of an Integrate d Programme for th e De ve lopm e nt of Mining Communities. In this article. (he author addresses (he issue or securing (he aclual involvement or mining eornrnunities in (he process of restructuring hard eoal mining in Poland . The author eonlends Ihal unless inslitulional solutions in this regard are developed, a real Ihreal exists Ihal Ihe liquidalion of jobs as well as destruetion of existing firlllS will oeeur withoul Ihe crealion of new businesses or reinvestment in existing ones. This. in turn . will inevitably lead 10 permanenl soeio·economi c eollapse in Illining areas. [f mining eOllllllun ilies are nOI given.

(14) HaUSfler. a substantive role. restruclUring or the mining induslry will be ineffeclive and onty lead to the shifting of problems from enlerprises to mining communities. The aUlhor argues for the need to develop and implement an integrated community development program me as an integral component of a mining restructuri ng programme. This programme should be carried oUl in scveral dozell min ing communities. located in the S l ąs ki . M a ł o po l s ki. Do l n oś l ąs ki and Lubelski Voivodships. The integrated programme for mining community deve [opment should be a national programme . yet forged and implemented with the active and substalltive participat ion of Ihe beneficiary communit ies as weJl as the voi vodship se lf-govemments concerned. ln his concJ usion. the aUlhor suggests key principles that shou ld be considered and applied when implementing the programme for the restrucluring of mining and development of mining communities..

(15)