A rch eo lo g ia Polski Ś ro dkow ow schodniej, t. III, 1998
No w e m a t e r i a ł y d o d a t o w a n i a d r e w n i a n y c h k o n s t r u k c j i z e s p o ł u g r o d o w e g o „ Cz e r w i e ń” w C z e r m n i e n a d Hu c z w ą
Ja n Gu r b a, An d r z e j Ur b a ń s k i
M ateriały archeologiczne uzyskane na terenie zespo łu grodow ego w Czerm nie, zarów no w trakcie prow a d zo n y ch w latach 1940, 1952, 1974, 1976-79 i 1985 (m .in. J. Pasternak 1961 - por. V. Petehyryč, M. Filipčuk 1998; K. Jażdżewski 1959; A. N adolski 1959; J. Gurba, A. K utyłow ski 1974; J. G urba 1985; A. U rbański 1986), ja k i luźno odkryte (m.in. J. G urba, A. C zerepiński 1968; J. G urba 1982; 1997) bezsprzecznie datują je g o najbuj niejszy rozwój na okres X I-X III w. W praw dzie w czasie prac odkryto w obrębie grodziska i na terenie podgro d z ia ś la d y o s a d n ic tw a j u ż z p r z e ło m u IX /X w. (K. Jażdżew ski 1959; L. G ajew ski, J. G urba 1977, s. 55- 57; J. G urba i in. 1997) niestety - pozbaw ione szerszego kontekstu - nie pozw alająna pełne poparcie hipotez o ist n ie n iu w tym czasie fortyfikacji grodow ych.
W 1997 r. przeprow adzono prace terenow e m ające na celu pobranie prób dla określenia w ieku dendrolo gicznego szczątków konstrukcji drew nianych odkrytych w trakcie badań w latach 1977-1979 i 1985 i pozosta w io n y ch in situ (ryc. 1). W eryfikację datow ania zespołu grodow ego w Czermnie tą m etodą podjęto z inicjatyw y prof, dr hab. Andrzeja B uko z IAiE PAN w W arszawie w ram ach koordynow anego przez niego zadania m iesz cząceg o się w ogólnopolskim program ie badaw czym "P olska w dobie Zjazdu G nieźnieńskiego. Jej m iejsce w kulturze europejskiej X -X X w ieku". A nalizy w yko n ał d r M arek Krąpiec z A kadem ii G órniczo-H utniczej w K rakow ie (por. aneks).
B adania wykopaliskow e w ału obronnego grodziska w C zerm nie prow adzono w 1977 r. Przekrój przez wał w ykonano we wschodniej części grodziska, od strony H uczw y. Analiza naw arstw ień ziem nych, m ateriału ce ram icznego oraz konstrukcji drew nianych pozw oliła na w ydzielenie na badanym odcinku dw u faz budow y um oc n ienia. Faza I obejm owała budow ę konstrukcji w form ie płaskiego rusztu z bali drew nianych, stanow iącego sze ro k ą p latfo rm ę pod p o d staw ę w łaściw ego w ału. Wał ziem n y od zewnątrz um ocniony był oblicow aniem z pio now ych płaskich bali grubości ok. 30 cm, który spełniał zapew ne rolę częstokołu i zabezpieczenia przed rozsu w aniem się. D rew niano-ziem ne konstrukcje górnej czę ści w ału uległy zniszczeniu, zaobserw ow ano bow iem ślady węgli drzewnych i duże fragm enty polepy w w ar stw ie sąsiadującej z nim i. Faza II obejm ow ała napraw y i podniesienie wału pow yżej granicy w ystępow ania po lep y i śladów po słupach. Podobnie ja k w fazie pierw szej dokonano oblicowania zew nętrznej strony w ału pio
nowym i palam i oblepionym i gliną. G órna część wału po siadała konstrukcję skrzyniow ą, połączoną ze w spom nia nym częstokołem . M am y tu w ięc do czynienia z kon strukcją kom binow aną- rusztow ą w dolnej partii i skrzy niow ą w górnej części wału. Badania pozw oliły na stwier dzenie zniszczenia starszej fazy budow y w ału i jeg o od budowy, jedynie w szerokim przedziale czasow ym XI- X III w. (L., J. K ojow ie 1983), bez m ożliw ości ściślej szego datow ania tych faktów.
D o analizy dendrochronologicznej pobrano próbki słabo zachow anego drew na budow lanego odsłoniętego u zew nętrznej podstaw y w ału, z sąsiedztw a konstrukcji rusztow ej i starszego częstokołu. W sąsiedztw ie, w cza sie badań 1977 r. odkryto fragm enty ceram iki odpow ia dającej drugiej fazie zasied len ia zesp o łu grodow ego (K. Jażdżew ski 1959), zw iązanej z zakończeniem I fazy budow y wału. Okres ten należy łączyć z funkcjonow a niem w ysoko rozw iniętego grodu, a następnie z jeg o zniszczeniem . C eram ika z tego poziom u osadniczego da tow ana je s t przede w szystkim na okres X I - pierwszej połow y X II w. (L., J. K ojow ie 1983). W 1997 r. pozy skano m ateriał ceram iczny pochodzący z naw arstw ień, będących efektem zniszczenia górnej partii um ocnień (ryc. 2) i należy wiązać go z najm łodszym - trzecim po ziom em osadniczym (K. Jażdżew ski 1959). N ie odkryto ceram iki, k tó rą m ożna by łączyć z dolną częścią kon strukcji drew nianych.
Z pobranych prób drew na uzyskano dw ie daty: po 1007 i po 1030 roku, naw iązujące do w cześniejszych ustaleń dotyczących czasu budow y um ocnień i potw ier dzające okres zakończenia pierw szej fazy budow y wału. Próbki drew na pobrano rów nież u podnóża w ału gro dziska od jego strony zachodniej (stan. II D). W 1979 r. odkryto tu resztki konstrukcji będącej zapewne elem en tem stabilizującym platform ę, na której w ybudow ano wał. Wydaje się, że konstrukcje te wiązać należy z I fazą budo wy wału, podobnie ja k odsłonięte po wschodniej stronie grodziska. U zyskano daty po 1027 (?) i po 1050 (?) roku.
K olejne próbki pobrano z badanych w 1979 r. resz tek um ocnień obronnych podgrodzia (stan. 2F) zlokali zow anych na północ od „bram y” . N iestety nie spełniły one w ym ogów datow ania.
W 1985 r. w stępnie rozpoznano (A. U rbański 1986) konstrukcję drew nianego pom ostu (stan. II G) łączące go podgrodzie z leżącą na drugim brzegu H uczw y osadą (później cm entarzyskiem z grobam i zbiorow ym i) we W ronow icach-D oliw ie (J. G urba, I. K utyłow ska 1975).
160 Ja n Gu r b a, An d r z e j Ur b a ń s k i
Ryc. 1. Czermno Kolonia, woj. zamojskie. Rozmieszczenie odsłonięć, z których pobrano próbki na analizy dendrochronologicz- ne (rys. W. Zieliński).
No w em a t e r ia ł yd od a t o w a n iad r e w n i a n y c hk o n s t r u k c j iz e s p o ł u g r o d o w e g o „ Cz e r w i e ń”
,
162 Ja n Gu r b a, An d r z e j Ur b a ń s k i
No w em a t e r ia ł yd od a t o w a n iad r e w n i a n y c hk o n s t r u k c j iz e s p o ł u g r o d o w e g o „ Cz e r w i e ń” 163
Ryc. 5. Czermno, stan. II G (pomost). Wybór ceramiki z badań 1997 r. (rys. D. Łysiak).
P o m o st wykonany był z pionow o w bijanych w bagno, zgrupow anych po kilka pali dębow ych o średnicy kilku n astu cm , tw orzących dw a oddalone od siebie o ok. 3 m rzędy, ciągnące się na długości ok. 100 m. M iędzy nim i, pośrodku, znajdow ały się pionow o w bite lub w kopane p ale podtrzym ujące całość, zapew ne w tórnie użyte do napraw y. K onstrukcja um acniana była dodatkow o z obu stro n ukośnie wbitymi palam i, które m iały stabilizow ać p o m o st, ja k również chronić przed spływ ającą w iosną krą. G órna część pom ostu uległa całkow item u zniszcze niu. Z achow ało się je d y n ie kilka niew ielkich fragm en tó w płaskich dranic i belek z prostokątnym i otw oram i. W czasie badań, pośrodku ciągu p ali zarejestrow ano w arstw ę szarego piasku m iąższości 30-40 cm , w której n atrafiono na fragm enty naczyń glinianych (w tym je d no zachow ane prawie w całości - ryc. 3: 4), często ze śladam i okopcenia pow ierzchni zew nętrznych, szczegól n ie w d o lnych partiach. U zy sk an y m a teria ł datow ać m o żn a na X II - XIII w. (ryc. 3-5). Podobny, bądź iden ty czn y pod w zględem technologii i formy, charakter na czy ń sugeruje krótki (m oże kilkudziesięcioletni) okres funkcjonow ania pomostu.
P róbki do analizy d en d rochronologicznej zostały p o b ra n e z w ykopu (2 x 6 m ) w y tyczonego w sąsiedz tw ie m iejsca prac w 1985 r. O siem próbek pobrano z p io now o w bitych pali stan o w iący ch p o d staw ę pom ostu. P a le o zachow anej długości 2,5 - 3 m w ykonane były ze starannie zaostrzonych kłó d dębow ych, o reg u lar n y m p rzekroju sześcio- lub o śm io k ątn y m 1. D la p róbek
p obranych z p ionow ych pali u zyskano daty: po r. 1172, 1186, 1190, 1202, 1203 i 1205 (+5, -6 lat). W yznaczają one p rzypuszczalnie okres b u dow y po m o stu u schyłku X II w., w latach 1186 - 1190. P ozostałe próbki pobrano z pali znajdujących się p o śro d k u pom o stu i z p ala w bi tego na zew nątrz pom o stu i po ch y lo n eg o w je g o k ie runku. P osiadały one na p o w ierzch n i ślady starszej o b róbki ciesielskiej, całkow icie niepotrzebnej przy bu d o w ie pom ostu, co m oże św iadczyć o w tórnym użyciu do je g o reperacji b udulca p o ch odzącego z rozbiórki jak iejś innej konstrukcji. Ich długość nie p rzek raczała 150 cm. U zyskano daty: p o r. 1189, 1 2 1 2 ,1 2 4 0 ,1 2 4 2 ,1 2 4 5 (+5, -6 lat)2. K on stru k cja ta p rzesz ła w ięc n ap raw ę po la tach 1203 i 1240-1242. W tórne użycie drew na bud o w lanego m oże przem aw iać za tym , że po k ilk u d ziesię c io le tn im o k r e s ie u ż y tk o w a n ia p o m o s t w y m a g a ł w zm o cn ien ia i napraw y. P rzypom nijm y, że elem enty konstrukcji drew nianych m usiały być w ym ieniane co 50 lat, a użyte do b u dow y dróg, grobli lub pom ostów n aw et co 25 lat (J. G u rb a 1983, s. 324). W oparciu o przytoczone daty okres bu dow y i użytkow ania p o m o stu łączącego podgrodzie z o sad ą (a później także cm en tarzyskiem ) na drugim brzegu H uczw y zam yka się w ięc w przedziale: po r. 1186 - po r. 1245 (1251 ?). D aty najm łodsze w w ięk szo ści o d n o sz ą się - ja k w sp o m n ia no - do b udulca pocho d ząceg o z rozbiórki i określają w iek innych niż p o m o st konstrukcji, założyć w ięc na leży, że do napraw y p o m o stu użyte zostały po kilku (?) latach.
1 Z zastosowaniem belek o podobnym przekroju we wczesnośre
dniowiecznych konstrukcjach obronnych zetknięto się również i na gro dzisku w Zawadzie Lanckorońskicj - M. Krąpiec, J. Poleski 1996.
2 W streszczeniu naszego komunikatu: J. Gurba, A. Urbański 1998
- na s. 114 zaszła niestety pomyłka. W ymienione ciągi dat podane zosta ły w odwrotnej kolejności.
164 Ja n Gu r b a, An d r z e j Ur b a ń s k i
N ajm łodsza data św iadczy, że gród w Czerm nie nie został zniszczony - ja k się pow szechnie uw aża - przez Tatarów w 1241 r., lecz praw dopodobnie dopiero w dru giej połow ie X III w. (por. A. Janeczek 1993, s. 230-291). A le od spraw y upadku C zerw ienia w ażniejsza w y daje się spraw a je g o początków.
Nie m am y pewności, czy ze w zględu na nie zaobser wowanie stratygrafii w miejscu pobrania próbek, fragmen ty konstrukcji obronnych datowane na pierw szą połow ę XI w. odnoszą się do najstarszych urządzeń obronnych grodu, tak ja k w przecięciu przez w ał nie umieliśmy datować po czątku I fazy jego budowy. Nadal więc nie jest ostatecznie rozstrzygnięte podstawowe dla dziejów Czermna zagad nienie identyfikacji Czerwienia z pierwszej wzmianki z 981 r. (por. J. Kotlarczyk 1970; H. M aruszczak 1997 - tam pod stawowa literatura). Uzyskanie dat po 1007 i 1030 r. po świadcza istnienie w dzisiejszym Czermnie grodu, do któ
rego m ogą się więc odnosić hipotezy na temat identyfikacji obiektu zapisanego w trzech najstarszych wzmiankach la- topisowych z „Czerwieniem [powiązanym] z innymi gro dami” („grody czerwieńskie” z wzmianki z r. 1018i 1031) i jego lokalizacji nad Huczwą. Potw ierdzają to odkryte na polach Czermna ślady osadnictwa z IX -X w. (L. Gajew ski, J. Gurba 1977, s. 56; J. Gurba i in. 1997, mapa 2), które przy przyjęciu identyczności Czerw ienia ze wszystkich wzmianek Powieści minionych lat sugerują że gród po wstał ju ż w połowie (drugiej połowie ?) X w. (tamże, s. 70). Dla ostatecznego rozstrzygnięcia lokalizacji i datowa nia Czerwienia konieczne w ydaje się podjęcie dalszych badań wykopaliskowych w Czermnie w obrębie obu forty fikacji; wału zaporowego (L. Gajewski, J. Gurba 1977, s. 55-57) oraz wału grodziska, w celu uzyskania do analizy dendrochronologicznej drewna budulcowego z ich najstar szych konstrukcji.
Tabela 1. Zastawienie wyników analizy dendrochronologicznej prób drewna z Czermna.
L. p. Kod laborator. Opis próby Ilość słojów Biel Data I Data II
1. CZER1 wyk. II D, belka ...1Ï1' - 910-1020? po 1027?
2. CZER6 wyk. II D, belka 82 - 962-1043 po 1050?
3. CZER10 Ar 81,ćw. С 85 - 939-1023 po 1030
4. CZER12 Ar 81, ćw. С 58 - 943-1000 po 1007
5. CZER13 wyk. II G, pomost,
pal, I wiązka 128 117-128p 1115-1242 1242
6. CZER14 wyk. II G, pomost,
pal środkowy 102 102-102 1131-1242 1245/-5/+6
7. CZER15 wyk. II G, pomost, pal,
II wiązka 125 114-125 1116-1240 1240
8. CZER16 wyk. II G, pomost, pal, II wiązka 260 - 946-1205 po 1212
9. CZER17 pal I wiązka 62 48-62P 1142-1203 1203
10. CZER18 pal I wiązka 77 68-77p 1110-1186 1186
11. CZER20 pal I wiązka 99 86-99p 1104-1202 1202
12. CZER22 pal II wiązka 122 - 1044-1165 po 1172
13. CZER23 pal II wiązka 114 103-114 1077-1190 1190
14. CZER24 pal II wiązka 121 120-121 1072-1192 1192
15. CZER25 ? 47 - 1136-1182 po 1189
W tabeli nie podano prób nie spełniających wymogów analizy
Lit e r a t u r a
G a j e w s k i L., G u r b a J.
1977 Z najnowszych badań nad wczesnośrednio wiecznym osadnictwem Lubelszczyzny, Ann. UMCS, sec. F, vol. 32: 1977, s.54-58.
G u r b a J.
1982 Kamienna ikonka z wyobrażeniem Chrystusa z Czermna-Czerwienia, Ann. UMCS, sec. F, vol. 35/36: 1982, s. 25-29.
1983 Uwarunkowania środowiskowe osadnictwa spo łeczeństw wczesnośredniowiecznych na przy kładzie Lubelszczyzny, [w:] „Człowiek i środo wisko w pradziejach”, Warszawa, s. 322-326.
1985 Novejše issledovanija Červena, [w:] Tezisy do kladov polskoj delegácii па V Meżdunarodnom Kongresse Slovjanskoj Archeologii, Warszawa, s. 198-204.
1997 Dwa zabytki brązowe z Czermna-Czerwienia, [w:] Archeologia i starożytnicy. Studia dedyko wane Profesorowi Andrzejowi Abramowiczowi w 70 rocznicę urodzin, Łódź, s. 66-70. G u r b a J., B a n a s i e w i c z E., F l o r e k M., G o ł u b S., R o z w a ł k a A.
1997 Formowanie się wczesnośredniowiecznego osadnictwa Polski środkowowschodniej, Ann. UMCS, sec. F, vol. 50: 1995, s. 67-76.
No w em a t e r ia ł yd od a t o w a n iad r e w n i a n y c hk o n s t r u k c j iz e s p o ł u g r o d o w e g o „ Cz e r w i e ń” 165
G u r b a J., C z e r e p i ń s k i A.
1968 Rogowy kiścień z Czermna, [w:] Liber Iosepho Kostrzewski octogenario a veneratoribus dica- tus, Wrocław, s. 484-489.
G u r b a J., K u t y ł o w s k a I.
1976 Wronowice-Doliwo, gm. Werbkowice, Inf. Arch. 1975, s. 231-232.
G u r b a J., K u t y ł o w s k i A.
1974 Czermno - przykład wczesnośredniowiecznego kompleksu osadniczego, [w:] Przewodnik XII Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzy stwa Archeologicznego, Lublin, cz. 2, s. 52-54. G u r b a J., U r b a ń s k i A.
1998 Nowe materiały do datowania drewnianych kon-strukcji zespołu grodow ego „C zerw ień ” w Czermnie nad Huczwą (doniesienie wstęp ne), [w:] Mynułe i súčasne, s. 141-142. J a n e c z e k A.
1993 Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Wo jewództwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa.
J a ż d ż e w s k i K.
1959 Ogólne wiadomości o Czermnie-Czerwieniu, APol., t. 4, s. 67-91.
K o j o w i e L., J.
1984 Wyniki badań wału grodziska wczesnośrednio wiecznego w Czermnie-Czerwieniu, AListy, nr 6.
K o t l a r c z y k J.
1970 Grody Czerwieńskie a karpacki system obron ny pod Przemyślem we wczesnym średniowie czu, AAC, t. 11, s. 239-269.
K r ą p i e c M., P o l e s k i J.
1996 Dwa grodziska wczesnośredniowieczne w Za wadzie Lanckorońskiej i Naszacowicach - da towanie metodą archeologiczną i dendrochro- nologiczną, PArch., t. 44, s. 117-139.
M a r u s z c z a k H.
1997 Wczesnośredniowieczne grodzisko w Guciowie na Roztoczu: wnioski z analizy jego topografii i warunków fizjograficznych regionu (przyczy nek do studiów nad Grodami Czerwieńskimi), APŚ, t. 2, s. 227-236.
N a d o l s k i A.
1959 Prace wykopaliskowe w Czermnie nad Hucz wą, pow. Tomaszów Lubelski w 1952 r., APol., t. 4, s. 93-103.
P a s t e r n a k J.
1961 Archeołohija Ukrainy, Toronto. P e t y h y r y č W., F y ł y p c u k M.
1998 Pierwszy badacz latopisowego Czerwienia, w tym tomie.
U r b a ń s k i A.
1984 Czermno Kolonia, gm. Tyszowce, Inf. Arch. 1985, s. 120.
Ja n Gu r b a a n d An d r z e j Ur b a ń s k i
Ne w Da t in g Sa m p l e s f r o m t h e W o o d e n Co n s t r u c t io n
o ft h e St r o n g h o l d Co m p l e x „ Cz e r w i e ń” a t Cz e r m n o o nt h e H u c z w a
In 1997 new dating samples for dendrochronological stu dies were taken from the excavation trenches explored in the years 1977-1979 and 1985 at the „Czerwień” stronghold com plex in Czermno. The samples were taken from the construc tion timber which was then uncovered and left in situ.
The dendrochronological study yielded the following datings:
1. the wood used to construct the external support of the base o f the rampart was obtained after 1007 and 1030.
2. the wood used to build the construction adjacent to the rampart was obtained after 1027(?) and 1050(7).
3. the posts used to construct the bridge across the Hucz wa river were obtained after 1172, 1186, 1189, 1190, 1202, 1203, and 1205 (+5, -6 years); the short posts, used for support to the construction, were o f secondary use (they must have come from another, dismantled, construction, which is proved by traces of an earlier carpentry). The latter were obtained after
1212, 1240, 1242 and 1245 (+5, -6 years).
The results of the dendrochronological dating of the three timber constructions confirm the earlier dating based on the concurrent artefacts.
We are not sure if the fragments of defence construc tions which are dated to the first half of the 11th century, can be recognised as the oldest. This is due to the fact that no stratigraphy was observed in places where the samples were obtained.
The fact that secondarily utilised timber of the bridge con struction is dated to the first half of the 13th century points to its primary use in the final years of the 12th and the first years of the 13th century.
The chronology (after 1172) of this major enterprise, which the construction of the bridge across the Huczwa valley and its subsequent renovation (after 1250) was, points to the fact that the stronghold at Czermno was not destroyed by the Tartars in 1241, as is generally assumed, but probably only in the begin ning of the 13th century.
Katedra Archeologii UMCS w Lublinie, Muzeum Okręgowe w Zamościu
