Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego w kontekście jego roli we wzroście gospodarczym

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 741. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Łukasz Jabłoński Katedra Ekonomii Stosowanej. Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego w kontekście jego roli we wzroście gospodarczym 1. Wstęp Osiągnięciem nowej teorii wzrostu gospodarczego jest wyodrębnienie w grupie czynników wzrostu (kapitału fizycznego i pracy fizycznej) zasobu kapitału ludzkiego, który jest główną determinantą wzrostu gospodarczego w długim okresie. Potwierdzony badaniami empirycznymi istotny wpływ kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy współczesnych państw powoduje konieczność konstruowania odpowiednich mierników tego zasobu. Możliwość odzwierciedlenia zasobu kapitału ludzkiego za pośrednictwem mierników syntetycznych jest jednak ograniczona. Wiedza tworzona w rezultacie inwestycji w kapitał ludzki może służyć rozmaitym celom, tj.: ekonomicznym (wzrost i rozwój gospodarczy), społecznym, politycznym itp. Trudne wydaje się skonstruowanie mierników kapitału ludzkiego, które ujmowałyby jego różne wymiary oraz cechy strukturalne wpływające na procesy rozwojowe, w tym wzrostu, współczesnych gospodarek. W grupie wykorzystywanych mierników brak jest jednak powszechnie akceptowanych i nie budzących wątpliwości sposobów pomiaru kapitału ludzkiego. Zarówno cząstkowe, jak i agregatowe ujęcia odzwierciedlają wprawdzie poziom kapitału ludzkiego w gospodarce mają jednak liczne wady i niedoskonałości. Celem artykułu jest wskazanie dylematów i sporów wyrastających na gruncie debaty o odpowiednich sposobach pomiaru zasobów kapitału ludzkiego w gospodarce.. KS_741.indb 53. 1/16/08 2:40:00 PM.

(2) 54. Łukasz Jabłoński. 2. Pojęcie kapitału ludzkiego Kapitał ludzki jest pojęciem niejednorodnym. Wynika to zarówno z rozległego obszaru definiowania, jak również z kontrowersji towarzyszących definiowaniu tego terminu. Kapitał ludzki w ogólnym ujęciu jest atrybutem jednostki ludzkiej. Tworzą go ucieleśnione w pracowniku umiejętności i kompetencje, istotne w działalności gospodarczej. Jego nosicielami są agenci reprezentujący różne grupy interesów i aktywności gospodarczej, tj.: pracownicy, klienci, dostawcy i wszystkie inne osoby związane umowami z organizacjami gospodarczymi [Woźniak 2005c, s. 173–190]. Współczesna literatura przedmiotu rozpatruje kapitał ludzki w wąskim oraz w szerokim ujęciu definicyjnym. W wąskim ujęciu kapitał ludzki wiąże się z wiedzą, poziomem wykształcenia oraz indywidualnymi kompetencjami obywateli w osiąganiu założonych zadań i celów społecznych [Bontis 2004]. Z kolei szerokie ujęcie kapitału ludzkiego pozwala analizować zasoby wiedzy, umiejętności, poziom zdrowia i energii witalnej poszczególnych osób, społeczeństw lub narodu jako całości [Domański 1993, s. 10; 2001, s. 86]. Współcześnie w ramach tej kategorii ekonomicznej uwzględnia się także sferę badawczo-rozwojową (B+R) [Romer 1990, s. 7–102]. Wiąże się go także z czynnikami o charakterze psychologicznym i społecznym, jak normy, wzorce i systemy wartości ukształtowane w danej społeczności, postawy wobec pracy i kształcenia, kreatywność i przedsiębiorczość [Woźniak 2004, s. 123–124], które składają się na kapitał społeczny i kapitał moralny. Dlatego kapitał ludzki obejmuje często wszystkie te cechy pracowników, które wpływają na efektywność gospodarowania. Rozszerzanie obszaru definiowania kapitału ludzkiego spowodowało, iż kategoria ta niejednokrotnie pokrywa się z innymi terminami stosowanymi w ekonomii. Dotyczy to w szczególności pojęcia wiedzy. Kapitał ludzki jest jednak wyłączalny, tzn. istnieje możliwość niedopuszczenia innych do korzystania z jego zasobów. Pozorna zbieżność definicyjna zasobu kapitału ludzkiego i wiedzy wynika z faktu, że kapitał ludzki jest wieloaspektowym przejawem inwestowania w ludzi, a przez to może być rozpatrywany w ramach kilku komponentów, tj. umiejętności ogólnych, umiejętności specjalistycznych oraz wiedzy technicznej i naukowej. Przyczyną nakładania się znaczeń odzwierciedlających umiejętności ucieleśnione w jednostce lub ogóle społeczeństwa (np. kapitał ludzki, wiedza, know-how) jest niejednokrotne abstrahowanie od podstawowych cech przypisanych przez teoretyków i empiryków zasobowi kapitału ludzkiego. Należy przypomnieć, iż kapitał ludzki jest pojęciem pochodnym od terminu „kapitał”. W najogólniejszym ujęciu, kapitał jest to każdy zasób, który ma zdolność do pomnażania korzyści dla jego posiadacza [Woźniak 2004, s. 123]. Kapitał, będąc nośnikiem ekonomicznej energii, umożliwia wykonywanie pracy. W rezultacie jest on źródłem strumieni. KS_741.indb 54. 1/16/08 2:40:00 PM.

(3) Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego…. 55. dochodów i przez to także dobrobytu ekonomicznego [Dobija, Kurek 2005, s. 51–86]. Pojęcie kapitału ludzkiego tym jednak różni się od potocznie rozumianego kapitału, iż cechuje się niepodzielnością. Oznacza to, że nie może on zostać przekazany innej osobie [Kozioł 2005a]. Własność ta wynika bowiem z natury składników odzwierciedlających zasób kapitału ludzkiego pojedynczego agenta czy też ogółu uczestników procesu gospodarowania. Przyjęcie definicji kapitału ludzkiego jako ogółu umiejętności i kwalifikacji jednostki oraz całego społeczeństwa, które cechują się niepodzielnością, nie wyczerpuje jednak dyskursu nad odpowiednim opisaniem tego zasobu. Warto zauważyć, iż współczesna debata nad cechami tkwiącymi w człowieku i społeczeństwie oraz co ważniejsze ich wpływem na gospodarowanie nie ograniczają się tylko i wyłącznie do problematyki kapitału ludzkiego. W coraz większym stopniu nawiązuje się do cech osobowościowych agentów i społeczeństwa, których nie należy łączyć sensu stricto z zasobem kapitału ludzkiego. Na tym tle we współczesnej ekonomii dopatrywać się można dwojakich tendencji, które trwale wpisały się w studia nad zasobem kapitału ludzkiego oraz kapitałem w ogóle. Po pierwsze, badania empiryczne i studia teoretyczno-literaturowe zmierzają do bardziej trafnego opisywania kategorii kapitału ludzkiego na tle innych zasobów, którymi dysponuje gospodarka [Bueno, Paz Salmador, Rodriguez 2004, s. 556–574]. Po drugie, następuje ciągły proces wyodrębniania nowych składników kapitału, tj. np. kapitał społeczny, kapitał relacyjny, kapitał intelektualny, które wiążą się z wiedzą, umiejętnościami oraz cechami indywidualnymi i ogólnospołecznymi, ale nie są i nie mogą być utożsamiane z pojęciem kapitału ludzkiego. Kapitał społeczny, kapitał relacyjny czy kapitał intelektualny uaktywnia się w rezultacie współdziałania pomiędzy jednostkami gospodarującymi, tj. w grupach ludzkich. Stają się one dlatego atrybutem grup jednostek, które podejmują kooperację. Z kolei kapitał ludzki jest przypisany jednostce ludzkiej, a poszczególne komponenty tego zasobu nie mogą zostać w łatwy sposób przekazane na rzecz innej osoby. 3. Bariery związane z pomiarem kapitału ludzkiego Zdaniem wielu badaczy opracowanie odpowiedniego miernika kapitału ludzkiego jest trudne z co najmniej kilku powodów. Kategoria kapitału ludzkiego jest heterogeniczna [Łukasiewicz 2005, s. 37–45], przez co obszar jej definiowania jest bardzo rozległy. Różne definicje tego pojęcia wskazują na wielowymiarowość terminu. W skład kapitału ludzkiego wchodzi szereg elementów, takich jak: umiejętSzerzej m.in. w [Woźniak 2005c, s. 173–190]; oraz Woźniak, Jabłoński, Kapitał społeczny w procesie wzrostu i konwergencji ekonomicznej, w niniejszym Zeszycie Naukowym AE w Krakowie. . KS_741.indb 55. 1/16/08 2:40:00 PM.

(4) Łukasz Jabłoński. 56. ności ogólne i specjalistyczne, nagromadzona wiedza jako rezultat kształcenia formalnego i na stanowisku pracy oraz cechy psychologiczne i fizyczne jednostek (zdrowie i witalność). Abstrahując od dylematów terminologicznych kapitału ludzkiego, które dotyczą właściwego usystematyzowania cech osobowościowych w ramach tej kategorii ekonomicznej, należy podkreślić, iż duża grupa jego komponentów jest trudno mierzalna, trudno przypisać interdyscyplinarnie definiowanemu kapitałowi ludzkiemu i jego poszczególnym komponentom obiektywne wartości kwantyfikowalne [Czekaj, Jabłoński 2004]. Ponadto kwantyfikowanie poszczególnych składników zasobu kapitału ludzkiego stwarza trudności związane z przyjęciem wspólnej jednostki miary. Wydaje się to szczególnie istotne przy konstruowaniu zagregowanych mierników kapitału ludzkiego. Warto zauważyć, że współczesny dyskurs nad cechami osobowościowymi pracowników prowadzony w obszarze kapitału ludzkiego, a także kapitału społecznego wykracza poza problematykę ekonomii sensu stricto. Identyfikacja nowych niematerialnych źródeł wzrostu gospodarczego następuje w rezultacie unifikacji przedmiotu ekonomii z innymi dziedzinami wiedzy [m.in.: Dobrobyt społeczny… 2004, s. 109, Woźniak 2005a, 2005b, s. 21–43.]. W szczególności dotyczy to psychologii, socjologii i aksjologii. Wiele zjawisk, które stanowią o uwarunkowaniach (pozytywnych i negatywnych) rozwoju kapitału ludzkiego i jego oddziaływaniu na gospodarowanie trudno jest opisać wyłącznie metryką pieniężną. Szacowanie poziomu zasobu kapitału ludzkiego może więc być określone miernikami cząstkowymi, które nie są spójne ze względu na jednostkę miary. Dlatego trudne wydaje się budowanie syntetycznych mierników kapitału ludzkiego, które obejmowałyby wszystkie zdefiniowane wymiary kategorii kapitału ludzkiego w gospodarce. Abstrahując jednak od wskazanych trudności wynikających z rozbieżności jednostek miar poszczególnych komponentów kapitału ludzkiego, warto zwrócić uwagę także na kolejny problem związany z syntetycznym mierzeniem kapitału ludzkiego. Kontrowersyjne wydaje się szacowanie wartości tej kategorii ekonomicznej poprzez zsumowanie wartości jej komponentów. Można bowiem zaakceptować argumentację, iż wartość całkowita kapitału ludzkiego w gospodarce przewyższa sumę wartości poszczególnych jego komponentów [Łukaszewicz 2005, s. 37–45]. Całkowity zasób kapitału ludzkiego powstaje w rezultacie interakcji zachodzących pomiędzy jego poszczególnymi komponentami. W rezultacie można spodziewać się występowania efektów zewnętrznych dla każdego z komponentów kapitału Zob. szerzej m.in.: M.G. Woźniak, Ł. Jabłoński, Kapitał społeczny w procesie wzrostu i konwergencji ekonomicznej, w niniejszym Zeszycie. . Sposobem ominięcia tej bariery może być na przykład funkcja kapitału ludzkiego zaproponowana przez: [Mulligan, Sala-i-Martin 2000]. . KS_741.indb 56. 1/16/08 2:40:01 PM.

(5) Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego…. 57. ludzkiego. Dlatego całkowity poziom kapitału ludzkiego przewyższa sumę poziomów jego komponentów. Ponadto warto zaznaczyć, że większość zmiennych (komponentów) kapitału ludzkiego wpływa na tempo wzrostu gospodarczego ze znacznym opóźnieniem. Kolejna trudność związana z mierzeniem kapitału ludzkiego w gospodarce wynika z braku odpowiednich danych statystycznych. Instytucje monitorujące publikują głównie dane dotyczące ilościowego wymiaru tego zasobu w gospodarce. Dotyczą one m.in.: liczby lat kształcenia formalnego (poziom podstawowy, średni i wyższy), wydatków na edukację, B+R i ochronę zdrowia, dane dotyczące patentów (zgłaszanych i przyznawanych), struktury wykształcenia społeczeństw. Szeregi czasowe odzwierciedlające poszczególne komponenty kapitału ludzkiego w gospodarce nie nawiązują jednak do jakości tego czynnika produkcji. W rezultacie jakiekolwiek próby opracowania agregatowej miary kapitału ludzkiego opierającej się na publikowanych danych statystycznych obarczone byłyby błędem wynikającym z fragmentarycznego ujęcia tego zasobu. 4. Wybrane metody pomiaru kapitału ludzkiego Badania empiryczne od co najmniej kilku dziesięcioleci dowodzą istotnego wpływu edukacji i kapitału ludzkiego na wzrost i rozwój gospodarczy. Gloryfikacja wiedzy jako czynnika wzrostu i rozwoju niektórych krajów nie dotyczy jedynie drugiej połowy XX wieku. Istnieją opracowania, które antycypują siłę współzależności kapitału ludzkiego oraz wzrostu i rozwoju gospodarczego wielu krajów z perspektywy historycznej. Konceptualizacja teorii kapitału ludzkiego przez G.S. Beckera [1975] oraz na tej podstawie formalizacja teorii endogenicznego wzrostu Wykształcenie formalne (wydatki na edukację) agenta wpływa na poziom jego przyszłych wynagrodzeń (dochodowa miara kapitału ludzkiego) [Dobija 2000]; C. Mulligan oraz X Sala-iMartin [2000] wskazują, iż zasób kapitału ludzkiego w USA w latach 1940–1980 szacowany na podstawie translogarytmicznej funkcji kapitału ludzkiego rósł dwukrotnie szybciej niż przeciętna długość kształcenia w społeczeństwie.. Zob. m.in.: [Michelacci 2003, s. 207–225; Katz, Autor 1999, s. 1463–1555; Maddison 1991]. Dysproporcje w międzynarodowym podziale dobrobytu w znacznym stopniu pokrywają się z rozbieżnościami poziomów edukacji w krajach biednych i bogatych. Siwiński [2005, s. 739] przytacza wyniki badań, które dowodzą nieistotnego wpływu wykształcenia (kapitał ludzki) na tempo wzrostu gospodarczego krajów słabiej rozwiniętych.. Interesujące wnioski dla ukazania roli kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarczym dostarcza przykład Anglii i Francji z okresu poprzedzającego eksplozję rewolucji technicznej w XVIII wieku. Wiekszość wynalazków i odkryć naukowych, które stanęły u podstaw rewolucji technicznej w Anglii dokonano we Francji. Wyjaśnień tego zjawiska można doszukać się w odmiennych sposobach „rozpowszechniania” edukacji formalnej i wiedzy we Francji i Anglii [Mokyr 2002]. . KS_741.indb 57. 1/16/08 2:40:01 PM.

(6) 58. Łukasz Jabłoński. dostarczyły nowych argumentów na rzecz poszukiwania odpowiednich sposobów mierzenia poziomu tego zasobu w gospodarce. Począwszy od R.J. Lucasa, wielu autorów podejmowało próby budowania wielosektorowych modeli wzrostu gospodarczego. Modele te miały wyjaśniać tempo wzrostu gospodarki w sytuacji podejmowania alternatywnego wyboru agentów pomiędzy inwestycjami w zasoby kapitału fizycznego a inwestycjami w siebie – inwestycje w kapitał ludzki [Mulligan, Sala-i-Martin 2000]. Jednak empiryczna weryfikacja budowanych modeli wzrostu okazywała się niemożliwa bez odpowiednich metod kwantyfikowania zasobów kapitału ludzkiego. Pierwsze próby kwantyfikowania wartości kapitału ludzkiego podejmowano od początku lat 60. Wcześniej nie było to możliwe ze względu na brak odpowiednich danych empirycznych [Judson 1995]. W okresach wcześniejszych statystyki oficjalne koncentrowały się głównie na składnikach kapitału fizycznego i zasobach pracy. W rezultacie brakowało wystarczająco długich szeregów danych niezbędnych do empirycznej weryfikacji założeń i wniosków teoretycznych modeli endogenicznego wzrostu budowanych od końca lat 80. Jednak dotychczasowe próby mierzenia poziomu tego zasobu w gospodarce nie zostały powszechnie zaakceptowane. Trudno jest bowiem wskazać takie mierniki kapitału ludzkiego, które odzwierciedlałyby syntetycznie poziom tego zasobu w gospodarce, a równocześnie korespondowałyby z założeniami celów badawczych związanych z wpływem kapitału ludzkiego na procesy rozwojowe współczesnych gospodarek. W rezultacie stosowane metody pomiaru kapitału ludzkiego wzbudzają wiele kontrowersji. Opierają się one głównie na wykorzystywaniu i zestawianiu miar cząstkowych, stanowiących przybliżenia obszarów i zależności przypisanych tej kategorii ekonomicznej. Pewną możliwość konstruowania miernika syntetycznego kapitału ludzkiego daje szacowanie modelu wzrostu wraz z alternatywnymi miernikami tego zasobu. W przypadku uzyskania istotnych ocen parametrów przy tych miernikach oceny te można wykorzystywać jako wagi służące do obliczania miernika syntetycznego. Wykorzystywane mierniki zasobu kapitału ludzkiego są wynikową przyjętych definicji tego zasobu. Różni badacze, odmiennie definiujący tę kategorię ekonomiczną, powszechnie akceptują tezę, iż kapitał ludzki uosobiony w pracownikach jest rezultatem nagromadzonej wiedzy indywidualnej. Dlatego większość mierników kapitału ludzkiego odwołuje się do systemów edukacji (edukacji formalnej) [Landau 1983, s. 783–792; Baumol, Batey Blackman, Wolf 1989, Barro 1991, s. 407–443.; Mankiv, Romer, Weil 1992, s. 407–437; O’Neil 1995], tzn. liczby uczniów i studentów na różnych poziomach kształcenia formalnego, przeciętnej liczby lat kształcenia, wydatków p.c. na różnych poziomach kształcenia odzwierciedlanych jako procent PKB (tabela 1). Dotyczy to w szczególności tych mierników, które służą do estymacji endogenicznych modeli wzrostu gospodarczego.. KS_741.indb 58. 1/16/08 2:40:01 PM.

(7) Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego…. 59. Tabela 1. Wykorzystywane mierniki kapitału ludzkiego w badaniach empirycznych oraz kwantyfikacja zależności między akumulacją kapitału ludzkiego a tempem wzrostu gospodarczego. Autor. Miernik kapitału ludzkiego. Mankiw, Romer, Weil [1992]. zmiana liczby uczniów na średnim poziomie kształcenia. Raport Banku Światowego [1991] Benhabib, Spiegel [1992] Romer [1990]. zmiany przeciętnej liczby lat edukacji odsetek osób umiejących pisać i czytać. Zależność między akumulacją kapitału ludzkiego a wzrostem gospodarczym 0,28 0,04–0,09 –0,021 0,204. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Judson 1995].. Początkowe badania endogenicznego wzrostu gospodarczego odwoływały się głównie do współczynników skolaryzacji jako właściwego sposobu odzwierciedlenia poziomu kapitału ludzkiego. G.A. Kyriakou [1992] posłużył się przeciętną liczbą lat kształcenia. R.J. Barro i W.J. Lee [1996] analizowali rozkład liczby uczniów i studentów w przekroju międzynarodowym w latach 1960–1990. W rezultacie tych analiz opracowano miernik przeciętnej liczby lat kształcenia, który wykorzystywano w badaniach empirycznych wzrostu gospodarczego i jego konwergencji [Mulligan, Sala-i-Martin 2000, Barro, Sala-i-Martin 2004]. Warto jednak zaznaczyć, że wyniki badań wzrostu gospodarczego wykorzystujących mierniki kapitału ludzkiego opierające się na skolaryzacji (liczba lat kształcenia; odsetek obywateli z podstawowym, średnim i wyższym wykształceniem) są niejednoznaczne. Wskazać bowiem można badania dowodzące istotnie dodatniego wpływu akumulacji kapitału ludzkiego na tempo wzrostu, jak również badania, które nie pozwalają stwierdzić takich zależności pomiędzy zmienną objaśniającą a zmienną objaśnianą. W pierwszym etapie prowadzonych badań dowiedziono pozytywnego wpływu kapitału ludzkiego na tempo wzrostu gospodarczego [Landau 1983; Baumol, Batey Blackman, Wolf 1989; Mankiv, Romer, Weil 1992]. Z kolei w latach 90. badania Przeglądu wyników badań nad konwergencją wzrostu oraz metod jej analizowania opartej na teorii wzrostu gospodarczego dokonał m.in. N. Islam [2003]. . Na gruncie literatury polskiej badania kapitału ludzkiego prowadzili m.in.: [Gabryjelewska, Gadomski 2004, Liberda, Tokarski 2004].. Przegląd wyników badań nad kapitałem ludzkim konstytuujące różną siłę wpływu (głównie dodatni i słabo dodatni) tego czynnika na wzrost gospodarczy w różnych krajach świata przytacza m.in. W. Siwiński [2005].. KS_741.indb 59. 1/16/08 2:40:02 PM.

(8) Łukasz Jabłoński. 60. prowadzone przy wykorzystaniu zaawansowanych metod ekonometrycznych wskazywały na ujemny kierunek oddziaływań [Kyriacou 1991; Pritchett 1999; Islam 1995, s. 1127–1170 cyt. za: Fuente de la, Ciccione 2002]. Z powodu występujących rozbieżności wniosków badań często stawiano pytanie o jakikolwiek wpływ edukacji na tempo wzrostu gospodarczego. Późniejsze weryfikacje prowadzonych badań (poprawione serie danych źródłowych) dowiodły istotnego wpływu inwestycji w edukację na wzrost produktywności [Fuente de la, Ciccione 2002, s. 29]. Warto jednak zaznaczyć, iż weryfikacje pierwotnie prowadzonych badań uwzględniały opóźnienia czasowe występujące pomiędzy zmienną objaśniającą (kapitałem ludzkim) a zmienną objaśnianą (np. tempem wzrostu gospodarczego). Literatura przedmiotu, głównie na temat ekonomii wzrostu, pozwala wskazać kilka przyczyn rozbieżności uzyskiwanych wyników badań. Po pierwsze, liczni badacze wskazują na wykorzystywanie różnych narzędzi i metod ekonometrycznych [Siwiński 2005, s. 738–739]. Jednak zdaniem H.J. Engelbrechta [2003, s. 40–41] przyczyny są bardziej złożone. Związane mianowicie z precyzyjnym rozróżnieniem efektu poziomu i efektu skali10 w zależnościach relacyjnych występujących pomiędzy kapitałem ludzkim i wzrostem gospodarczym. Rozróżnienie efektu poziomu i efektu skali jest złożonym problemem teoretycznym i analitycznym. W rezultacie ma ono istotny wpływ na metodykę szacowania parametrów funkcji regresji wykorzystywanych w badaniach wpływu kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy. C.B. Mulligan oraz X. Sala-i-Martin [2000, s. 216] wskazują także na inne przyczyny. Według tych badaczy, wskaźniki skolaryzacji są wysoce niedoskonałym miernikiem tego zasobu. W rezultacie ich stosowania dokonuje się bowiem szeregu założeń upraszczających, które trudno jest zaakceptować. Po pierwsze, w wyniku zastosowania niniejszych sposobów odzwierciedlenia kapitału ludzkiego zakłada się, iż pracownicy z różnym wykształceniem są względem siebie substytutami. To znaczy przyjmuje się, iż praca wykonywana przez pracownika z wyższym wykształceniem może zostać wykonana przez pracowników z wykształceniem średnim bądź podstawowym. Wydaje się to jednak założeniem trudnym do zaakceptowania. Po drugie, zakłada się, że różnice w produktywności pomiędzy pracownikami z różnym poziomem wykształcenia są proporcjonalne do liczby lat kształcenia. Może to oznaczać, że pracownik z 16-letnim wykształceniem jest 16 razy bardziej wydajny niż pracownik, który kształcił się 1 rok. Po trzecie, przyjmuje się, że elastyczności substytucji pomiędzy pracownikami w ramach poszczególnych grup wykształceniowych są stałe zawsze i wszędzie.. Szerzej o sposobach wpływu kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy, tj. efekt poziomu i efekt skali, m.in. w [Jabłoński, Woźniak 2006]. 10. KS_741.indb 60. 1/16/08 2:40:02 PM.

(9) Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego…. 61. Z kolei po czwarte, każdy dodatkowy rok kształcenia wydaje się podnosić produktywność pracownika w takim samym tempie11. Wobec powyższych zarzutów pod adresem wskaźników kapitału ludzkiego i związanymi z nimi założeniami upraszczającymi warto zaznaczyć, iż każdy wskaźnik opiera się na pewnych założeniach, które są kontrfaktyczne. Podstawą z kolei akceptacji bądź odrzucenia jakiegokolwiek wskaźnika jest jego użyteczność analityczna. W dorobku metod szacowania wartości kapitału ludzkiego znajdują się również podejścia próbujące odzwierciedlić zasoby tego czynnika produkcji w ujęciu agregatowym. Warto jednak zaznaczyć, iż agregatowe metody pomiaru kapitału ludzkiego opierają się na miernikach cząstkowych wykorzystywanych w estymacjach modeli wzrostu gospodarczego. Dotyczy to w szczególności współczynników skolaryzacji, udziału wydatków na edukację i B+R w PKB, a także udziału w ogóle populacji osób z wykształceniem podstawowym, średnim i wyższym. W rezultacie można sądzić, iż miary agregatowe są także obciążone niedoskonałościami mierników cząstkowych. Kontrowersje wynikające z agregatowych sposobów pomiaru zasobów kapitału ludzkiego zaprezentowano na podstawie dwóch metod, tj. metody R. Judson [1995] oraz metody M. Dobii [Dobija, Kurek 2005, s. 51–86; Dobija 2000; Dobija 2005a; Dobija 2005b]. Wymienione metody pomiaru kapitału ludzkiego opierają się na kosztach akumulacji zasobów tego czynnika. Metoda pomiaru kapitału ludzkiego według R. Judson nawiązuje do metodologii UNESCO12. Autorka posłużyła się udziałem wydatków na edukację w PKB (St) dla wszystkich poziomów kształcenia (St = Et / Yt). W rezultacie udział wydatków na edukację w PKB przypadających na jednego ucznia j-tego poziomu kształcenia w czasie t wyraża się formułą:. e jt yt. e jt. = St−1 ⋅. (� E j. jt. / Pt. (. s jt =. =. Pt. �E j. ⋅ S j e jt. (1). jt. gdzie: ejt – przeciętne wydatki na ucznia j-tego poziomu kształcenia, sjt – wydatki na ucznia jako procent PKB per capita = ejt / yt, yt – PKB per capita, St – wydatki. 11 Wobec tego zarzutu kontrowersyjne wydają się wnioski badań dowodzące, że każdy dodatkowy rok kształcenia zwiększa produktywność o ok. 5%. Badania takie przeprowadzili m.in.: [Fuente de la, Ciccione 2002, s. 4–10].. Metodę tę wykorzystano do dekompozycji wzrostu PKB w Polsce według założeń modelu Mankiv-Romer-Weil [1992] zob. [Jabłoński 2005a, s. 241–254]. 12. KS_741.indb 61. 1/16/08 2:40:03 PM.

(10) Łukasz Jabłoński. 62. na edukację jako procent PKB = Et / Yt, Ejt – wydatki na edukację na j-tym poziomie kształcenia, Pt – wielkość populacji. Wartość kapitału ludzkiego na pracownika ht w czasie t wyznaczana jest jako iloczyn stopy wydatków na ucznia do PKB per capita (sjt) oraz przeciętnej liczby siły roboczej uczestniczącej w kształceniu (ajt), tj.:. ht = � s jt / y jt a jt. (2). j. Z czego poziom kapitału ludzkiego Ht otrzymuje się jako:. H t = ht Lt (3) gdzie Lt wyraża zasoby pracy w t-tym okresie. Powstaje jednak pytanie, czy wydatki rządowe na kształcenie, podobnie jak inne wydatki na edukację, są dobrym miernikiem jakości samego kształcenia. D. Card [1999, s. 1801–1863] i A. Krueger [Krueger, Lindahl 2001, s. 1101–1136] wykazali, że miary jakości kształcenia są pozytywnie skorelowane z przyszłymi dochodami. Do oceny jakości kształcenia posłużyli się oni liczbą lat edukacji, liczbą uczniów przypadających na nauczyciela oraz płacami nauczycieli. Ich zdaniem poziom tych wskaźników może zostać poprawiony jedynie przez zwiększenie wydatków na kształcenie. Dlatego szacowanie poziomu kapitału ludzkiego wyłącznie przez pryzmat wydatków na kształcenie stanowi również dobre przybliżenie jego jakości. Ten sposób pomiaru kapitału ludzkiego wydaje się wysoce niedoskonały. Abstrahuje się tu od wpływu na jakość kształcenia „źródeł” jego finansowania, sposobu dystrybucji środków publicznych na edukację, związków programów edukacji formalnej z praktyką, systemów rekrutacji na poszczególne szczeble kształcenia itp. [Jabłoński, Woźniak 2006]. Metoda ustalania wartości kapitału ludzkiego M. Dobii opiera się na założeniu, iż zasadniczą cechą kapitału jest jego wzrost oraz tendencja do pomnażania w trakcie wykorzystywania zasobów ludzkich i zasobów fizycznych jako miejsca lokalizacji. Model wyceny kapitału zgromadzonego w osobie pracownika, czyli zasobu kapitału ludzkiego, opiera się na sumie skapitalizowanych kosztów utrzymania i kształcenia pracownika powiększonej o czynnik doświadczenia. Sumę skapitalizowanych wartości określa formuła:. H (T ) = ( K + E ) ⋅ [1 + Q(T )] ,. (4). gdzie: H(T) – wartość kapitału ludzkiego; K – skapitalizowane koszty utrzymania; E – skapitalizowane koszty edukacji; Q(T) – czynnik doświadczenia; T – liczba lat pracy zawodowej, T > 1.. KS_741.indb 62. 1/16/08 2:40:05 PM.

(11) Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego…. 63. Z kolei czynnik doświadczenia wyrazić można następującą funkcją czasu: ln(1− w ) ln 2. (5) Q(T ) = 1 − T. gdzie: w – współczynnik uczenia 0<w<1, parametr odzwierciedlający osobiste, naturalne i psychofizyczne cechy pracownika. Metoda M. Dobii wydaje się właściwie odzwierciedlać koszty akumulacji zasobów kapitału ludzkiego. Dotyczy to nie tylko wydatków na edukację własną, ale także związanych z egzystencją oraz zdrowiem i energią witalną. Podobnie jak R. Judson, M. Dobija również abstrahuje od źródeł finansowania kapitału ludzkiego, które wydają się istotnie wpływać na zasób tego czynnika wytwórczego. Można bowiem wskazać kraje posiadające podobny poziom wydatków na pracownika (egzystencja, zdrowie, edukacja), jednak różniące się stopami zwrotu z zainwestowanego kapitału ludzkiego. W rezultacie sam poziom wydatków nie jest właściwym sposobem odzwierciedlania tego zasobu w gospodarce. Podstawową rolą jakiegokolwiek rodzaju kapitału jest przynoszenie korzyści jego posiadaczowi. Wobec tego, odzwierciedlanie zasobu kapitału ludzkiego od strony ponoszonych kosztów i na tej podstawie analizowanie jego wpływu na wzrost i rozwój gospodarek jest niewystarczające. W takich podejściach abstrahuje się od procesu produkcyjnego, który angażuje zasoby ludzkie w celu zwiększania wielkości produkcji i dobrobytu ekonomicznego. Wysoki poziom akumulacji kapitału ludzkiego jako rezultat ponoszonych kosztów (egzystencja, zdrowie, edukacja) nie odzwierciedla stopnia komplementarności tego zasobu w stosunku do innych rodzajów kapitału wykorzystywanych w produkcji. W rezultacie można sformułować tezę, iż nawet wysokie koszty akumulacji kapitału ludzkiego mogą pozostać bez wyraźnego wpływu na poziom produkcji. Warto jednak zaznaczyć, że teoria kapitału M. Dobii opiera się na założeniu, iż kapitał ma przynosić korzyści jego posiadaczowi. W efekcie koszty akumulacji kapitału ludzkiego powinny przynosić rezultaty dla jednostki w postaci wynagrodzeń oraz dla gospodarki w postaci wartości produkcji. Metoda M. Dobii umożliwia także szacowanie wartości kapitału ludzkiego od strony generowanych dochodów dla jego posiadaczy. Przyjęcie założenia o konkurencyjności rynków czynników wytwórczych, pozwala oszacować wartość kapitału ludzkiego na podstawie formuły na wynagradzanie kapitału ludzkiego pracownika, tj.: CF r . (6). gdzie: H(T) – wartość kapitał kapitału ludzkiego w gospodarce; CF – strumień wpływów, suma zarobków osiągniętych w ciągu roku; r – oczekiwana stopa zwrotu, H (T ) = K + E + Q(T ) =. KS_741.indb 63. 1/16/08 2:40:06 PM.

(12) Łukasz Jabłoński. 64. K – skapitalizowane koszty utrzymania; E – skapitalizowane koszty edukacji; Q(T) – czynnik doświadczenia; T – liczba lat pracy zawodowej, T > 1. Zgodnie z założeniami teorii M. Dobii, kapitał pracownika (kapitał ludzki) stanowi sumę skapitalizowanych kosztów utrzymania jednostki ludzkiej, kosztów edukacji oraz czynnika doświadczenia. W warunkach efektywności i konkurencyjności rynków zakumulowany kapitał ludzki pracownika [K + E + Q(T)] znajduje odzwierciedlenie w poziomie wynagrodzeń, czyli w kosztach pracy. Dlatego w warunkach efektywności rynków13 uzasadnione wydaje się szacowanie wartości tego kapitału za pośrednictwem kosztów związanych z zatrudnieniem w całej gospodarce. Ten sposób mierzenia kapitału nagromadzonego w pracownikach może jednak mieć pewne niedoskonałości. Wynikać one mogą z niesprawności mechanizmu wynagradzania czynników wytwórczych. Poszczególne czynniki nie są bowiem wynagradzane według ich produktu krańcowego. Wobec występowania niepełnej efektywności bądź niedoskonałej konkurencyjności rynków czynników wytwórczych w gospodarce, mogą się pojawiać rozbieżności wartości kapitału ludzkiego mierzonego od strony kosztowej oraz generowanych dochodów. Badania próbujące zidentyfikować rozbieżności poziomu wynagrodzeń oraz wartości kapitału ludzkiego (według metody M. Dobii) pracowników w różnych krajach wskazują na występowanie istotnych różnic. W przypadku Polski, płaca ustalona na rynku pracy pokrywa ok. 70% wartości zakumulowanego zasobu kapitału ludzkiego pracowników. Dla porównania gospodarka USA w 100% wynagradza kapitał ludzki swoich pracowników [Kozioł 2005b]. Warto jednak podkreślić, iż rozbieżności wartości zakumulowanego kapitału ludzkiego oraz poziomu wynagradzania jednostek ludzkich mogą być powodem niewłaściwej jakości tego czynnika wytwórczego. Wielu autorów wskazuje, iż ilościowy wymiar uosobionej w pracownikach wiedzy, energii życiowej i zdrowia nie odzwierciedla w pełni jakości zasobów ludzkich. Istotny wpływ na zasób kapitału ludzkiego posiada jego jakość. Jednak ani metoda R. Judson, ani M. Dobii nie odzwierciedla jakości zasobów ludzkich. Zaznaczyć jednak należy, iż wskazane na podstawie podejścia M. Dobii potencjalne rozbieżności pomiędzy poziomem wynagrodzeń i wartością kapitału ludzkiego mogą posłużyć do odzwierciedlania niedoborów jakości tego czynnika wytwórczego14.. Dotyczy to sytuacji, gdy poziom wynagrodzeń w gospodarce odpowiada wartości nagromadzonego zasobu kapitału ludzkiego w pracownikach mierzonego według założeń M. Dobii, patrz formuła (3). 13. 14. KS_741.indb 64. Problem ten jednak autor pozostawia otwarty.. 1/16/08 2:40:06 PM.

(13) Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego…. 65. 5. Podsumowanie Podejmowane próby pomiaru zasobu kapitału ludzkiego nie zdołały wypracować powszechnie akceptowanego podejścia. Wiele trudności pomiaru wynika z istoty kategorii kapitału ludzkiego, która cechuje się heterogenicznością i złożonością. W rezultacie trudne bądź niemożliwe jest ustalenie wspólnych jednostek miar poszczególnych komponentów tego zasobu. Ponadto trudność konstruowania miernika tego zasobu wynika z niemożności addytywnego zestawiania heterogenicznych komponentów kapitału ludzkiego i na tej podstawie ustalanie miary zbiorczej. Z kolei wykorzystywane sposoby pomiaru kapitału ludzkiego mają wiele wad. Mierniki te uwzględniają sporo założeń upraszczających wobec kategorii kapitału ludzkiego. Ponadto nie uwzględniają one wielu uwarunkowań rozwoju tego zasobu, posiadających istotny wpływ na wzrost gospodarczy. Dotyczy to m.in. pełnego rachunku jego korzyści i kosztów, pomijania np. bezpośrednich korzyści z konsumpcji, jakości środowiska naturalnego, pieniężnego i pozapieniężnego zwrotu z wolnego czasu i wykonywanych prac domowych, a także wpływu polityki edukacyjnej na spójność społeczną. Czynniki te mają jednak istotny wpływ na jakość pracy i życia pracowników [Woźniak 2004]. Wykorzystywane mierniki nie odwołują się także do subiektywnych wyznaczników jego akumulowania. Przykładowo, na jakość kapitału ludzkiego poszczególnych pracowników wpływają indywidualnie postrzegane strumienie wartości płynące z otoczenia [Czekaj, Jabłoński 2004] (państwo, samorząd, miejsce pracy, rodzina), tj. możliwość posiadania pracy, możliwość nawiązywania kontaktów, uznanie, samorealizacja. Strumienie te, obok kształcenia formalnego, wydają się także wpływać na zasób kapitału ludzkiego. Indywidualne postrzeganie tych strumieni sprawia, iż niezwykle trudne jest przypisanie im obiektywnych wartości kwantyfikowalnych. Niedoskonałości stosowanych miar kapitału ludzkiego odnoszą się zarówno do cząstkowych, jak i agregatowych sposobów pomiaru tego czynnika. W rezultacie wykorzystywane miary kapitału ludzkiego dają niejednokrotnie bardzo różne wartości [Łukasiewicz 2005]. Oszacowanie wartości kapitału ludzkiego według metody R. Judson i M. Dobii oraz na tej podstawie zidentyfikowanie wkładu tego czynnika produkcji w roczną stopę wzrostu gospodarczego w Polsce w latach 1995–2003 nie pozwala wyciągnąć jednoznacznych wniosków. Różnica w uzyskanych wynikach dekompozycji wzrostu gospodarczego w Polsce wynika z odmiennych sposobów wyznaczania wartości kapitału ludzkiego. Dlatego można sądzić, że wykorzystane metody szacowania wartości kapitału ludzkiego nie są dobrym przybliżeniem faktycznego poziomu tego zasobu w gospodarce15. W zabiegu dekompozycji tempa wzrostu gospodarczego wykorzystano miary kapitału ludzkiego według R. Judson i M. Dobii. Rozłożenia rocznych stóp wzrostu PKB w Polsce dokonano na 15. KS_741.indb 65. 1/16/08 2:40:07 PM.

(14) 66. Łukasz Jabłoński. Wobec przedstawionych niedoskonałości wykorzystywanych mierników kapitału ludzkiego istnieją bardzo uzasadnione argumenty za poszukiwaniem odpowiedniego modus procedenti w pomiarze tego czynnika produkcji. Literatura Barro R. [1991], Economic Growth in a Cross Section of Countries, „Quarterly Journal of Economics”, vol. CVI, no. 2. Barro R.J., Lee W. J. [1996], International Measures of Schooling Years and Schooling Quality, „American Economic Review”, vol. 86. Barro R.J., Sala-i-Martin X. [2004], Economic Growth, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England. Baumol W., Batey Blackman S.A., Wolf E. [1989], Productivity and American Leadership: the Long View, MIT Press. Becker G. [1975], Human Capital: a Theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education, Chicago, University of Chicago Press. Bontis N. [2004], National Intellectual Capital Index: A United Nations Initiative for the Arab Region, „Journal of Intellectual Capital”, vol. 5, nr 1. Bueno E., Paz Salmador M., Rodriguez O. [2004], The Role of Social Capital in Today’s Economy. Empirical Evidence and Proposal of New Model of Intellectual Capital, „Journal of Intellectual Capital”, vol. 5, no. 4. Card D. [1999], The Casual Effect of Education on Earnings [w:] Handbook of Labour Economics, O. Ashenfelter, D. Card (red.), North Holland, vol. 3. Czekaj J., Jabłoński M. [2004], Metodyczne aspekty analizy kapitału intelektualnego organizacji, „Przegląd Organizacji”, nr 10. Dobija M. [2000], Human Resources Costing and Accounting as a Determinant of Minimum Wage Theory, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków, nr 553. Dobija M., [2005a] Kapitał ludzki i intelektualny w aspekcie teorii rachunkowości, http:// janek.ae.krakow.pl/~zkrach/ stan na dzień 7 grudnia 2005 r. Dobija M. [2005b], Struktura i koszt kapitału ludzkiego, http://janek.ae.krakow.pl/~zkrach/, stan na dzień 7 grudnia 2005 r. Dobija M., Kurek B. [2005], Concepts of Physics in Accounting and the Money Goods Economy; Capital and Labour Issues [w:] General Accounting Theory. Towards Balanced Development, M. Dobija, S. Martin (red.), Cracow University of Economics, Kraków. Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna [2004], pod red. S. Kota, A. Malawskiego, A. Węgrzeckiego, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków. Domański R.S. [2001], Kapitał ludzki w rozwoju Polski – uwagi do problemu [w:] Wzrost gospodarczy w Polsce. Perspektywa średniookresowa, J. Lipiński, W. Orłowski (red.), PTE, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa. Domański R.S. [1993] Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy, PWN, Warszawa. Engelbrecht H. J. [2003], Human Capital and Economic Growth: Cross-Section Evidence for OECD Countries, The Economic Record, vol. 79. podstawie modelu Mankiw-Romer-Weil [1992] dla metody R. Judson oraz modelu kapitału fizycznego i kapitału ludzkiego z malejącymi przyrostami względem skali [Jabłoński 2005b].. KS_741.indb 66. 1/16/08 2:40:07 PM.

(15) Dylematy pomiaru kapitału ludzkiego…. 67. Fuente de la A., Ciccione A. [2002], Human Capital in a Global and Knowledge-Based Economy. Final Report, Instituto de Analisis Economico (CSIC), Universitat Pompeu Fabra. Gabryjelewska A., Gadomski P. [2004], Miary i konwergencja kapitału ludzkiego w krajach OECD, „Ekonomista”, nr 5. Islam N. [2003], What Have we Learned from the Convergence Debate?, „Journal of Economic Surveys”, vol. 17, no. 3. Jabłoński Ł. [2005a], Kapitał ludzki a tempo wzrostu polskiej gospodarki [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny, M.G. Woźniak (red.), z. 1, Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Teorii Ekonomii, Rzeszów. Jabłoński Ł. [2005b], Akumulacja kapitału ludzkiego w procesie konwergencji gospodarki Polski [w:] Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych, badania statutowe zrealizowane w Katedrze Ekonomii Stosowanej AE w Krakowie w 2005 r., nr tematu badawczego: 21/ KES/1/2005/S/213, kierownik tematu: M.G. Woźniak, (materiały niepublikowane). Judson R. [1995], Do Low Human Capital Coefficient Make Sense? A Puzzle and Some Answers, Federal Reserve Board. Kozioł W. [2005a], Analiza wysokości płac minimalnych w przekroju międzynarodowym, artykuł zaprezentowany na Konferencji Naukowej z cyklu Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, pt. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy w obliczu regionalizacji i globalizacji, Katedra Teorii Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, 22–23 wrzesień 2005 r., Rzeszów. Kozioł W. [2005b], Аналітична функція виробництва у формуванні преміальних оплат праці [w:] Концепція розвитку бухгалтерського обліку, аналізу і аудиту в умовах міжнародної інтеграції, тези доповіді, А.Д. Бутко (red.), Київський національний торговельно-економічний університет 20–22 квітня 2005. Krueger A., Lindahl M. [2001], Education for Growth: Why and for Whom?, „Journal of Economic Literature”, nr 39. Kyriacou G.A. [1992], A Cross-country Estimation of an Aggregate Production Function with Human Capital, Working Paper, Central Bank of Cyprus. Landau D. [1983], Government Expenditure and Economic Growth: a Cross-country Study, „Southern Economic Journal”. Liberda B., Tokarski T. [2004], Kapitał ludzki a wzrost gospodarczy w krajach OECD, „Gospodarka Narodowa”, nr 3. Łukasiewicz G. [2005], Metody pomiaru kapitału ludzkiego [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny. cz. 1, M.G. Woźniak (red.), Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Teorii Ekonomii, Rzeszów. Maddison A. [1991], Dynamic Forces in Capitalist Development. A Long Run Comparative View, Oxford University Press, New York Oxford. Mankiv G., Romer D., Weil D. [1992], A Contribution to the Economic Growth, „Quarterly Journal of Economics”, vol. 7, no. 2. Michelacci C. [2003], Low Returns in R&D Due to the Lack of Entrepreneurial Skills, „The Economic Journal”, vol. 113, No. 484. Mokyr J. [2002], The Gift of Athena: Historical Origins of Knowledge Economy, Princeton University Press. Mulligan C.B., Sala-i-Martin X. [2000], Measuring Aggregate Human Capital, „Journal of Economic Growth”, vol. 5, no. 3.. KS_741.indb 67. 1/16/08 2:40:08 PM.

(16) 68. Łukasz Jabłoński. O’Neil D. [1995], Education and Income Growth: Implications for Cross-country Inequality, „Journal of Political Economy”, vol. 103, no. 6. Romer P. [1990], Endogenous Technological Change, „Journal of Political Economy”, no. 98. Siwiński W. [2005], Międzynarodowe zróżnicowanie rozwoju gospodarczego. Fakty i teoria, „Ekonomista”, nr 6. Woźniak M.G. [2004], Wzrost gospodarczy. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2004. Woźniak M.G. [2005a], Aksjologiczny dramat globalizacji i liberalizmu ekonomicznego, opracowanie niepublikowane. Woźniak M.G. [2005b], Fundamentalne problemy aksjologiczne ładu instytucjonalnego współczesnej gospodarki [w:] Ład instytucjonalny w gospodarce, B. Polszakiewicz, J. Boehlke (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Woźniak M.G. [2005c], Kapitał ludzki i intelektualny w strategii prowzrostowej ograniczającej nierówności społeczne [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny. cz. 1, M.G. Woźniak (red.), Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Teorii Ekonomii, Rzeszów. Woźniak M.G., Jabłoński Ł. [2006], Kapitał ludzki w procesie konwergencji gospodarki. Wnioski dla Polski, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków, nr 707. The Dilemmas of Measuring Human Capital in the Context of its Role in Economic Growth As confirmed by empirical research, the significant impact of human capital on the economic growth and development of modern economies creates strong pressure to construct appropriate measures of that resource. The attempts made to measure human capital have not been able to develop a commonly accepted approach. Many of the measurement difficulties result from the nature of the category of human capital, which is characterized by heterogeneity and complexity. Consequently, among the measures that are used, there is a lack of commonly accepted and non-controversial ways of measuring human capital. Although they reflect the level of human capital in the economy, both partial and aggregate measures of this resource are characterized by numerous faults and deficiencies. For this reason, there exist very strong arguments to search for an appropriate modus procedenti to measure this factor of production.. KS_741.indb 68. 1/16/08 2:40:08 PM.

(17)