Elzenbergowska próba systemu

F I L O Z O F I A X I I — N A U K I H U M A N IS T Y C Z N O -S P O Ł E C Z N E — Z E S Z Y T 228 — 1991

U niwersytet Gdański

M ichał W oroniecki

ELZEN B ERG O W 3K A PRÓBA SYSTEM U

Z a r y s t r e ś c i . Opublikowanie ostatnio wyników badań nad rękopiśmienną spuścizną Profesora Henryka Elzeniberga zrodziło, w moim odczuciu, potrzebą pewnego całościowego spojrzenia na Jego dzieło. Niedoskonałą próbą takiego spoj­ rzenia jest poniższy artykuł. Nie omawiam w nim całego bogactwa problematyki zawartej w książce K łopot z istnieniem — przedsięwzięcie takie, o ile jest w ogóle wykonalne, wymagałoby rozprawy odrębnej.

I

Dzieło H enry k a Elzenberga (1887— 1967) n arastało powoli z luźnych n o tate k po dejm ujących różnorodne zagadnienia, podsuw ane nierzadko przez ak tu a ln e lektuiry. Rozpiętość tem aty k i, o czym d a je dobre pojęcie zaw artość tom u K łopot z istn ien iem i, siłą rzeczy była niezw ykle rozle­ gła, co każdem u, kto pragnie objąć całościow ym spojrzeniem to, co EI- zeriberg pozostawił, stw arzać m usi sporo trudności. P rz y całej tej jednak różnorodności w spólna jest w szystkim in te le k tu a ln y m poczynaniom E l­ zeniberga p ersp ek ty w a, k tó rą określało obecne w najw cześniejszych jego zapiskach uw rażliw ienie na zagadnienia aksjologiczne. A by uzyskać nieco k laro w n iejszy pogląd w k w estii problem ow ej zaw artości dzieła E lzenber­ ga, w a rto w yodrębnić w mim trz y w arstw y:

— w arstw ę szczegółowych sądów , form ułow any ch w sto su n k u do poruszanego a k u ra t zagadnienia;

— w arstw ę u jaw n ia jąc ą ogólniejsze p refe re n c je ; — w arstw ę, k tó rą nazw ę tu system ow ą.

P o m ijając w ty m a rty k u le k w estie tyczące się g ru p y pierw szej, k tć ra d ostarcza Obfitego i w ysoce in spirującego m a te ria łu do rozw ażań n ad k o n k retn y m i pro blem am i i pozw ala prześledzić ew olucję zainteresow ań Elzenberga, powiedzieć chcę k ilk a zdań n a tem a t dwóch pozostałych.

Ew olucja, o k tó re j w spom niałem , zaznacza się także w dru giej z w y­

10 Michał Woroniecki

m ienionych w arstw . P isał o ty m k ilk ak ro tn ie sam Elzenberg, w skazy­ w ali na nią także ci, do niedaw na nieliczni, k tó rz y się dziełem jego zajm ow ali. Ew olucja ta, po w czesnym u stalen iu się nastaw ienia zdecy­ dow anie antypozytyw istycznego, przebiegała, zdaniem np. N. Ł ubnickie- go, „od postaw y ob i ek t y w no-ko smo logicznej do su'b i ek t y wno -p s ycholo- gicznej”, w innym zaś planie rzecz u jm u jąc „od idealizm u obiektyw nego k u idealizm ow i su b iek ty w n em u ” 2. Sam jedn ak E lzenberg przestrzega przed upraszczaniem sp raw y . W notatce, w Kłopocie z istn ien iem pisze pod d a tą 15 VI 1963 r., p rzy jrzaw szy się uprzednio drodze, jak ą przebył:

Można rzecz ująć także od końca przeciwnego* całkiem statycznie: to w ogó­ le tylko pozornie był proces, a naprawdę eksplicytacja czegoś, co od pierwszej chwili było już dane. Czynna rola czasu nie jest tu ważna: czas był mi potrzebny tylko o tyle, że nie można do wszystkiego w sobie dobrać się naraz i musi być jakaś kolejność. To by mi się dość podobało: jestem trochę eleaitą i przepływ czasu nie jest dla mnie sprawą istotną.

Ale najchętniej może bym sobie przypomniał Lecoöte de Lisle’a o „nierucho­ mym falowaniu”: tu także, tylko że w sfeTze podmiotowej, była ta jakaś w i­ bracja — rozkołysanie naokoło własnego nieosiągalnego centrum, które urzeka i którego człowiek trochę się boi. Z pociągu do tego „ognia centralnego” i lęku przed spaleniem się powstaje wszak często ten twór arcyludzki: mysi jednocześnie namiętna i zahamowana 3.

W ten sposób znaleźliśm y się w obszarze w arstw y trzeciej, dla zro­ zum ienia dzieła Elzeniberga n ajw ażn iejszej. W spom niałem , że n arastało ono w zasadzie z notatek. Znajom ość licznych pozostaw ionych przez E l­ zenberga rękopisów pozw ala w ytw orzyć sobie obraz tego, jak pracow ał: szeregow ał wcześniejsze zapiski w edług problem ów , k tó re w łaśnie go zajlm owały, łączył je, redagow ał na nowo, pisał w reszcie w ielokrotnie w ersje w iększych już tekstów , k tó re z kolei zająć m iały m iejsce w ca­ łościach wyższego jeszcze rzędu. E fektem końcow ym ty ch działań m iał być, nie doprow adzony do zadow alającej a u to ra postaci, system aksjo­ logiczny, w k tórego zbudow aniu w idział Elzenberg — w edle słów n a j­ bliższego jego przyjaciela, pro f. M. W allisa — „głów ne zadanie swego życia” 4. Można pokusić się o bardzo ogólne prześledzenie zasadniczych etapów kry stalizacji powyższego zam ysłu, nie zapom inając jedn ak o tym , że*

... główne założenia tego systemu wykazują zadziwiającą trwałość na prze­ strzeni długiego życia Autora: jeżeli w ogóle się zmieniały, to jedynie nieznacznie.

2 N. Ł u b n i c k i , O wyzwolonym z , 'kłopotu istnienia”, [w:] Rozprawy filozo­ ficzne (ku czci prof. Czeżowskiego), Toruń 1969, s. 215 i 223.

3 H. E l z e n b e r g , ;op. cit., s. 461.

4 Notatka z 8 17 1969 r. dołączona do zbiorów rękopisów Elzenberga w Archi­ wum PAN w Warszawie, (dalej: Archiwum PAN), sygn. III — 181.

Przy tym zmiany te wynikały nie ze zmiany poglądów Elzenberga, a z konieczności logicznych, które ujawniały się w trakcie budowy systemu [...] 5.

Myślę, że m om entem zw rotnym było tu podjęcie sam odzielnych s tu ­ diów nad filozofią Leibniza. N astąpiło to około roku 1912 w K rakow ie, dokąd E lzenberg p rzy b y ł ze Szw ajcarii, gdzie przez dw a lata w yk ładał jako p riva t docent lite ra tu rę francu sk ą w U niw ersytecie w N euchâtel. T rzy lata dzieliły go od ukończenia stu dió w w P a ry ż u (1909), w trakcie k tó ry c h m iał okazję słuchać m .in. w ykładów Bergsona. Nie teo rety cz­ n ych w p ra w d z ie 6 — z pew nością jed n ak znać m usiał Bergsonow ską analizę zagadnienia rela cji m iędzy poznaniem in te le k tu a ln y m i in tu icy j­ nym , co z uw agi na późniejszą Obecność tego prob lem u w m etodologicz­ nej w arstw ie sy stem u Elzeniberga jest sp ra w ą znaczącą. S tu d ia n a d Leibnizem zaowocowały przekładem M onadologii, k tó rą w ra z z zachow a­ nym w rękopisie W stę p e m do „M onadologii” zam ierzał n ajp e w n ie j w ydać. W tra k c ie dalszych badań, p rze ry w a n y c h w ydarzeniam i tego czasu, za­ m ysł p ierw o tny n a jw y ra ź n ie j się rozrósł: w ydana w 1917 r. znakom ita rozpraw a P o dsta w y m e ta fiz y k i Leibniza ? zaw iera fra g m en ty w spom nia­ nego W stępu..., przered ag o w an e i w kom ponow anie w całość nierów nie pow ażniejszą 8. P isał tam m .in. E lzenberg o

... estetycznym niemal zadowoleniu, jakiego każdy umysł łaknący racjonalności doznawać musi na widok wielkiego systemu tak prosto i naturalnie rozwijającego się z jednego zależenia9.

L e k tu ra książki o L eibnizu pozostaw ia w rażenie, że a u to r rzeczy­ w iście p isał ją z przyjem nością. Inaczej rzecz się m iała z efek tem k o ­ lejnego, przerw anego znow u w ypadkam i w ojennym i, przedsięw zięcia b a­ dawczego — z .rozprawą o M arku A ureliuszu. S tu dia nad tą postacią

5 U. S e h r a d e , Aksjologia formalna Henryka Elzenberga, Studia Filozoficzne 1986, nr 12, s. 83. W numerze tym, poświęconym w większej części Elzenbergowi, prócz siedmiu tekstów samego Elzenberga opublikowano szereg art. dla znajomo­ ści jego myśli niezbędnych.

B 5 X I I 1956 r. prof. Maria Znamierowska-Prüfferowa zanotowała taką wypo­ wiedź Elzenberga na ten temat: „Na Bergsona wykłady teoretyczne nie mogłem chodzić, bo był tłok i trzeba było znacznie wcześniej przychodzić. Chodziłem na jego wykłady historyczne o Berkeleyu”. Za łaskawe udostępnienie mi maszyn, w y­ rażam Pani Profesor moją wdzięczność.

7 H. E l z e n b e r g , Podstawy m etafizyki Leibniza, Rozprawy Historyczno-Fi- lozoficzne Akademii Umiejętności, t. LX, Kraków 1917.

8 Elzenibergowskie tłumaczenie Monadologii nie ukazało się, mimo czynionych prób, do dziś. Przekład ten różni się od wydanego w 1969 r. tłumaczenia Cichowi­

cza.

9 Por. B. W o l n i e w i c z , M yśl Elzenberga, Studia Filozoficzne 1986, nr 12* s. 59.

12 Michał Woraniecki

podjął E lzenberg z m y ślą o zaproponow anej m u przez prof. H einricha h a b ilita c ji10. Robił to z niechęcią — nie do przedm iotu studiów , gdyż stoicyzm był m u zdecydow anie blisk i i bad ania n ad nim leżały na linii k ry stalizacji jego poglądów — lecz do celu, k tó ry odczuw ać m usiał jako nieznośnie u ty lita rn y ,i jako form alizację spraw , k tó re form alizow ane być nie pow inny. Niechęć itę przeniósł n a sam ą książkę; oceniał ją nisko, z pew nością niesłusznie. W śród rękopisów , przech ow y w any ch w warszawsiklim archiw u m PA N , z n a jd u je się tak a na tein tem a t no tatk a, później co p raw d a ręk ą au to ra przek reślon a, pisana 28 III 1921 г., a więc ,,na g orąco” :

Rozmyślając onegdaj zrozumiałem, że mój Marek Aureliusz jesit bez wartości taikże jako książka, dużo gorszy iiiiż tamte dwfiie wcześniejsze [mowa o rozprawie doktorskiej o Lecante de Lisle’u oraz o wspomnianej wyżej pracy o Leibnizu — M. W.]. Płaskość ujęcia i blaga: jedno i Ürugie z tego samego źródła — względu na karierę, który o pisaniu tej książki zadecydował u. [Jeszcze dwadzieścia z górą lat później, 9 II 1944 r., uraz był żywy. Zapisał wówczas Elzenberg przy okazji dłuższego wywodu:] [...] Marka Aureliusza, niestety, zepsułem sobie chyba na całe życie przez napisanie o nim, w okropnych warunkach wiadomych, wiadomo sza- ro-beznadziejnej książeczki12.

W ydaje się, że w krótce po tym , zapew ne gdzieś w połowie la t dw u­ dziestych, postaw a, k tó rą sam Elzemberg nazyw ał sw oim estetyzm em , przechodzić zaczęła w in n ą nieco, zm ierzającą do· objęcia w spólną p e r­ sp ek ty w ą zagadnień etycznych i estetycznych, i w efekcie do py tan ia o istotę w artości.

Nie jest, bez odnalezienia k o n k retn y c h napisów, m ożliw e dokładne odtw orzenie chronologii k o lejn y ch etapów kształto w an ia się koncepcji system u, którego najd o jrzalsze ujęcia pow stały p od koniec lat trzyd zie­ stych; są to procesy złożone i w ielow ątkow e. Istn ieje jed nak n o tatk a , k tó ra św iadczy o tym , że idea system u, i to postrzeganego w p e rsp e k ­ ty w ie metodologiczniej, k tó ra nie m iała już być zm ieniona, ukształtow ała się stosunkow o wcześnie. N o tatk a ta, datow ana na dzień 28 VI 1924 r.,

10 W przywołanej wyżej rozmowie z prof. Znarmerowską-Priifferową powie­ dział Elzenberg na ten temat: „Z Heinrichem były straszne trudności. Heinrich mnie wydobył jako fijozofa. On wyłowił mnie i habilitował”. Naturę owych trud­ ności oświetla list z 25 V 1925 r. Z. Mysłakowskiego do Elzenberga, który od września 1922 r. przeniósł się był do Warszawy i podjął pracę nauczyciela w gim­ nazjum państwowym im. M. Konopnickiej. Mysłakowski pisze m. in.: „Przed dwo­ ma dniami rozmawiałem z Heinrichem i wspomniałem mu, że Pan ma zamiar w tym roku nie wykładać, na co on oświadczył, że może Pan stracić docenturę skut­ kiem tego. Musi Pan albo przyjechać, albo usprawiedliwić w formie bardzo ofic­ jalnej, bo na podstawie zaświadczenia lekarskiego, nieprzyjazd”, (Biblioteka UMK w Toruniu, rkps 1867/III).

11 Archiwum PAN, sygn. III-181, teczka 23. 12 H. E l z e n b e r g , K ło p o t.., s. 316.

k tó rą E lzenberg zaty tu ło w ał „ In tu icja podstaw ow a i sy ste m ”, stw ierdza lapidarnie: „P łom ień m am ; pozostaje m i tylko dorobić do niego pochod­ n ię ” 13. P rz y jm u ję więc, że od tej p rzy n ajm n iej d a ty idea system u aksjo­ logicznego jest w m yśli Elzenberga Obecna i org an izu je jego teoretyczne poszukiw ania.

W ro k u 1925 w „P rzeglądzie Filozoficznym ” u k azała się w ażna roz­ p raw a pośw ięcona analizie ety k i w yrzeczenia 14. Posłuiguje się w niej Elzeniberg pojęciam i w artości o statecznej i pochodnej, k tó re w system ie o d gry w ają rolę istotn ą. P u b lik ację k olejnych, zasadniczych dla system u, k ateg o rii stanow i, ja k się zdaje, dopiero a rty k u ł O różnicy m ię d zy „pięk­

n e m ” a „dobrem ” z 1933 ro k u i5. Z n ajd u jem y tam rozróżnienie w artości

perfek cy jn y ch i u ty lita rn y c h (zw anych jeszcze odpow iednio tim ologicz-

nyrni i elektyw nym i), sprecyzow anie .relacji m iędzy w artością p e rfek cy j­

ną a p o w in n o ścią16 o raz re la c ji m iędzy pojęciam i „w artość” , „piękno” i „dobro”, a także pojęcie cechy w artościotw órczej. D aty obu publikacji w yznaczałyby więc okres, w k tó ry m sy stem Elzeniberga w sw oim za­ sadniczym schem acie pow staw ał.

F ra g m e n t fo rm aln ych ty lk o tym .razem rozw ażań, dotyczących roz­ różnienia pom iędzy w artością p e rfe k c y jn ą a 'u ty lita rn ą oraiz rela cji m ię­ dzy tą pierw szą a 'powinnością, zajprezentował E lzenberg w wygłoszo­ nym w k ilk u w a ria n tac h w 1934 ro ku odczycie, z którego k o m u n ik a t 17 ukazał się w roktu n astęp n y m w „S praw ozdaniach z posiedzeń Tow a­ rzystw a N aukow ego W arszaw skiego”.

N ajp ełniejszą red a k c ję sy stem u stanow i rękopis, określony przez a u to ra m ianem „ te k stu żem łosław skiego” 18, z lipca i sierp nia 1939 r. Rów nolegle zagadnienia te b yły p rzedm iotem w ygłaszanych przez

13 Autoryzowany maszyn, zatytułowany „Uzupełnienia do księgi aforyzmów. Zapiski pierwotne opuszczone przez autora”. Własność prof. W. Voisê.

14 H. E l z e n b e r g , Etyka wyrzeczenia. Czym jest i jak byw a uzasadniana, [w:] i d e m , Wartość i człowiek, Toruń 1966, s. 94-112 (przedruk).

15 I d e m , O różnicy m iędzy „pięknem” a „dobrem”, Przegląd Filozoficzny 1933, s. 12—24 (przedruk, j.w.).

16 Zasadnicza dla sprawy kwestia relacji między wartością perfekcyjną trzy lata wcześniej ujęta była jeszcze odmiennie. Zob. i d e m , Nauka i barbarzyństwo, Przegląd Filozoficzny 1930 (przedruk j. w., s. 150-159). Zwrócił na to uwagę J. Z u- b e l o w i c z , Ewolucja aksjologicznych i społecznych przekonań Henryka Elzenber­ ga, Studia Filozoficzne 1986, nr 12, s. 105-107.

17 H. E l z e n b e r g , Les idées de valeur et d'obligation, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Namkowego Warszawskiego, Wiarszawa 1935.

18 Archiwum PAN, sygn. III-181, teczka 16 a. Tekst ma się ukazać drukiem w najbliższym numerze „Etyki”. Żemłosław, stanowiący dawniejszą rezydencję Umias- tows'kich, był ośrodkiem fundacji ustanowionej przez Janinę mrgr. Umiastowską i ofiarowanej przez nią w 1922 r. Uniwersytetowi Stefana Batorego w Wilnie. Re­ zydencja funkcjonowała jako dom wypoczynkowy pracowników USB.

14 Michał Woronieoki

E lzenberga w U n iw ersytecie Stefana, B atorego w W ilnie w ykładów z aksjologii, po w ojnie zaś w ro k u akadem ickim 1946/1947 w Toruniu. W ro k u n astęp n y m w ykład ten, zaty tu ło w an y „Podstaw ow e pojęcia aksjologii”, nie był już w tak szeroko zakrojonej form ie kon tynuow any, w czym B. W olniewicz słusznie u p a tru je oznakę teoretycznego k r y ­ zysu 19.

II

L atem i jc-sienią 1953 r. przeb yw ał E lzenberg w k lin ik ach ówczesnej A kadem ii L ek arsk iej w G dańsku. P rzez czas jakiś w ydaw ało się, że pow odem in te rw e n c ji m edycznej jest now otw ór w ątro by. Licząc się z m ożliwością śm ierci dokonał Elzenberg ,na początku lipca w stępnej

klasy fik acji swoich rękopisów . W liście d ato w an y m z G dańska

7 VII 1953 r. pisał do M. W allisa m .in.:

Moja ewolucja idzie niewątpliwie w tym kierunku, by >z dziedziny, w której wygląda na to, że nowotwór chylba raczej jest, Górski (Konrad — M. W.) robi typową lekarską bedenkliche Miene. W związku z tym czuję potrzebę spisania pewnych uwag co do swojej „spuścizny” rękopiśmienniczej, uwag, które mi się stopniowo układały w ciągu tych dwóch (tygodni, a których bym Ci oszczędził, gdyby sdę szala przechyliła ku dobremu. Zresztą dziś tylko spisuję, a wyślę do­ piero wtedy, gdy sytuacja nabierze większej ostrości,.

Moja ewolucja 'idzie niewątpliwie w tym kierunku, by z dziedziny, w której się dba o swój „wkład” i o „zostawienie śladów” po sobie, sens swego życia przerzucić c a ł k o w i c i e w sferę inną,, gdzie jest już tylko podział jednostkowy oko w oko z universum, a histeria zupełnie zanika. Od szeregu lat za każdą przeprowadzaną kontrolą coraz to dalsze, i pierwotnie za istotniejsze uważane, partie owej spuścizny skazuję na, zagładę i niszczę. I gdybym przed sotoą miał czas,, może by się i u kresu tej ewolucji skończyło spokojnym samozniszczeniem totalnym (nie nazwałbym tego wtedy „samozniszczeniem”, ale raczej „wycofaniem się ze świata ambicji”). Ale na razie idzie to tylko etapami i na wyzwalającą decyzję ostateczną: „spalicie wszysitko i pokój wspomnieniom” na razie jeszcze zdobyć się nie mogę. Jednak p e w n y c h wskazówek „niszczycielskich” udzielić mogę już dzisiaj. Łączy się to z pewną słabą próbą posegregowania owej spuścizny na działy — i na ten temat kilka jakich takich danych (według tego, jak te sprawy m n i e j w i ę c e j dziś widzę) chcę Ci dzisiaj dostarczyć.

19 Por. B. W o l n i e w i c z , op. cit. e. 60. Na temat period,yzacji rozwoju myśli Elzenberga wypowiedzieli się ostatnio B. Wolniewicz i J. Zubelewicz. Pierwszy z autorów mówi o trzech fazach powstawania systemu: 1) „okres poszukiwań i inku­ bacji”, który trwałby „mniej więcej do 1930 r.”; 2) rozpoczęty przełom na początku lat trzydziestych „okres konstrukcji systemu, trwający do pierwszych lait powojen­ nych” z kulmintcją w postaci „tekstu żemłosławskiego”; 3) okres „autodestrukcji krytycznej własnego systemu, rozsadzonego przez mnożące się komplikacje i trud­ ności wewnętrzne” (s. 59-60). J. Z u b e l e w i c z , op. cit., s. 105-107, mówi także o trzech okresach „ewolucji przekonań aksjologicznych” rozdzielonych przełomami, jakie dokonały się w przybliżeniu w latach 1931 i 1939, idei swojej jednak nie tłu­ maczy w moim odczuciu zbyt jasno.

W dalszym ciągu listu Elzeriberg w yróżnia cz te ry g ru p y m ateriału , z k tó ry c h n ajw y żej ocenił

... zespoły zapisek na tematy węższe, zawierające obraz pracy i ruchu myśli w stosunku do danego problemu (pomysły i samokrytyka myślenia przeciw sobie itp.).

N a drugim m iejscu („na m o je osobiste odczucie nie są to rzeczy n ajcen n iejsze”) znalazły się

... studia na wyraźnie określone tematy szersze, spreparowane dla celów inter- subieiktywnych i mniej lub więcej opracowane, tylko nie zredagowane lub pod

innymi względami niewykończone. [W grupie tej umieścił Elzenberg:]

1. Oczyty d referaty, przeważnie opracowane punkt po punkcie bardzo sta­ rannie, a tylko nie ujęte w formie redakcji ciągłej.

2. Większe całości na tematy szersze, zwłaszcza z Aksjologii formalnej (prin­ cipia ахМодгса), w postaci1

a) izasizyitów wykładowych (awłaszraza toruńskich; wykłady wcześnilejsze są prze­ ważnie albo „przezwyciężone” allbo wyzyskane w późniejszych) ;

b) dłuższych redakcjadh brulionowych w tekach („pojęcia w>airitości i pow in­ ności”, „etespresji”) 20.

W okresie oczekiw ania n a o perację przeglądał zaw artość poszczegól­ nych teczek, o p a tru jąc je bardziej szczegółowymi uw agam i. Na teczce zaty tu ło w an ej „Aksjologia. M eritu m ” 7 sierp n ia napisał:

Według intencji pieinwatnej był to cenitrallny dział mojego myślentta: j a k i e to mianowicie rzeczy wypadiai uznać ,za wartościowe. Niestety pod wpływem po­ trzeb racjianalno-naiulkawych puinikit eilężkośidi przeniósł się później ma to, co miało być tylko 'watępeim: rozważania formalne o. pojędiu 'wairitośai, sądach wartościują­ cych itp. A około czterdziestki „aksjologia merytoryczna”, będąca w znacznym stopniu filozofią JcuOituiry i tziafcłaidajjąca aasadnicziO' pozyityswny stoisiuinelk do empirdi dziejowo-kulturalnej, w wyniku przejść życiowych („wiek klęski”) zaczęła mi blednąc wiofbec zainteresowań mteriologdicznych. Zaiwairta w riiniejsizej teczce próba rozplanowania (1931) była dokonania imiie tyillko pośpiesznie1 i w niepomyślnych wa- mumkaich zeiwnętranych ade także w chiwilii, gdy istaimai omalwiiama problematyka była już jalkby mniej akitualina i żyiwa. Jiaflc łaitwoi izaiuiwiażyć, siaim problem centralny jeisit lekko tknięty, a afcoanit pada ma sprawy peryferyjne 21.

S ystem aksjologiczny Elzenberg a pom yślany b y ł bowiem jako całość sk ład ająca się z dw óch zasadniczych części: aksjologii m ery to ry czn ej i aksjologii fo rm alnej. W każd ej iz ty ch dwóch części obow iązyw ać m iała m etoda odm ienna: w aksjologii m ery to ryczn ej, o rzekającej o w artości

20 Biblioteka UMK, Listy do Mieczysława Wallisa, 1856/IV, s. 95. Obawy, jakim dał wyraz Elzenberg w przywołanym liście, akaizały się szczęśliwie przedwczesne i mógł sam później przygotować do druku szereg rozpraw i esejów. Zmieniła się także z czasem ocena: większość materiału, który pierwotnie skłonny był przezna­ czyć do zniszczenia, znalazła się v Kłopocie z istnieniem.

16 Michał Woroniecki

k o n k retn y c h stanów rzeczy, oprzeć się należało na intuicji, w aksjologii fo rm aln ej — n a rac jo n aln y m dyslkursie22.

Mimo że zapiski, k tó re m ożna zakw alifikow ać do a k s j o l o g i i m e r y t o r y c z n e j , p o jaw iają się obficie w śród n o ta te k n ajw cześniej­ szych, nie została o n a przez Elzeniberga w sposób s y s t e m a t y c z n y

opracow ana. N atrafiłem na jed n ą próbę takiego rozplanow ania, o p atrzo ­ n ą licznym i zastrzeżeniam i, zapow iadającym i ujęcia odm ienne. Rzecz składać się m iała z dw óch części, z k tó ry c h pierw sza obejm ow ała „.pole­ m ikę z głów nym i aksjologiam i przeciw n ym i” (hedonizm, eudajm onizm , aksjologia „nagiego” fa k tu życia, biocentryzm ), zw alczając „autocen- try z m ” i głosząc potrzebę „dążenia poza sieb ie”. Gzęść druga stanow ić m iała p rzegląd „ d rć g ” prow adzących do realizr.^ji w spom nianej d y re k ty ­ w y oraz „w cieleń”, jak ie ta realizacja m oże przybierać. W grupie p ie rw ­ szej odnotow ał Elzenberg ascezę, igrę '(„jest to czynność b ezinteresow na do niczego nie zm ierzająca” 23), idealizm społeczny. „W cielenia” w ym ie­ nione są dwa: k u ltu ra i twórczość, p rzy czym rozw inięcie tego tem a tu m iało w yglądać następująco: „ k u ltu ra w ogóle i jej stosu nek do życia” ; „poszczególne a sp ek ty k u ltu r y ” ; „tw órczość w m ate ria le duszy in d y ­ w id u aln ej” ; „tw órczość w :materi:ale czy n u ” 24.

R elację m iędzy aksjologią m ery to ry czn ą i form alną w idział E lzenberg jako sto su n ek sy ste m u do m etasyistem u: gdy aksjologia m ery to ry czn a stanow i „zespół tw ierd zeń o w arto ści”, fo rm alna jest „system em tw ie r­ dzeń o tam ty c h tw ierd zeniach ” 25, niezależnych logicznie od tw ierd zeń m erytorycznych. Celem aksjologii form aln ej, logicznie w cześniejszej, jest „U gruntow anie n o rm a ty w n y c h asp iracji aksjologii m e ry to ry c z n e j” 2®, p rz y ozym Obie w zajem nie g w a ra n tu ją sw oją w artość: poznawczą — m ery to ­ rycznej i p rak ty c zn ą — form alnej.

A k s j o l o g i a f o r m a l n a m a w ujęciu Elzenberga trz y działy.

22 Por. U. S h r a d e , op. cit., s. 85 i 98.

23 Archiwum PAN, sygn. III — 181, teczka 23, s. 157. Miały być tu uwzględ­ nione: „gra poznawcza”, „nauka”, „,gra kontemplacji”, „gra czynu”.

24 W tej samej teczce, na s. 219, znajduje się plan w innej nieco wersji: „1. Co riie jest wartością. (Polemika z głównymi aksjologami przeciwnymi) : a) Hedonizm; b) Eudemonizm; c) Życie; d) Naitura. 2. Co jest wartością najogólniej: „duch”, a) Duch; b) Piękno. 3. Realizacja wartości (dopisano: piękna) wziględna (dopisano: ułamkowa) (w dziedzinie czynu): a) Immanentyzm moralny (nie następstwa, tylko duchowa treść czynu); to) Bezinteresowność czynu (dopisano: Transcendentność celu [słowo nieczytelne] dla życia, przyjemność itd.); c) Nie cel, tylko czyn sam (sztuka dla sztuki); [d) Bohaterstwo?]. 4. Realizacja wartości (dopisano: piękna) bezwzględ­ na (dopisano: pełna) (w dziedzinie kultury i sztuki): a) Wyższość kultury nad czy­ nem; b) Wyższość sztuki nad wszystkim (sztuka jako szczyt piramidy)”.

25 W. V o i s é, Notatki z wykładów H. Elzenberga z roku akad. 1946/1947, rękopis, s. 2.

Są to: 1. logika w artości; 2. epistem ologia w artości; 3. antropologia w a r­ tości. Logika w arto ści przy n osi analizę pojęcia w artości i powinności, epistem ologia rozw aża p y tan ie „czy w artość jest poznaw alna i ja k się to ro b i”, antropologia w reszcie ro z p a tru je „stosunek m iędzy w artością

raz uśw iadom ioną a człow iekiem ” 27.

L o g i k a w a r t o ś c i . W edług Elzenberga słow o „w arto ść” jest hom onim em . Stosow nie do tego przekonania rozróżnia o n d w a zasadni­ czo odm ienne .znaczenia term in u „w artość” : w artość w sensie u ty lita r­ nym i w artość w sensie perfek cy jn y m .

W artość w sensie u ty lita rn y m , krócej: w artość u ty lita rn ą , określał Elzenlberg w cześniej inaczej, używ ając term inów : .wartość pożądianiowa, elekcyjna, elek ty w n a, satysfalkcyjna. W w ykładach to ru ńsk ich z la t 1946/1947 w yprow adza to pojęcie jako w y n ik uogólnienia ty c h p rzy p ad ­ ków użycia słow a „w artość”, w k tó ry c h d efiniu je się je przez pożąda­ nie, potrzebę, przy jem n ość lulb „zw iększenie istn ie n ia ” i(= zintensyfiko­ w anie życia). „Być w artościow ym ” w ty m sensie może znaczyć: „zaspo­ koić czyjeś pożądanie łu b p o trz e b ę ” ; „p o trzeb ny jest przedm iot, którego b rak przynosi uszczerbek” , te n zaś je s t „pom niejszeniem istn ien ia” ; przyjem ność w reszcie je s t sam a w artością jak o przeżycie, luib też w a r­ tościow y jest „każdy przedm iot dostarczający p rzyjem ności”.

Te eatery warianty [mówi dalej Elzeniberg] mają rysy pokrewne, odczuwane są jako podmiotowe, jest w nich kierumlkOwaść (coś jest wartościowe, z czego ktoś coś ma). Są to wyczucia, które można zunifikować и .

We w szystkich tych w ypadkach w artość rozum iana b y łaby jako to, co zaspakaja czyjś interes. S zukając odpow iedniego term in u odrzuca Elzeniberg k olejn e próby, b y zatrzy m ać się o statecznie na term in ie „w a r­ tość u ty lita rn a ”, k tó ry p rzy jm u je jako n a jb a rd zie j odpowiedni, choć ze świadom ością jego m ank am en tów , polegających na obciążeniu skojarze­ niam i „z .pożytkiem i zw iązaniem z p ew n ą o dm ianą hedonizm li” 29.

U ty litarn e m u znaczeniu term in u „w arto ść” przeciw staw ia Elzeniberg rad y k aln ie znaczenie p erfek cy jn e: w artościow e w ty m isensie jest to, co budzi cześć. Tylko tak rozum iane w artości mogą być przedm iotem badań aksjologii. Pojęcie w artości w znaczeniu aksjologicznym spełniać m usi zdaniem Elzenberga jednocześnie cz te ry w arun ki:

— posiad ające ją p rzedm ioty pow inny być obiektem rozum ow ych (aprobata) i uczuciow ych (szacunek, cześć, miłość) reak cji dodatnich;

— m usi dostarczać d y re k ty w postępow ania, tj. sta n y rzeczy o takiej właściwości są w yraźnie p refero w an e w sy tu acji istn ienia w yboru;

27 W. V o i s é, op. cit., s. 1. 28 Ibid., s. 9—15.

29 Ibid., s, 14.

18 Michał Wor oni eck i

— odm ianam i jej są p iękno i dobro;

— m usi m ieć sw o je przeciw ieństw o — przeciw w artość 30.

W artości u ty lita rn e, k tó re są zawsze w zględne, drugiego w a ru n k u nie spełniają. „To, co dla jednego jest pow innością prakseologiczną, dla kogoś innego tak ą pow innością być nie m usi” 31. Z tej przyczyny w a r­ tości u ty lita rn e nie m ogą stanow ić podstaw y aksjologii w rozum ieniu E lzenberga. Stanow isko to k re u je autom atycznie spór z aksjologiam i o p a r­

tym i na pojęciu w artości u ty lita rn e j.

W artość p e rfe k c y jn ą określa Elzeniberg poprzez jej .związek z p o ję ­ ciem pow inności. Dokonać tego m ożna w sipoisób dw ojaki, 'uzyskując dwie różne form uły: 1. w artościow y to taki, k tó ry pow inien być; 2. w artościo­ w y to taki, jak i pow inien Ibyć. Elzenibergowską d y sk u sję obu ujęć dokład­ n iej przedstaw iłem w in n y m m ie js c u 32. T u taj zwrócić chcę ty lk o uw agę n a odm ienne d y rek ty w y postępow ania, jakie z obu fo rm u ł w y n ik ają. W p rzy p ad k u pierw szym treścią pow inności ludzkiej 'byłoby m ianow icie k r e o w a n i e p rzedm iotów w artościow ych, w p rzy p a d k u dru;gim —

p rzekształcanie przedm iotów istn iejący ch w k ie ru n k u zw iększania ich

w artości. W a rty k u le N auka i barbarzyństw o z rok u 1930 Elzeniberg stał jeszcze n a stan o w isk u pierw szym ; rozum ienie drugie pojaw ia się w trz y la ta p ó ź n ie j33 i nie ulega już zm ianie. Rozum owanie, k tó re do niego doprowadziło, p rzed staw ia się w sk ró cie następująco.

Tym, co odróżnia sąd y oceniające od egzystencjalnych, jest aproiba- tyw ność tych pierw szych, p rzy czym ap rob ata to

30 U. S c h r a d e , op. cit., s. 84. 31 Ibid., s. 88.

32 M. W o r o n i e c k î , Przyczynek w sprawie Elzenbergowskiej koncepcji w ar­ tości, Gdańskie Zeszyty Humanistyczne, t. 30, Gdańsk 1983, s. 167—182. W tym miejscu warto odnotować pewną sprawą dość istotną. W tekście pochodzącym z 1935 r., uzasadniając przekonanie, iż wartości perfekcyjne są „,czymś ważniej­ szym od utylitarnych”, Elzenberg pisał: „wartości perfekcyjne nie są na mocy samej definicji ,względne’ w tym sensie, w jakim względne są wartości utylitarne. Czy są względne w owym drugim znaczeniu [...] — tzn. że rzecz może być war­ tościowa, szacowna, doskonała, szlachetna tylko w czyimś przekonaniu albo od­ czuciu i może, b e z m o ż l i w o ś c i r o z s ą d z e n i a s p o r u , nią nie być w prze­ konaniu lub odczuciu kogoś innego — to już jest problem. Autor tych uwag [...] myśli, że nie są. Ta ich podwójna bezwzględność stanowiłaby pewną pierwszą przewagę”. (H. E l z e n b e r g , Wartość..., s. 10). W wykładach z I. 1946/1947 na ten sam temat czytamy coś innego: „Wartość utylitarna jest zawsze względna w sen­ sie celowościowym (coś jest w ten sposób wartościowe d l a kogoś). Wartość per­ fekcyjna nie jest względna, ale to nie znaczy by była bezwzględna; nie ma ona tego stopnia względności co utylitarna”. (W; V o i s é , op. cit., s. 20). Czy oznacza to złagodzenie dawniejszego stanowiska w kierunku odchodzenia od swoistego platonizmu, który wielu interpretatorów chciałoby u Elzenberga widzieć — trudno mi w tej chwili orzec.

.„stwierdzenie zgodności między [danym stanem rzeczy — M. W.] a pewnym wymaganiem albo oczekiwaniem, nie namiętnym ani egoistycznym, ale rozumnym, odczutym przez nas jatoo obiektywnie usprawiedliwiane

A pro b ata więc to stw ierdzenie, iż rzecz spełnia pew n e w ym agania, iż jest taka, ja k a pow inna być. Skoro w ypow iadam y sąd, że dany p rze d - tóiost jest w artościow y, „stw ierdzam y, że jest jak aś cecha с in n a niż w artość, k tó rą przedm iot pow inien posiadać i że ją posiada faktycz­ nie” 35. Ta pow inna cecha ro zp atry w an a od stro n y podm iotu 'wydającego sąd o w artości spełnia rolę k ry te riu m w artości, rozp atry w an a zaś „jako to, czego obecność s t a n o w i o w artości p rzed m io tu ” 36, nosi w te rm i­ nologii Elzenbergow skiej nazw ę cechy w artościotw órczej. Jeist więc „ce­ cha lub zespół cech ( w artość i ot w órczy ch ) c, k tó rą przedm iot P pow inien posiadać; jeżeli ją posiada, jest w artościow y” 37. W dalszym ciągu w y­ w odu podaje E lzenberg form ułę, k tó ra spełniać będzie rolę definicji w artości:

... wartość przedmiotu P to faklt, że przedmiot P jest taki; jaki powinien być, [jest tc] ... zigodncść między tym, jakim powinien być, a tym, jakim jest з8. [Kon­ kluzja, do jakiej Elzenlberg dochodzli, brzmi:] Treścią powinności ludzkiej nie jest t w o r z e n i e wartościowych przedmiotów, ale przekształcanie iprzedmidtów istnie­

jących na wzór tego, jakimi być powinny; tego, co istnieje, na wzór tego, co być powinno M.

P ojęcie p o w i n n o ś c i poddaje Elzenberg w szechstronnej analizie tra k tu ją c je jako pojęcie p ierw otne, p rz y czym odnotow ać n ależy pew ne tyczące się tej sp ra w y w ahania. W n o tatk ach do w ykładów z lat 1948/1949 pisał m .in.:

Można próbować odwrócić stosunek i zdefiniować powinność przez wartość perfekcyjną. To się nie udaje (moim zdaniem); jednak znowuż: możliwość takiej próby rzuca pewne światło na pojęcie powinności. (Wyjaśniają się wzajemnie.) [...] To, co tu nie zadowala, to że pojęć wprowadzonych w relacji do siebie jest tylko dwa: a więc wielkie ubóstwo systemu 40.

W olniewicz czyni w tym m iejscu isto tn ą uwagę:

Fragment ten pokazuje [,..]) że Elzenberg byi o krok od rozwiązania podnie­ sionej tu trudności: nie definiować wartości przez powinność, ani powinności przez wartość, tylko przyjąć ich -związek za aksjomat charakteryzujący jednocześnie oba pojęcia jako dwa pojęcia pierwotne 41.

34 H. E l z e n b e r g , Wykłady wileńskie, Archiwum PAN, sygn. III-181, teczka 23, wykład z 22 XI 1937 r. 35 Ibid., wykład z 23 XI 1937 r. 36 Ibid. 37 Ibid., wykład z 29 XI 1937 r. 38 Ibid. 39 Ibid.

40 Cyt. za B. W o l n i e w i c z , op. cit., s. 60. 41 Ibid.

20 Michał Woronieeki

Pow inność rozum ie Elzeniberg szeroko i p rzy p isu je ją rzeczom . Zda­ jąc sobie spraw ę z m ożliwego p ro te stu p o w o łu je się n a in tu icje języko­ we, gdzie pojęcie pow inności w stosunku do rzeczy jest stosow ane. Mó­ wim y przecież: „ h e rb a ta pow inna być gorąca”, „m iasto pow inno być czyste” itd. Można przyjąć, że w w ypad kach tego ty p u m am y do czy­ nien ia z p e w n y m zastępczym skró tem m yślow ym : zam iast „ h e rb a ta po­ w inna być gorąca” należałoby pow iedzieć „k u ch ark a pow inna podać gorącą h e rb a tę ” . Elzeniberg s ta je n a stanow isku, że — w ty m k o n k re t­ nym p rzykładzie — pow inność h e rb a ty jest pierw otniejsza od pochodnej powinności kuch arki.

Skąd pochodzi opór przeciwko używaniu wyrażenia „rzeczy powinny być takie a takie?” [pyta Elzeniberg, i odpowiada:] ... od etyków a głównie od mo­ ralistów. Mają oni przed oczyma pewien obowiązek podmiotu moralnego: nikt nie powie bowiem, że „herbata ma obowiązek być gorącą” 42.

U tożsam ianie jed n ak pojęcia obow iązku z pojęciem pow inności jest błędne. Obow iązek ('pojęcie węższe) to pow inność postępow ania. T u zaś idzie o sam trzo n pojęcia, o tę część jego znaczenia, k tó ra .pozostaje po w y odrębnieniu obow iązku. T aka „czysta” pow inność może już być p rz y ­ pisana rzeczom 43.

Rzeczywistość podlega powinnościom , istn ieje bezosobowa „pow in­ ność b y tu ”, w sto su n k u do k tó re j „powinność cz y n u ” jest w tó rn a. Celem rozjaśnienia sw ojej koncepcji pow inności w p ro w ad za Elzeniberg pojęcie w o l i a u t o n o m i c z n e j („m etaem piryczn ej”). W w yk ładach к lat 1946/1947 p o d aje p rób n ą definicję: „stan p o w in n y to ta k i sta n , któ reg o b y ktoś chciał, g d y b y m ia ł wolę autonom iczną s ta łą ” 44. D efinicja ta nie je st jednak, jego zdaniem , zadow alająca, gdyż w razie k o n flik tu w oli em pirycznej i m e ta e m p irycznej ,nie d o starcza d y re k ty w i uzasad nienia postępow ania. W yprow adza s tą d E lzenberg w niosek: „definicji pow in­ ności podać niepodobna, bo to je s t pojęcie p ro ste ” 45.

B adając arch i tek to n ik ę w a r t o ś c i p e r f e k c y j n y c h w prow adza E lzenberg pojęcia w arto ści o s t a t e c z n e j i p o c h o d n e j 46. „A m a w artość ostateczną, jeżeli inie m a żadnego nie-A , któ reg o w artość sta ­ now iłaby ra c ję w arto ści A ” 47. T erm in „w artość o stateczn a” w y b iera

El-42 W. V o i s é, op. cit., s. 60.

43 Przeprowadzona przez Elzenberga analiza powinności w kilku miejscach nie jest dla mnie jasna.

44 Por. U. S c h r a d e , op. oit., s. 90; B. Wó l n i i e j w i c z , op. cit., s. 61; W. V o i s é, op. oit, s. 83.

45 W. V o i s é, op. cit., s. 85.

46 Podział ten funkcjonuje także w świecie wartości utylitarnych. Por. U. S c h r a d e , op. cdt., s. 87.

zenberg — jak pow iada — ze w zględu n a „energię reto ry cz n ą ”, rezy g­ n u jąc z innych, obciążonych pew ną tra d y c ją 48.

P u n k te m w yjścia do sk o n stru o w an ia pojęcia w artości p o c h o d n e j jest k ry ty c z n a reflek sja n a te m a t 'używ anego w piśm iennictw ie pojęcia „w artości jako śro d k a ”, k tó re je s t zdaniem Elzeniberga jedy nie szcze­ gólnym p rzy pad k iem po jęcia ogólniejszego, isto tę sp ra w y oddającego lepiej. Prócz bow iem w artości jako śro dk a w ym ienić tu m ożna w artość jako w arun ek, w artość jako przyczynę, w artość części w artościow ej ca­ łości. W szystkie te przy p ad k i, w k tó ry c h przedm io t n ab y w a w artość ze w zględu Ma w artość innego1 p rzedm iotu, w zw iązku z k tó ry m w jakiś sposób pozostaje, m ożna zunifikow ać: „P rzed m iot ima w artość pochodną,

jeżeli częścią rac ji jego w artości jest w artość innego p rze d m io tu ” 49. W aksjologii Elzenberga istn ieją dwie m odyfikacje w artości p e rfe k ­ cyjnej: etyczna i estetyczna. O b iek ty w n ej różn icy w skazać m iędzy nim i nie m ożna, to zaś, co je odróżnia, izwiązane je s t z naszą su b ie k ty w n ą postaw ą, jak ą wobec p rzed m io tu rozpoznanego jako w artościow y p e r­ fek cyjnie p rzy jm u je m y . P ię k n ą jest więc rzecz, „gdy ją oceniam y jako w artościow ą, i g d y ją w tym sam y m czasie, z w y ra ź n ą świadom ością jej w artości, k o n tem p lu je m y albo k o n tem p lacy jn ie przeżyw am y” . W yraz „p ięk n y ” , , z n a c z y w ted y to sam o dokładnie, co »w artościowy«, ale jednocześnie w y r a ż a imój stain k on tem p lacji lu b ko ntem placyjnego przeży w ania” 50. D obrą z kolei nazw iem y rzecz w tedy, gdy rozpoznaje­ m y ją jako w artościow ą i „ ro zp atru jem y ją jako p rzed m iot c h cen ia”. „D obry z n a c z y tyle, co »wartościowy« i w y r a ż a skupienie u w ag i” na ty m jej w olicjonalnym aspekcie 51.

In n y m podziałem w św iecie w artości jest w aksjologii Elzenberga podział n a w arto ści d o d a t n i e i u j e m n e (w artość i przeciw w artość). Przeprow adzając k ry ty k ę koncepcji u jm u ją c e j zło jako b ra k d o b ra a ta k ­ że tej, w edług k tó re j dobro i izło tra k to w a n e są jako dw a sk rajn e p u n k ty na jed n ej s k a l i 52; przeciw staw ia im ujęcie w łasne, „w yklucza­

jących się cech” .

Ujemnie wartoścdotwórcze są takie cechy, których posiadanie wyklucza posia­ danie cech wartościotwórczych dodatnich ω.

Cechą dodatnio wartościotwórczą jest cecha, którą przedmiot powinien posia­

48 Por. nie datowana notatka „O pojęciu wartości ostatecznej”, Archiwum PAN, teczka 21, brak paginacji.

49 I d e щ, Wykłady wileńskie..., wykł. z 25 X 1937 r. Nieco inaczej rzecz jest ujęta w redakcjach późniejszych — por. U. S с h r a d e, op. cit., s. 91.

50 H. E l z e n b e r g , Wartość..., s. 20.

M Po t. ibid., s. 21—23.

5a Por. i d e m , Wartość ujemna, Studia Filozoficzne 1986, nr 12, s. 23—28. 63 W. V o d s é , op. cit., s. 87.

22 Michał Woronieeki

dać; zatem cechą ujemnie wartościotwórczą będzie taka, której przedmiot powi­ nien nie posiadać54.

Z takiego ujęcia w artości dodatniej i ujem n ej, tu: doibra i zła, w y ­ nika w niosek o m ożliw ości zdefiniow ania jedy nie zła poprzez dobro, nie zaś odw rotnie:

... zło musi się mieć do dobra tak, abyśmy z sądów o cechach dodatnich wyciągnęli wnioski co do cech ujemnych — jest to zasada zależności poznawczej zła od dobra. [...] Zło nie jest brakiem dobra, ale zło definiuje się brakiem doibra i inie jest pojęciem pierwotnym i niezależnym. Zło jest zawsze czymś ze względu na coś innego. Zło jest zaprzeczeniem dobra. W rozszerzonym sensie: wszelkie zło jest wartością ujemną pochodną, a nigdy ostateczną. Gdyby zmieniły się pra­ wa rządzące światem, to cecha zła nie zmieniłaby się. Jest to pogląd stosunkowo optymistyczny — nie znamy zła radykalnego55.

Z agadnienia zw iązane z e p i s t e m o l o g i ą w a r t o ś c i stanow iły te m a t w ykładów , jak ie Elzeniberg w latach 1949/1950 p r o w a d z i ł 56 . P rz e d ­

m iotem badania są tu w yłącznie w artości p erfek cy jn e, k tó ry c h teo ria służy tmu za podstaw ę k ry ty k i 'uljęć odm iennych. Jak o niezgodne z p rz y j­ m ow aną przez siebie koncepcją w artości odrzuca E lzenberg stano w isk a o kreślane jako su b iek ty w izm nihilistyczny, w szczególności dw ie jego postacie: ekspres jonizm i deskryipcjonizm 57; poddaje także k ry ty c e sta ­ now iska .sceptyczne, głównie subiek ty w izm k a ta ty m ic zn y i jego w ersję rozszerzoną — sulbiektywiam d eterm in isty czn y , kon klu du jąc, że w p ra k ­ tyce n ależy m ak sy m aln ie ograniczać pozaaksjologicizne d eterm in acje są­ dów o w artości oraz „optow ać zaw sze za sądem m niej zd eterm ino w a­ nym , jako m ający m większe szanse bycia p raw d ziw y m ” 58. Rozw ijając pozytyw ną koncepcję epistem ologiczną w yró żnia E lzenberg dw a rodzaje p ierw otn y ch sądów o w artości: sąd y o w artości jednostkow ych p rzedm io­ tów i sądy o w artościotw órczym c h a ra k te rz e cech, przy czym za b a r­ dziej fu n d am en taln e uznaje te drugie, gdyż z n ich sąd y o w artości p rzedm iotów jednostkow ych da się wywieść, rela cja zaś o dw ro tna nie istnieje. S ą d y o cechach w artościotw órczyeh w ydaw ane są na podstaw ie oglądu opierającego się na in tu icji o c h a ra k te rz e n ieem p iry czn y m . Sądy o w artości przedm iotów jednostkow ych w ydaw ane są rów nież na p o d sta­ w ie intuicji, tra k to w a n ej jed nak ty m razem jako odm iana dośw iadczenia. E lzenbergow ska a n t r o p o l o g i a w a r t o ś c i nie w yszła poza s ta ­ dium przygotow aw cze. R ek o n stru kcji jej n a podstaw ie rękopisów doko­ n ał o statn io U. S chrad e 59, uzyskując ob raz n astęp ujący. E lzenberg

54 U. S c h r a d e , op. cit., s. 93. 55 W. V o î s é , op. cit., s. 87—88.

66 Archiwum PAN, sygn. III-181, teczka 44.

57 Dokładniejszy referat u U. S c h r a d e g o, op. cit., s. 95 i n. 58 Ibid., s. 96.

uw zględnił tu trz y igruipy problem ów : przeżycie w artości, m o tyw ację aksjologiczną i w y b ó r aksjologiczny, p rz y czym rozw inięcia tem a tu pierw szego n ie u d ało się odnaleźć. M o t y w a c j a a k s j o l o g i c z n a

to taka,

... przy której czyn spełniamy jedynie dlatego, że jest on wartościowy lub realizuje jakąś wartość perfekcyjną, albo też z miłości do wartości ®°.

Czysto aksjologiczna m otyw acja, a więc sam a świadom ość pow inności i miłość w artości, nie jest, zdaniem Elzenberga, w y starczająca d la skło­ nienia luidzi do podjęcia dzieła realizacji w artości 61. R o zp atru je więc m otyw y aksjologicznie uboczne, tj. takie, k tó ry c h in te n c ją są jakieś po- zaaksjologiczne s ta n y rzeczy, ale osiągalne są one tyüko przez poznanie i realizację w artości p e rfe k c y jn e j. W śród ta k rozum ianych m otyw ów ubocznych w y su w a E lzenberg n a pierw sze m iejsce dwa: u z n a n ie i sław ę oraz religię.

W ybór aksjologiczny pow inien być w jego ujęciu dokonany na pod­ staw ie racjo naln y ch d yrek ty w , „ale tylko na tyle, n a ile da się tu w ska­ zać niepodw ażalne logicznie i stosow alne p rak ty c zn ie k ry te ria tak ic h w yborów ” 62. R ozw ijając sw ój pogląd do k o nu je Elzeniberg analizy pojęcia obow iązku, rozróżniając dw a jego znaczenia: obow iązek de facto, n a k a ­ zany przez czynnik [powołany i dy sponujący san k cją (m.in. tzw. obo­ w iązki społeczne), o raz Obowiązek de iure, n o rm aty w n y, któ rego zdefi­ niować się n ie da. Obowiązek w znaczeniu p ierw szy m nie m a nic w spól­ nego z aksjologią i teorie imające u sw ych podstaw tak ie jego rozum ie­ nie Elzenberg zdecydow anie o d rz u c a 63. A nalizując genezę obow iązku

de iure, k tó ry w p rzeciw ieństw ie do obow iązku de facto „nie jest n a ­

kazan y i nie m a sankcji, a mimo to m a c h a ra k te r bezw zględny” 64, w yróżnia dw a stanow iska, z k tó ry c h pierw sze (rep rezentow ane m .in. przez K an ta, a tak że P ric h a rd a i Rossa) głosi, iż sąd o obow iązku jest „ d an y bezpośrednio i nie zależy od sąd u o w arto ści”, d ru g ie zaś, iż sąd taki w ynika zawsze z sąd u o w artości w tak i sposób, że obow iązkiem jest postępow anie, rodzące m ożliw ie najw ięcej dobra (zasada m ak sym a­ lizacji dobra M oore’a). A naliza obu stan o w isk przynosi w y n ik i nie za­

dow alające i E lzenberg zgłasza koncepcję w łasną. W życiu ludzkim Obo­

w iązki nie są czymś sta ły m i tylko n iek tó re s y tu a c je obowiązki s tw a ­ rzają. U zasadnienia zaistnienia obow iązku dostarcza fa k t istn ien ia w a r­ tości p erfek cy jn y ch :

60 Ibid., s. 100.

ei Por. dalej na temat koncepcji hominis ethici. 62 U. S с h r a d e, op. cit., s. 101.

63 Por. art. H. E l z e n b e r g a , Powinność i rozkaz (1938), przedruk w: i d e m , Wartość..., s. 113—118.

24 Michał Woroniecki

...jeżeli prawdą jest, że A jest wartościowe, gdy posiada cechę c, to prawdą jest też, że A powinno posiadać cechę с (powinność bycia). Jeżeli zaś jej nie posiada, to powinno ją posiąść (powinność stania się). Zatem powinna zajść przy­ czyna, która sprawi, że A będzie с (powinność bycia uczynionym) 65.

Pow inność uczynienia ciąży ina w szystkich spraw cach m ożliw ych. G dy istnieje ty lk o jed en tak i spraw ca, powinność uczynienia sta je się jego obow iązkiem . O bow iązek to

... powinność zachowania się tak a tak, ciążąca na określonym podmiocie (tzn. określona co do czasu spełnienia) i wymagalna (tzn. taka, że zaniechanie jej pociąga za sobą ujemną ocenę moralną)68.

Jednakże [referuje Schrade] racje przydzielenia czynu i racje oznaczenia ter. minu nigdy nie są dostateczne. Dlatego też żaden obowiązek nie jest nigdy w pełni wymagalny. Obowiązkiem podmiotu jest co najwyżej spełnienie jednego z czynów wyznaczonych przez pewną alternatywę. Aksjologia wyznacza więc w sposób imperatywny tylko pole działań wartościotwórczych. By na. tym polu działać i poza nie nie wykroczyć, trzeba wartości i powinności poznać. Dlatego według Elzenberga pierwszym i podstawowym obowiązkiem człowieka jest poznanie war­ tości. Drugim zaś jest stać się jak najrychlej sprawcą możliwym, by przyczynić się do ich realizacji67.

Czym n ależy kierow ać się w w yborze w artości do realizacji? Elzen­ b erg s ta je tu n a stanow isku egoizm u aksjologicznego, w aru n k u jąceg o jego zdaniem w szelkie działanie w św iecie w artości, i podaje dw ie d y ­ re k ty w y w yboru:

1. Skoro wartościowy jest stan rzeczy taki, jaki powinien być, to i człowiek powinien być taki, jaikim powinien być, czyli powinien Ъуб dobrym człowiekiem.

2. Będąc dobrym człowiekiem, powinien on wybierać do realizacji te wartości, które pociągają go najbardziej i które najbardziej kocha и .

Egoiam aksjologiczny Elzeniberg sk łon ny byłb y uzasadnić główinie przekonaniem , iż

... dobra nie można realizować brudnymi rękami. Ludzkie chcenia są przeja­ wem treści duszy chcącego, stąd brudne dusze chcą brudnych rzeczy *·.

III

W rozpraw ie o M arku A ureliu szu z 1922 r., gdy rozróżnienie w artości u ty lita rn e j i p e rfe k c y jn e j było jeszcze sp ra w ą przyszłości, Elzenberg pisał:

65 Ibid., s. 102.

* H , E l z e n b e r g , Z agadnięta obowiązku w aksjologii formalnej, Archiwum PAN, teczka 40, cyt. za U. S c h r a d e , op. cit., s. 102.

67 U. S c h r a d e , op. cit., s. 102—103. 68 Ibid., s. 103.

Prawdziwe, godne tej nazwy, wartościowanie etyczne nie jest zaiste rzeczą codzienną: na tak groźny Zbytek nie każdy sobie pozwala. Żywiołowo skłonni jesteśmy przede wszystkim poszukiwać rozkoszy, unikać bólu; ból i rozkosa są też tymi dwiema rzeczami, które, również całkiem żywiołowo, człowiek normalny uważa za zło i dobro. Jest to stanowisko, można powiedzieć, amoralne; wszystko też, co z tego założenia wychodzi [...], zasługuje na miano etyki tylko w pew­ nym, przenośnym iponiekąd> znaczeniu 70.

Późniejsza aksjologia fo rm alna, u zasadniająca to wczesne odsądzenie hedonizm u od p ra w 'używ ania ty tu łu ety ki, dała już okazję do zasygna­ lizow ania dwoistości «poczynań Elzeniberga w płaszczyźnie, k tó rą byłby zaipewne skłon n y objąć częściowo n azw ą aksjologii 'm erytorycznej. Na tę dwoistość zw róciła uw agę I. Dąmlbska, pisząc, że ety k a w ujęciu Elzeniberga m a dw ie zasadnicze części: d e stru k ty w n ą , k tó ra stanow i próbę przezw yciężenia różnych form hedonizm u i u tÿ lita ry z m u etycz­ nego, o raz k o n stru k ty w n ą 71; obie rep rezen to w an e są w zbiorze pisanych w różnym czasie rozp raw zaty tu ło w any m W artość i człow iek. Podczas gdy o aprobacie czy dezaprobacie przesądza już sam o stanow isko aksjo­ logiczne, działania k ry ty c z n e prow adzone są m etodą, k tó rą nazw ać moż­ na k ry ty k ą im im anentną: za pomocą szczegółowych analiz w iodących do w ykazania fałszów i sprzeczności w ew n ątrz zw alczalnych poglądów .

Szczegółową polem ikę z hedonizm em etycznym 'przynosi roziprawa

P rzeciw ko hedonizm ow i 72 z roku 1963, pom yślana jako część dłuższego

w yw odu. K ry ty k ę ety ki w alki z cierpieniem , stanow iącej swego rodzaju n eg aty w n ą postać hedonizm u, zaw iera a rty k u ł R ealizm p r a k ty c zn y w

etyce a naczelne w artości życia ludzkiego 73, w ym ierzony przeciw ko tej

części filozofii p rak ty czn ej K otarbińskiego, „w k tó re j zachodzą n a siebie jego .realizm .praktyczny’ i [...] jego e ty k a ” 74 Przeciw ko im p e raty - w istycznym tendencjom w etyce skierow ana jest roziprawa Pow inność

i rozkaz 75 z 1938 r. E lzenberg dochodzi w n ie j do w niosku, że im pera-

tyw istyczne ten den cje łączące pow inność z rozkazem sprow adzić m ożna do trzech różnych poglądów, iprzy czym dw a z nich, po bliższym roz­ patrzeniu, o kazu ją się błędne, trzeci zaś u jaw n ia sw o ją złożoną s tru k ­ tu rę jak o ag reg at k ilku stanow isk, z k tó ry c h żadne im peratyw istyczne nie jest.

70 H. E l z e n b e r g , Marek Aureliusz. Z historii i psychologii etyki, Lwów — Warszawa 1922, s. 72.

71 Por. I. D ą m b s к a, „Próba kontaktu” z m yślą filozoficzną Henryka Elzen­ berga (1887—1967), Znak 1967, nr 9.

72 H. E l z e n b e r g , Przeciwko hedonizmowi, Ruch Filozoficzny 1963 (przedruk i d e m , Wartość..., s. 119—128).

73 I d e m , Realizm praktyczny w etyce a naczelne wartości życia ludzkiego, Ruch Filozoficzny 1963 (przedruk j. w., s. 129—135).

74 I d e m , Wartość..., s. 129.

26 Michał Woroniecki

Sipośród ludzi, dla k tó ry c h dobro i zło stanow ią kateg o rie w jakiś sposób żywe, w yróżnia E lzenberg w k o lejn ej ro z p ra w ie 76 w ąską g ru pę tych, dla k tó ry c h urzeczyw istnianie w sobie d ob ra i u n ik an ie zła stało się jed n y m z głów nych celów życia. Człowiek tak i — hom o ethicus — pragnie zrealizow ać „m ożliw ie jak najw iększą dającą się osiągnąć p rze ­ wagę dobra nad ziem w życiu jako całości” 77. Cechuje go w ola etyczna, św iadom e dążenie do w łasn ej m oralności. „ Jest to stoiciki prokopton, z naciskiem jed n ak nie na faktyczn ie dokon yw an y postęp, lecz n a dą­ żenie; »aspirant« jak b y do m oralności” 78. Homo ethicus to człowiek, k tó ry doskonali się. To także ktoś, dzięki kom u św iat jako całość zyskuje na w artości. Elzenberg jedn ak nie m a złudzeń: homo ethicus je s t p o stu ­ latem , nie tylko doskonałość jest nieosiągalna — rów nie m ało realne jest sam o dążenie do jej osiągnięcia.

Dlaczego na święcie nigdy nie będzie sprawiedliwości? Bo n i k t d o s p r a ­ w i e d l i w o ś c i n i e d ą ż y . Kto o sobie myśli inaczej, nie zgłębił dna swego serca та.

Homo ethicus jest w św ieeie realn y m n arażo n y na sam e kłopoty.

Św ietnym stu d iu m niek tó ry ch z nich jest esej B ru tu s czyli p rzek le ń stw o

cn o ty z tom u P róby k o n ta k tu , p o raz pierw szy w ygłoszony jako odczyt

18 VII 1943 r. w W ilnie, praw dopodobnie w ram ach nieo ficjalny ch sem i­ nariów , k tó re o d byw ały się w czasie w o jn y po likw idacji USB. Esej ten, o sn u ty wokół Szekspirow skiego Juliusza Cezara, m oże być — jak podaje W. Voisé, pow ołując się n a sugestię Z. H e rb e rta — u w ażan y za swego rod zaju p o rtre t a u to ra 8o. Zasadniczym tem a te m jest tu analiza k o n flik tu postaw y etycznej i prag m aty czn ej: k ie ru ją c y się w swoidh działaniach etyczną m o ty w acją Szekspirow ski B ru tu s ponosi klęskę, w decydującym m om encie u jaw n ia słabość:

Zamiast owej świadomości swej siły i udBności w nią, która cechuje urodzo­ nych przyszłych zwycięzców, jest w nim co do przyszłości wszczętego dzieła po­ wściągliwość sądu tak wielką, że staje się aż nastawieniem na klęskę; i klęska jest tego wszystkiego naturalnym zakończeniem i kresem 81.

J a k a jest przyczyna te j słabości? Czy nie jest n ią przy p ad k iem — p y ta Elzeniberg

76 I d e m , Ideał zbawienia na gruncie etyki czystej, [w:] Charisteria. Rozprawy filozoficzne złożone w darze W ładysławowi Tatarkiewiczowi, Warszawa 1960 (prze­ druk w i d e m , Wartość..., s. 136—149).

77 I d e m , Wartość..., s. 139. 7* Ibid., s. 138.

79 I d e m , Kłopot..., s. 339.

W. V o d s é, Wspomnienie o człowieku, który m yślał inaczej, Twórczość 1969, nr 1, s. 151—153.

81 H. E l z e n b e r g , Próby kontaktu. Eseje i studia krytyczne, Kraków 1966, s. 186.

... zbyt przemożna, zbyt niezachwiana, zbyt wszechwładnie wszystkie insiynkty w szachu trzymająca moralność? Nie jest to niemożliwe: cała ta nieżywiołowość może być czymś nabytym, wynikiem świadomejj zamierzonej i zgubnym powo­ dzeniem uwieńczonej pracy nad sobąs2.

W chw ili przełom ow ej B ru tu s trw a w uporczyw ej w ierze, iż racje etyczne obow iązują pow szechnie, że „każdy in n y człow iek m yślący bę­ dzie [je] m u siał uznać i p rzy ją ć ” 83 — w tej w ierze, k tó ra zgubiła już w k o n fro n ta cji z b a rb a rz y ń stw e m niejed n eg o cyw ilizow anego człow ieka i niejed n ą cyw ilizację. Możliwe jest więc, pow iada Elzeniberg, tak ie oto odczytanie ostatecznej w ym ow y Szekspirow skiego d ra m a tu : „kto się zbytnio doskonali m oralnie, ten zabija w sobie żywioł i przez to — nie w w y n ik u ty ch lub ow ych błędnych posunięć — p rzeg ry w a sw oje w alki życiow e”. O dczytanie takie o p a tru je jed n ak E lzenberg zastrzeżeniam i, w w yn ik u k tó ry c h dochodzi ido innej nieco form uły: m otorem człow ieka toczącego w alkę są nam iętności, k tó ry c h cno ta nie jest w stanie zastą­ pić.

Cnota nie s p o w o d o w a ł a kląski Brutusa, ale, wezwana na pomoc, by zaradzić defektowi natury, nie zdołała tej klęski odwrócić84. [Stąd uogólnienie:] ... żeby się wstrzymać od czynu, motyw etyczny wystarcza. Natomiast gdy jakiś [...] czyn został przeze mnie uznany za dolhry, to, by go sipełnić) moje przeko­ nanie o tym, że dobry, w połączeniu z moją nawet największą miłością dobra, nie będzie mdtywem wystarczającym83.

■Pesymizm, jak i w yraźnie w yziera z analiz sytu acji hom inis ethici w rea ln y m św iecie, n ie jest jed n ak totalny. S p raw ia to postać G andhie- go: „Istnien ie Gandhieigo stanow i ży w y dowód, że szczyty m o raln e są osiągalne” 86 — zanotow ał Elzeniberg w dzienniku pod d a tą 28 IX 1930 r. G andhiem u pośw ięcił dwa szkice: z 1934 r. A him sa i pa cyfizm . Rzecz

o gandyzm ie o raz z roku 1948 G andhi w p e rsp e k tyw ie dziejow ej, oba

p rzed ruk o w an e w tam ie P róby k o n ta ktu .

U rzeczyw istnić w sw oim życiu w olę uzyskania m aksym alnej p rz e ­ wagi dobra n ad ziłem imożna na dw a sposoby: przez realizow anie dobra o raz przez unikanie, w yzbyw anie się zła. M etodę pozytyw ną .nazywa E lzenberg m e!liorystyczną, drugą — soteryczną. Obie /postawy czyni przedm iotem su b te ln e j analiizy w ro zp raw ie Ideał zbaw ienia na gruncie

e ty k i c zyste j z ro k u 1960.

S zereg p rac pośw ięcił E lzenberg zagadnieniom zw iązanym z dziedziną estetyki. Sam będąc czynnym k ry ty k ie m , w dw óch rozpraw ach — N auka

82 Ibid., s. 186—187.

83 Ten i następny cyt. ibid., s. 189. 84 Ibid., s. 189—190.

85 Ibid., s. 191.

28 Miohal Woroniecki

o litera tu rze czy k r y ty k a literacka? (1925) oraz W spraw ie podstaw

k r y ty k i literackiej (1926) — zarysow ał w łasną koncepcję, w m yśl k tó re j

k ry ty k a literack a, p o jęta jako d y scy plina n o rm a ty w n a w sto su n k u do lite ra tu ry , przeciw staw iona jest nauce o litera tu rz e . D ostrzegając dla tej ostatn iej trz y zasadnicze imożfliwe k ie ru n k i 'badań: k lasy fik ację, u s ta ­ lanie związków przyczynow ych o raz analizę sam ego dzieła — s ta je El­ zenberg n a stanow isku, że ty lk o an aliza dać m oże istotne 'poznanie dzieła; jed n ak a k u ra t ona

... w jej części jedynie istotnej jest czynnością środkami naukowymi niewyko­ nalną i którą swoimi środkami zdoła przeprowadzić jedynie dyscyplina poza­ naukowa, jaką jest krytyka literacka 87.

A naliza ta k a w ym aga bowiem w artościow ania, w y k ry w an ia cech ja ­ kościow ych, reagow ania uczuciowego oraz m yślen ia m etaforycznego.

rv

A lfred G aw roński, p rzy gląd ając się dziejom racjonalności, napisał w 1974 r. kilk a zdań, k tó re tu chcę zacytować:

Okazało się [...], że istnieją granice immamentne, konieczne ludzkiej racjo­ nalności, bez których nie byłaby ona tym, czym jest, i które są jej niezbędnym składnikiem, jej słabością i jednocześnie siłą. Dzisiejszy racjonalizm nie twierdzi więc, że rozum ludzki jest w stanie rozszyfrować wszelkie zagadnienia, ani też nie przeczy temu, że w s w o i m z a k r e s i e intuicja i uczucia odgrywają do­ niosłą rolę. Twierdzi natomiast, że tylko rozum może ustalić swoje własne ogra­ niczenia i uznać cokolwiek za wyższy od siebie autorytet — uznać na zasadzie swoich własnych, immanentnyoh p raw 88.

G dy w lata ch d w u dziestych Elzenberg rozpoczął „dorabianie pochodni do pło m ien ia”, n ie spodziew ał się zapew ne, że przedsięw zięcie może o k a­ zać się dość groźne. A ksjologia form alna, k tó ra m iała by ć jedynie w stę­ pem do szeroko zakrojonego tra k ta tu aksjologicznego, przesłoniła z cza­ sem całość, fak ty czn ie ją zastępując, b y z czasem zostać zaniechaną. Nie sądzę jed n ak , by ów k ry zy s teo rety czn y z końca la t 40-tych, n a k tó ry w skazują badacze dzieła E lzenberga, był odczuw any p rzezeń jako po­ rażka; by ł to raczej żal: w szak dobrze w iedział, że k o h e re n tn y system filozoficzny jest rzeczyw iście piękny. J e s t jed n a k ta k ż e m a rtw y — i to rów nież E lzenberg m u siał wiedzieć, skoro na zakończenie K łop otu z ist­

n ien iem napisał, że m yśl jednocześnie n am iętn a i zaham ow ana jest tw o ­

rem arcyludzkim .

W ty m sensie żyw e i spójne jednocześnie dzieło E lzenberga jest w łaśnie takie.

88 A. G a w r o ń s k i , Dlaczego Platon w ykluczył poetów z Państwa?, War-88 A. G a w r o ń s k i , Dlaczego Platon w ykluczył poetów z Państwa?, Warszawa 1984, s. 32.