К С τ A U N I V E R S I T A T I S N I C O L A I C O P E R N I C !
H I S T O R I A X X I — N A U K I H U M A N I S T Y C Z N O - S P O Ł E C Z N E — Z E S Z Y T 16T — Ш »
Zakład Historii Starożytnej
Mariusz Ziółkowski
GARNIZON RZYMSKIEJ BRYTANII JAKO PRZYKŁAD ARMII PROWINCJONALNEJ
W OKRESIE WCZESNEGO CESARSTWA RZYMSKIEGO (I—II W.)
Z a r y s t r e ś c i . Miejsce i skład armii prowincjonalnych wśród sił zbrojnych cesarskiego Rzymu. Liczebność, skład i dyslokacja wojsk rzymskich w Brytanii: legiones, auxilia, singulares, numeri, classis Britannica. Systemy stałych fortyfikacji granicznych w Brytanii: Wał Hadriana i Wał Antonina.
Armia była najważniejszym czynnikiem w życiu politycznym wczes-nego Cesarstwa Rzymskiego. W aspekcie wewnętrznym stanowiła ona główne oparcie władzy cesarskiej, w aspekcie zewnętrznym była nato-miast instrumentem realizacji określonych założeń polityki zagranicznej Imperium. Niniejsze rozważania dotyczą wyłącznie owej zewnętrznej roli armii rzymskiej.
Ciesząc się szczególną troską Augusta i jego następców armia rzym-ska osiągnęła nie tylko znaczną liczebność, lecz także wysoki poziom roz-woju form organizacyjnych. Reformy Augusta nadały jej bowiem w peł-ni zawodowy charakter, określając dokładpeł-nie czas trwapeł-nia i warunki służby oraz normując sytuację weteranów.
Armia rzymska tego okresu była scentralizowana i podporządkowana jednemu dysponentowi — cesarzowi, który określał politykę militarną państwa i ustalał sposób dysponowania siłami zbrojnymi w poszczegól-nych prowincjach. W prowincjach bowiem, a nie w Italii, rozlokowane były formacje tworzące rdzeń lądowej armii rzymskiej, tzn. legiony i wojska posiłkowe (auxilia), oraz większość sił morskich Imperium.
W Italii, a właściwie w samym Rzymie, stacjonowały jedynie: gwar-dia cesarska, czyli kohorty pretoriańskie1, kohorty miejskie2 pełniące
1 Obydwie monografie dotyczące kohort pretoriańskich są niestety nieco
prze-starzałe: M: D u r r y , Les cohortes prétoriennes, Paris 1938; A. P a s s e r i n i , Le coorti pretorie, Roma 1939, reprint 1972.
ł Podstawowym opracowaniem jest studium H. F r e i s a , Die Cohortes
służbę porządkową w mieście oraz kohorty wigilów3, które pierwotnie były strażą pożarną i nocną, z czasem upodobniły się do cohortes urbanae. Cesarz Hadrian powiększył swoją gwardię przez utworzenie specjalnego oddziału — équités singulares imperatoris 4 — spośród doborowych żoł-nierzy jazdy posiłkowej. Ponadto w portach italskich: Misenum i Ra-wennie znajdowały się bazy dwóch flot ·— miseńskiej (ok. 10 tys. ludzi) i raweńskiej (ok. 5 tys. ludzi)5.
Wspomniane formacje odgrywały znikomą rolę w realizacji założeń polityki zewnętrznej Imperium, natomiast niektóre z nich, zwłaszcza ko-horty pretoriańskie, wywierały ogromny wpływ na życie polityczne Rzy-mu w I i II w. Z tego względu formacje stacjonujące w Italii zostaną świadomie pominięte w dalszych rozważaniach.
Obrona granic Imperium, powiększanie jego terytorium, podejmowa-nie wypraw prewencyjnych lub represyjnych oraz inne działania mili-tarne związane z realizacją polityki zewnętrznej Rzymu spoczywały na legionach i oddziałach auxiliarnych, stacjonujących w nadgranicznych prowincjach. Wszystkie jednostki poszczególnych prowincji tworzyły armie prowincjonalne podlegające namiestnikom danych prowincji.
Owe armie prowincjonalne wywierały znaczny wpływ na życie pro-wincji, przyspieszały ich romanizację, ale w I i II w. nie były jeszcze związane z tymi prowincjami na stałe. Zarówno całe legiony oraz ich wydzielone części (vexillationes), jak też oddziały auxiliarne często były przesuwane z prowincji do prowincji. Było to możliwe, ponieważ oddziały te miały jednolitą organizację, centralnie mianowaną kadrę oficerską oraz jednego naczelnego wodza — cesarza. Warto zatem przyjrzeć się jeszcze t e j właściwej armii cesarskiego Rzymu, której cząstkę stanowił garnizon rzymskiej Brytanii.
Kręgosłup t e j armii stanowiły niewątpliwie legiony, w których służyli obywatele rzymscy, początkowo mieszkańcy Italii, a w miarę romanizacji prowincji — obywatele pochodzenia prowincjonalnegoe. W wyniku re-form wojskowych Augusta ogólna liczba legionów spadła z prawie 50 w okresie wojen domowych do zaledwie 28. Nie oznaczało to jednak osłabienia armii, gdyż w miejsce kadłubowych legionów, liczących po * Istnieje jedynie monografia P. K. B a i l l i e R e y n o l d s a , The Vigiles of
Imperial Rome, London 1926.
4 Podstawowa monografia: M. S ρ e i d e 1, Die Equités Singulares Augusti, Bonn 1965.
5 Najpełniejsze wiadomości o flocie rzymskiej w okresie cesarstwa można zna-leźć w pracach: Ch. G. S t a r r , The Roman Imperial Navy, N e w York 1941, reprint Cambridge 1960; D. К i e η a s t, Untersuchungen zu den Kriegsflotten der römischen
Kaiserzeit, Bonn 1966.
6 Zob. G. F o r η i, Il reclutamento delie legioni da Augusto a Diocleziano Milano—Roma 1953.
Garnizon rzymskiej Brytanii., 7
ok. 3500 żołnierzy, powstały duże silne jednostki g r u p u j ą c e nominalnie po 6000 ludzi7. Rzeczywiście zaś legion liczył ok. 5500 ludzi, w t y m tylko 120 jeźdźców. Piechurzy podzieleni byli na 10 kohort po 6 centurii każda, z w y j ą t k i e m pierwszej kohorty (cohors militaria), złożonej p r a w -dopodobnie z 5 podwójnych centurii. Realną liczebność z w y k ł e j cen-turii — teoretycznie 100 ludzi — ocenia się na ogół na 80 żołnierzy, ko-h o r t y zaś — na 480 żołnierzy (teoretycznie 600 ludzi) 8.
Legion był więc wielką jednostką ciężkozbrojnej piechoty o p e ł n y m zapleczu i n ż y n i e r y j n y m i technicznym. W każdym legionie znajdowały się bowiem specjalne oddziały techniczne (fabri), które pełniły kierow-niczą rolę w pracach budowlanych i saperskich w y k o n y w a n y c h przez wszystkich żołnierzy legionu.
W okresie p r y n c y p a t u (I—II w.) minimalna liczba legionów w armii r z y m s k i e j wynosiła 25 (po klęsce w Lesie TeUtoburskim w 9 г.), m a k s y -malna zaś — 30. Dopiero w ostatnich latach II stulecia cesarz Septymiusz Sewer podniósł liczbę legionów do 33, tworząc 3 nowe legiony na w o j n ę z P a r t a m i . W przybliżeniu więc ogólną liczbę legionistów w armii r z y m -skiej I—II w. można szacować na około 150 tysięcy.
Legiony stanowiły rdzeń armii prowincjonalnych rozmieszczonych wzdłuż granic cesarstwa. Liczba legionów stacjonujących w poszczegól-nych prowincjach nadgraniczposzczegól-nych zależała nie tyle od wielkości prowincji, ile od stopnia zagrożenia j e j z zewnątrz. Dlatego schemat rozmieszcze-nia legionów w prowincjach państwa rzymskiego stanowi znakomitą ilustrację głównych k i e r u n k ó w polityki zagranicznej Rzymu, w zależności od kształtowania się sytuacji na obszarach graniczących z Imperium. Warto zatem dokonać takiego zestawienia dla w y b r a n y c h momentów w pierwszych dwóch stuleciach.
Z zestawienia wynika, że nie nastąpiła żadna zasadnicza zmiana p r o -porcji między liczbą legionów w prowincjach zachodnich i wschodnich. Wyraźne przesunięcia zaszły natomiast w rozmieszczeniu legionów n a terenie poszczególnych prowincji w obrębie obu tych regionów. W p r o -wincjach wschodnich wiązały się one z podbojami T r a j a n a na początku
II w. i z ofensywną polityką Septymiusza Sewera n a przełomie II i III stulecia. W prowincjach zachodnich zaznaczyło się natomiast w y -raźne przeniesienie środka ciężkości polityki rzymskiej znad Renu na granicę n a d d u n a j s k ą , począwszy od lat osiemdziesiątych I wieku.
W związku z tą zasadniczą zmianą uległa r e d u k c j i ilość legionów sta-cjonujących w Hiszpanii i obu Germaniach, wzrosła zaś ich liczba w pro-7 Podstawowym studium o rzymskich legionach jest do dziś praca H. M. D. Ρ а г к e r a, The Roman Legions, Oxford 1928.
8 Zob. G. W e b s t e r , Τ he Roman Imperial Army, London 1969; M. G r a n t ,
T a b e l a 1
ROZMIESZCZENIE LEGIONÓW W PROWINCJACH IMPERIUM RZYMSKIEGO W I—II W.*
Liczba legionów
Nazwa prowincji 14 r. 68 r. 112 r. 215 r.
(Tyberiusz) (Neron) (Trajan) (Karakalla)
Prowincje zachodnie Brytania — 3 3 3 Hiszpania 3 2 1 1 Germania Superior 4 3 2 2 Germania Inferior 4 4 2 2 Recja — — — 1 Noricum — — — 1 Dalmacja 2 2 — — Pannonia (cała) 3 2 5 4 Mezja (cała) 2 3 5 4 Dacja (cała) — — 2 2 Italia — — — 1 Prowincje wschodnie Galacja-Kapadocja — — 2 2 Syria 4 3 3 3 Judea — 3 1 2 Mezopotamia — — — 2 Arabia — — 1 1 Egipt 2 2 2 1 Afryka 1 1 1 1 Razem legionów 25 28 30 33
* Zeitawienie (porządzono na podstawie: M. Grant, The Army of the Caesars, London IST«, Appendix 1, s. 291—294.
wincjach naddunajskich (wojny z Dakami). Doświadczenia Rzymu z dru-giej połowy II w. (zagrożenie Italii z północy przez germańskich Kwadów i Markomanów oraz sarmackich Jazygów — tzw. wojny markomańskie w 1. 167—180) spowodowały zainstalowanie pojedynczych legionów
w Recji i Noricum, a w późniejszych latach także w Italii (197 r.)· Dalsze zmiany dyslokacji wojsk dokonywały się w obrębie poszczególnych pro-wincji, zwłaszcza w trakcie ich podboju lub reorganizacji.
*
* *
Bariery rekrutacyjne (warunek posiadania obywatelstwa rzymskiego) oraz wysoki koszt utrzymania legionów (żołd legionisty był wyższy niż żołd żołnierza auxiliów) spowodowały, że August (30 p.n.e.—14 n.e.)
prze-Garnizon rzymskiej Brytanii.., 9
kształcił dawne oddziały sprzymierzeńców rzymskich w regularne jed-nostki piechoty i jazdy, stanowiące drugi człon rzymskiej armii polowej w okresie pryncypatu — auxilia9. Służyli w nich wolni mieszkańcy
Imperium nie posiadający obywatelstwa rzymskiego.
Od czasów cesarza Klaudiusza (41—54 r.) po zakończeniu 25-letniej służby w auxiliach wszyscy weterani otrzymywali obywatelstwo rzym-skie. Fakt ów był potwierdzany specjalnym dyplomem z brązu, zawie-rającym na dwóch złożonych tabliczkach formułę nadania obywatelstwa oraz spis oddziałów auxiliów stacjonujących w danej prowincji.
Dzięki dyplomom wręczanym weteranom możliwe jest ustalenie liczebności i składu auxiliów rzymskich prawie do końca II wieku. Usta-lenia nie są jednak tak ścisłe, jak w odniesieniu do legionów, ponieważ dysponujemy jedynie tą niewielką częścią brązowych tabliczek, która zachowała się do naszych czasów i weszła do obiegu naukowego. Po-wszechnie przyjmuje się, że w auxiliach służyło łącznie co najmniej tyle samo żołnierzy co w legionach, a więc minimum 150 tysięcy.
Auxilia wypełniły dotkliwą lukę w schemacie organizacyjnym armii rzymskiej, dostarczając Imperium konnicy (notabene górującej zdecydo-wanie nad rodzimą armią rzymską), lekkozbrojnej piechoty oraz specjal-nych jednostek (np. oddziałów syryjskich łuczników lub balearskich pro-car zy).
Piechota auxiliarna zorganizowana była w kohorty o liczebności no-minalnej 500 (cohors quingenaria) lub 1000 ludzi (cohors milliaria). W praktyce centurie w tych oddziałach liczyły zapewne tylko po 80 ludzi (według niektórych badaczy jednak po 100).
Dwojakiego rodzaju były również oddziały jazdy (alae), liczące nomi-nalnie po 500 lub 1000 jeźdźców. Ala guingenaria składała się z 16 turrnae po 32 ludzi, ala milliaria — prawdopodobnie z 24 turmae po 32 (lub po 42) ludzi każda 10.
Istniały także oddziały mieszane — cohortes equitatae — liczące 6 turii piechoty i 4 turmae jazdy (cohors quingenaria equitata), bądź 10 cen-turii piechoty i 8 turmae jazdy (cohors milliaria equitata). W tych mie-szanych jednostkach liczebność centurii wynosiła 80 (lub 60) żołnierzy, a turma jazdy liczyła 32 ludzi.
• Jedyną używaną do dziś pełną monografię auxiliów opracował jeszcze przed I wojną światową G. L. C h e e s m a n , The Auxilia of the Roman Imperial Army, Oxford 1914, reprint 1971. Nowa praca P. Α. H o l d e r a, Studies in the auxilia
of the Roman Army from Augustus to Trajan, Oxford 1980, obejmuje jedynie
pewien okres istnienia auxiliów (do Trajana).
10 Zob. Ε. Β i г 1 e y, Alae and Cohortes miliariae, [w:] Corolla memoriae
Erich Swoboda dedicata. Römische Forschungen in Niederösterreich, Graz—Köln
Bardziej obrazowo liczebność i skład oddziałów i pododdziałów w róż-nych jednostkach armii rzymskiej oddaje zestawienie porównawcze v/ tab. 2.
Od czasów cesarza Wespazjana (69—79 r.) oddziałami auxiliów dowo-dzili centralnie mianowani ekwiccy oficerowie pochodzenia italskiego. Wtedy to przyjęto zasadę umieszczania tych jednostek — najczęściej jednolitych pod względem etnicznym — w prowincjach odległych od miejsca ich rekrutacji. Zapobiegało to zbyt ścisłym związkom z miejsco-wą ludnością oraz wzmacniało w żołnierzach poczucie wspólnoty losów całego Imperium.
Pewne modyfikacje w dotychczasowym systemie poczynił cesarz Ha-drian (117—138 г.), który zezwolił na uzupełnianie legionów w miejscu ich stacjonowania, co spowodowało ściślejsze związanie garnizonu rzym-skiego z bronioną przezeń prowincją.
Prawdopodobnie ten sam cesarz był twórcą nowej formacji — od-działów numeri i cunei, które zaciągano wśród wojowniczych nie
zromani-zowanych plemion nadgranicznych11. W skład tych oddziałów
wcho-dziła jazda i lekkozbrojna piechota; dowodzili nimi wybrani spośród centurionów legionowych ρraepositi, lecz komendy wydawano w rodzi-mym języku żołnierzy.
Ogólna liczba tych jednostek jest trudna do ustalenia, ponieważ nie figurowały one na dyplomach wręczanych weteranom auxiliów. Główna różnica między auxiliami a owymi numeri i cunei polegała na tym, że
ci ostatni nie otrzymywali obywatelstwa rzymskiego po zakończeniu służby i byli uzupełniani tylko wśród swych rodzimych plemion.
W przedstawionym skrótowo schemacie organizacyjnym armii rzym-skiej mieścił się garnizon prowincji Brytanii. Jego liczebność, skład i dyslokacja w I i II w. będą przedmiotem naszych dalszych rozważań. Omówione zostaną również systemy stałych fortyfikacji granicznych w Brytami, które dawały mocne oparcie oddziałom rzymskim stacjonu-jącym w tej prowincji.
*
* *
Liczebność i skład garnizonu rzymskiej Brytanii zmieniały się kilka-krotnie w ciągu I i II w. Dokładne odtworzenie tych zmian nie jest możli-we ze względu na brak pełnych danych o liczbie oddziałów auxiliarnych, stanowiących podstawową masę wojsk tej prowincji. Możliwe jest
na-11 Zob. J. С. M a n n , A Note on the Numeri, Hermes 1954, nr 82, s. 501—508; H. T. R o w e l l , s.v. Numerus, [w:] P a u l y - W i s s o w a - C r o l l , Realencyclopedie für Altertumsvissenschaft, t. 17, Stuttgart 1937, coll. 1329—1341.
Tabel a 2 ORGANIZACJ A I LICZEBNOŚ Ć ODDZIAŁÓ W I PODODDZIALÛ W W LEGIONAC H I JEDNOSTKAC H AUXILIARNYC H ARMI I RZYMSKIE J * Ty p jednostk i Liczb a centuri i Liczb a ludz i w centuri i Ogóln a liczb a piechot y Liczb a turmae Liczb a ludz i w turmae Ogóln a liczb a jazd y Łączn a liczb a żołnierz y Cohors I legionis milliaria 5 80 80 0 80 0 (podwójnych ) Cohortes legionis II— X 6 80 48 0 48 0 Equités legionis 12 0 12 0 Cohors peditata quinge-naria 6 80 48 0 48 0 (100 ) (600 ) (600 ) Cohors peditata milliaria 10 80 80 0 80 0 (100 ) (1000 ) (1000 ) Cohors equitata quinge-naria 6 80 48 0 4 32 12 8 60 8 (60 ) (360 ) (488 ) Cohors equitata milliaria 10 80 80 0 8 32 25 6 105 6 Ala quingenaria 16 32 51 2 51 2 Ala milliaria 24 32 76 8 76 8 (42 ) (1008 ) (1008 ) O ω N o D Η N 3 OT W t-·· n> « 1-1 vi » 3 * Zestawieni e sporządzon o n a podstawie : D . J . Breeze , B . Do b s on , HadrianΊ Wall, Londo n 1976 , s . 155 , tabl . 12 .
tomiast prześledzenie głównych tendencji w polityce militarnej Rzymu na terenie Brytanii oraz dokonanie szacunkowych obliczeń wielkości garnizonu rzymskiego na wyspie w kilku wybranych momentach.
W 43 r. armia inwazyjna utworzona przez cesarza Klaudiusza (41— 54 r.) w celu podboju Brytanii liczyła ok. 40 tys. ludzi. W jej skład wchodziły 4 legiony (II Augusta. IX Hispana, XIV Gemina, XX Valeria), liczne auxilia (m.in. kohorty germańskich Batawów) oraz flota (classis Britannica), której zadaniem było przetransportowanie wojsk lądowych na wyspę i utrzymywanie łączności z kontynentem 12.
Osłabienie garnizonu Brytanii nastąpiło w ostatnich latach rządów Nerona (54—68 r.) wskutek wycofania legio XIV Gemina w 66—67 r. (przeniesiono ją do Judei w związku z wybuchem wielkiego powstania żydowskiego — 1. 66—73) i w czasie wojny domowej 69 r. (do walk 0 tron cesarski ściągnięto z wyspy na kontynent wiele oddziałów wojsk posiłkowych). Liczebność armii rzymskiej w Brytanii wzrosła ponownie za. rządów założyciela nowej dynastii, Wespazjana (69—79 г.), który był zwolennikiem polityki ofensywnej na terenie Brytanii. Dla prowadzenia dalszego podboju w miejsce legionu XIV przysłana została na wyspę nowo powstała legio II Adiutrix; przypuszczalnie towarzyszyło jej kilka lub kilkanaście oddziałów auxiliarnych 13.
Za namiestnictwa Gnejusza Juliusza Agrykoli (1. 78—84) armia rzym-ska w Brytanii osiągnęła maksymalną liczebność — ponad 70 tys. ludzi u. Tworzyły ją 4 legiony (II Augusta, II Adiutrix, IX Hispana, XX Valeria Victrix) oraz ok. 90 jednostek auxiliarnych. Liczbę oddziałów posiłko-wych sugerują badania archeologiczne w obozach wojskoposiłko-wych, które wskazują, że czynnych było wówczas ok. 70 obozów w północnej Brytanii 1 ok. 20 w Walii.
Wkrótce potem cesarz Domicjan (81—96 r.) wycofał z Brytanii legio ÍÍ Adiutrix w związku z groźną sytuacją nad Renem i Dunajem. Razem 7. tym legionem opuściło wyspę ok. 10 tys. auxiliów1S.
Za panowania Hadriana (117—138 r.) garnizon prowincji liczył ok. 50 tys. żołnierzy i składał się z 3 legionów (II Augusta, XX Valeria,
12 Zob. D. R. D u d l e y , G. W e b s t e r , The Roman Conquest of Britain, Cambridge 1967; G. W e b s t e r , The Claudian Frontiers in Britain, [w:] Studien zu
den Militärgrenzen Roms, Köln 1967, s. 42—53; M. W. C. H a s s a l , Batavians and the Roman Conquest of Britain, Britannia 1970, nr 1, s. 131—136.
13 G. W e b s t e r , The Military Situation in Britain between A.D. 43 and 71, Britannia 1970, nr 1, s. 179—198; t e n ż e , Rome against Caratacus, London 1981. 14 Zob. A. R. B u r n , Agricola and Roman Britain, London 1953; E. B i r l e y ,
Britain under Flavians: Agricola and his predecessors, [w:] Roman Britain and the Roman Army, Kendal 1953, s. 10—19.
11 J. C l a r k e , Roman and Native A.D. 80—122, [w:] Roman and Native in
Garnizon rzymskiej Brytanii.., 13
Ví Victrix) i ok. 65 oddziałów auxiliarnych, okupujących prawie 80 obo-zów wojskowych ie. Legio VI Victrix została sprowadzona z Novaesiura
(Neuss) w Germanii Inferior najpóźniej w 122 r. i zastąpiła w Eburacum (York) legio IX Rlspana 17.
Liczba czynnych obozów wojskowych wzrosła za panowania Anto-nina Piusa (138—161 r.) do ponad 110, jednak ani w dyplomie z 1. 145— 146, ani w inskrypcjach z drugiej połowy II w. nie znajdujemy infor-macji o nowych jednostkach auxiliarnych w Brytanii. Wydaje się więc, że garnizon prowincji nadal liczył ok. 50 tys. ludzi, a obsadzenie większej liczby obozów było wynikiem dzielenia jednostek posiłkowych na
vexilla-tiones 18. Połowa II w. to ostatni moment, w którym stan źródeł
umożli-wia dokonanie szacunkowych lecz względnie precyzyjnych, obliczeń wielkości garnizonu Brytanii.
LEGIONES
W I i II w. na terytorium rzymskiej Brytanii stacjonowało ·— dłużej lub krócej — 6 różnych legionów. W okresie od 43 do ok. 85 r. podstawę armii rzymskiej w Brytanii stanowiły 4 legiony, a ich dyslokacja odzna-czała się dużą płynnością w związku z trwającym wciąż podbojem wyspy. Od ok. 85 r. do końca istnienia prowincji stacjonowały w niej 3 legiony, których rozmieszczenie nie zmieniało się.
W zachodniej części wyspy w Isca Silurum (Caerleon) stacjonowała legio II Augusta, na północnym zachodzie w Deva (Chester) — legio XX Valeria Victrix, a na północy prowincji w Eburacum (York) ulokowana została legio IX Hispana, a następnie legio VI Victrix (od 122 r.)1 β.
Z wyjątkiem legio IX Hispana wszystkie pozostałe legiony przed przybyciem do Brytanii wchodziły w skład wojsk garnizonu Germanii Inferior lub Germanii Superior. W obu prowincjach germańskich doko-nywano większych zaciągów, mających na celu wyrównanie bardziej dotkliwych strat w ich szeregach. Tacyt wspomina o 2 tys. żołnierzy zwerbowanych w obu Germaniach i przysłanych do Brytanii w 61 r. w celu wyrównania strat poniesionych przez legiony tej prowincji w
cza-M J. P. G i l l am, Roman and Native A.D. 122—197, [w:] Roman and Native...,
s. 60—90.
17 E. B i r l e y , The Fate of the Ninth Legion, [w:] Soldier and Civilian in
Roman Yorkshire, ed. R. M. B u t l e r , Leicester 1971, s. 71—80; W. Ε с к, Zum Ende der legio IX Hispana, Chiron 1972, nr 2, s. 459—462.
18 G. S i m p s o n , Britons and the Roman Army, London 1966, s. 120—121.
" M. G. J a r r e t , Legio 11 Augusta in Britain, Archaeologia Cambrensis 1965, nr 114, s. 47—63; t e n ż e , Legio XX Valeria Victrix in Britain, Archaeologia Cam-brensis 1968, nr 117, s. 77—91; Ε. B i r l e y , VI Victrix in Britain, [w:] Soldier and Civilian in Roman Yorkshire, Leicester 1971, s. 81—96 (por. przyp. 17).
sie powstania Boudikki20. Podobne vexïllationes dla legionów Brytanii z obu prowincji germańskich przybyły na wyspę w 155 r. pod wodzą nowego namiestnika, Juliusza Werusa, który uprzednio zarządzał Germa-nią Inferior21.
Zasadniczym zajęciem legionów było prowadzenie kampanii wojen-nych oraz budowa i konserwacja własnego obozu oraz castelli wojsk po-siłkowych, leżących w strefie ćjziałania danego legionu. Legiony II
Au-gusta, VI Victrix i XX Valeria Victrix były głównymi budowniczymi obu fortyfikacji granicznych: Wału Hadriana i Wału Antonina22.
AUXILIA
Najbardziej pełne zestawienie oddziałów auxiliarnych, wchodzących w skład garnizonu rzymskiej Brytanii, obejmuje 20 alae jazdy (w tym jedna ala milliaria) i 49 cohortes (w tym 7 cohortes milliariae)23. Okre-sem najlepiej oświetlonym źródłowo jest panowanie Hadriana, kiedy na wyspie przebywały:
16 alae, w tym: 1X1000 ludzi = 1000
15 X 500 ludzi = 7500
Π cohortes: 7X100 ludzi = 7000
40 X 500 ludzi = 20 000 razem 35 500
To szacunkowe obliczenie uświadamia, że łączna liczba żołnierzy auxiliów przewyższała dwukrotnie liczbę legionistów odbywających służ-bę w Brytanii.
Oddziały auxiliarne towarzyszyły legionom w kampaniach wojennych, ale ich głównym zadaniem było sprawowanie kontroli na najbardziej
20 T a c y t , Annales, XIV, 38. Por. Ch. Μ. В u 1 s t, The Revolt of Queen
Bou-dicca in A.D. 60, Historia 1961, nr 10, s. 496—509; К. К. C a r o l l , The Date of Boudicca's Revolt, Britannia 1979, nr 10, s. 197—202; D. R. D u d 1 e y, G. W e b s t e r , The Rebellion of Boudicca, London 1962.
21 R. G. С o 11 i η g w о о d, R. P. W r i g h t , The Roman Inscriptions of Britain, Oxford 1965; RIB 1322; A. R. B i r l e y , The Roman Governors of Britain, K ö l n
-Graz 1967, s. 63—102, nr 26.
22 Zob. С. Ε. S t e v e n s , The Building of Hadrian's Wall, Kendal 1956; D. J. B r e e z e , B. D o b s ο η, The Building of Hadrian's Wall,
Newcastle-upon-Tyne 1973; G. S. M a x w e l l , The Building of the Antoninę Wall, [w:] Actes du IXe Congrès international d'études sur les frontières Romaines, Bucharest 1964, s. 327—332.
28 G. S i m p s o n , Britons..., s. 115—119; E. B i r l e y , Roman Garrisons in the
North Britain, Journal of Roman Studies 1932, nr 22, s. 55—59; t e n ż e , Roman Garrisons in Wales, Archaeologia Cambrensis 1952, nr 102, s. 9—20; B. R. H a r t l e y ,
Some Problems of the military Occupation of the north of England, Northern
History 1966, nr 1, s. 7—20; M. G. J a r r e t , The Garrison of Maryport and the Roman Army in Britain, [w:] Britain and Rome, ed. M. G. J a r r e t , В. D о b s ο η,
G a r n i z o n r z y m s k i e j Brytanii.., 15
niespokojnych obszarach prowincji i obrona jej granic przed atakami z zewnątrz. Dlatego większość jednostek wojsk posiłkowych była sku-piona na północy prowincji (Penniny, Wał Hadriana i Wał Antonina) oraz w górzystych regionach Walii.
Olbrzymia rola dyplomów wojskowych dla odtworzenia stanu liczeb-nego i składu armii prowincjonalnych skłania nas do omówienia tych źródeł w odniesieniu do auxiliów rzymskiej Brytanii. Ogółem zachowało się dwanaście takich dyplomów (w tym dwa znalezione poza terytorium t e j prowincji), ale tylko połowa z nich zawiera pełne lub prawie pełne spisy jednostek auxiliarnych.
Najwcześniejszy z dobrze zachowanych dyplomów jest datowany na 98 г., najpóźniejszy zaś pochodzi z okresu od 10 XII 145 do 19 VII 146 r. Na wczesne lata panowania Trajana przypadają więc aż trzy dobrze za-chowane dyplomy (z 1. 98, 103 i 105), dalsze dwa zostały wystawione w początkach rządów Hadriana (w 1. 122 i 124), a jeden odnosi się do czasów Antonina Piusa (r. 145—146).
Ilość oddziałów wyszczególnionych w każdym z tych dyplomów jest odmienna: C I L X V I 43 z 98 r . — 9 j e d n . (3 al. + 6 coh.) C I L X V I 48 ze 103 r. — 15 j e d n . (4 al. + 11 coh.) C I L X V I 51 ze 105 r. — 13 j e d n . (2 al. + 11 coh.) C I L X V I 69 ze 122 r. — 50 j e d n . (13 al. + 37 coh.) C I L X V I 70 ze 124 r. — 27 j e d n . (6 al. + 21 coh.) C I L X V I 93 ze 145—146 r. — 14 jed. (3 al. + 11 coh.).
Fakt występowania tych różnic jest dość łatwy do wyjaśnienia, bo-wiem już od badań G. L. Cheesmana2 4 ustalił się pogląd, że dyplomy nie zawsze dotyczą obszaru całej prowincji. Znacznie częściej są to re-jestry oddziałów pozostających pod komendą poszczególnych legionów, stacjonujących w danej prowincji.
Klasycznym przykładem potwierdzającym słuszność t e j tezy są dwa dyplomy z Mezji Dolnej; oba wystawione 14 VIII 99 r.25 Pierwszy z nich wymienia 9 oddziałów (3 alae + 6 cohortes), drugi zaś zawiera spis 10 całkiem innych jednostek (3 alae + 7 cohortes), należących do innej komendy legionowej.
Różnice liczby oddziałów w dyplomach brytańskich E. Birley2 8 wy-jaśnia następująco:
— dyplomy z lat 98, 103 i 105 oraz 145—146 zawierają spisy jed-nostek pozostających pod komendą pojedynczych legionów;
24 G. L . С h e e s m a n, op. cit., s. 49 i η. *5 C I L X V I 44 i 4p.
— dyplomy z lat 124 i 135 obejmują wykazy oddziałów należących do dwóch komend legionowych;
— dyplom ze 122 г., jako jedyny, przedstawia listę wojsk posił-kowych z całej prowincji.
Pamiętając o dużej ruchliwości auxiliów w czasach Wespazjana, Hadriana i Antonina Piusa, E. Birley analizuje szczegółowo dyplomy z wczesnych lat rządów Trajana, tzn. z okresu względnej stabilności od-działów posiłkowych w Brytanii. Rezultatem tych studiów jest hipoteza, że dyplom ze 103 r. zawiera spis auxiliów pod komendą legio II Augusta z Isca Silurum (4 alae + 1 1 cohortes), a dyplomy z 1. 98 i 105 przed-stawiają rejestr jednostek posiłkowych związanych z dowództwem legio XX Valeria Victrix w Deva (4 alae + 12 cohortes).
Zasięg terytorialny tych dwóch okręgów wojskowych był większy niż obszar Walii, ponieważ legio XX Valeria Victrix miała pod swą komendą także castella w Lancashire i Derbyshire (południowo-zachodnie Penniny). Taki podział Walii na 2 strefy wojskowe: północną (Deva) i południową (Isca Silurum) potwierdza statystyka znalezisk stemplowanych cegieł produkowanych przez oba legiony (II Augusta i XX Valeria Victrix). W zasadzie cegły ze stemplem leg. II Aug. występują w castellach po-łudniowej Walii, a cegły ze stemplem leg. XX V. V. pochodzą głównie z obozów północnej Walii 27.
Obszar trzeciej strefy, związanej z obozem legionowym w Eburacum (legio IX Hispana, potem VI Victrix), obejmował całą strefę nadgraniczną i wysunięte castella na północnym zachodzie. W Penninach linia podziału stref działania między dowództwem z Eburacum a komendą z Deva przebiegała prawdopodobnie wzdłuż drogi łączącej obie miejscowości. Przypuszczalnie także vexillationes pozostałych legionów garnizonu Bry-tanii, stacjonujące na północy prowincji, były podporządkowane do-wództwu legionowemu w Eburacum 28.
Dyplomy wojskowe stanowią podstawowe źródło w badaniach nad liczebnością armii rzymskiej w Brytanii w II w., ponieważ wielkością zmienną jest jedynie liczba auxiliów, a nie legionów. Liczby odzwiercie-dlające wyniki badań w czasie ostatnich kilkudziesięciu lat wykazują stałą tendencję zwyżkową.
W 1914 r. G. L. Cheesman przyjmował, że za panowania Hadriana w Brytanii stacjonowało 11 alae i 39 cohortes, łącznie ok. 29 tys. wojsk
!» M. G. J a r r e t , The Garrison of Maryport..., s. 28—31; G. S i m p s o n ,
Caer-leon and the Roman Forts in Wales in the second century A.D., Archaeologia
Cambrensis 1962, nr 111, s. 103—166.
28 B. R. H a r t l e y , Roman York and the northern military command to the
third century A.D., [w:] Soldier and Civilian in the Roman Yorkshire, ed. R. M.
Garnizon rzymskiej Brytanii.., 17
posiłkowych29. W 1936 r. R. G. Collingwood podniósł te liczby do 14 alae i 49 cohortes, a ogólną liczbę auxiliów ocenił na ok. 39 tys. ludzis0. Zmia-na ta wiązała się z odkryciem nowych inskrypcji, w tym dwóch dyplo-mów wojskowych (ze 122 i 135 r.) 31. Dyplom ze 122 r. informował o 4 no-wych jednostkach (1 ala + 3 cohortes), a dyplom ze 135 г. о 2 kohortach.
W 1964 r. G. Simpson wymienia 15 alae i 49 cohortes (w tym 1 ala i 6 cohortes milliariae), przebywających w Brytanii za Hadriana. Ich łączną liczebność uczona brytyjska ocenia na 35 500 ludzi według stanu teoretycznego, a 32 960 ludzi — według stanu faktycznego poszczególnych typów jednostek 32.
Grace Simpson dąży przy tym do powiązania danych epigraficznych z wynikami prac wykopaliskowych prowadzonych na szeroką skalą w ostatnich dziesięcioleciach. Wspomniane badania archeologiczne na terenie rzymskich obozów wojskowych w Brytanii pozwoliły na ustale-nie liczby castellów czynnych w poszczególnych okresach i dokładne okre-ślenie ich rozmiarów, a tym samym wielkości i rodzaju jednostek auxi-liarnych, które w nich stacjonowały.
Niestety, dane tego typu nie są tak jednoznaczne, jak świadectwa epigraficzne, dlatego z tych samych przesłanek wyprowadza się często odmienne wnioski. Na przykład liczba 80 obozów czynnych za Hadriana skłania S. S. Frere'a do tezy, że w tym okresie przebywało w Brytanii ok. 75 oddziałów auxiliarnych o łącznej liczebności 42 500 ludzi3S.
Jeszcze więcej trudności i kontrowersji pociąga za sobą próba ustale-nia liczby auxiliów brytańskich za Antonina Piusa, kiedy nastąpiło prze-sunięcie granicy dalej na północ, a ilość czynnych obozów wzrosła 34 do ponad 110. Z tego okresu pochodzi zaledwie jeden dobrze zachowany dyplom (z r. 145—146), co praktycznie uniemożliwia bardziej dokładną rekonstrukcję wielkości i składu garnizonu Brytanii w okresie od połowy II do końca III wieku.
SINGULARES
Liczebność oddziałów singulares nie jest sprawą całkowicie wyjaśnio-ną, lecz wTydaje się najbardziej prawdopodobne, że namiestnik prowincji miał do dyspozycji 500 ρ édités i 500 équités singulares, dobieranych
spo-29 G. L. С h e e s m a η, op. cit., s. 146—149.
80 R. G. C o l l i n g w o o d , Roman Britain, [w:] An Economic Survey of Ancient
Rome, ed. T. F r a n k , t. 3, Baltimore 1936, s. 137—138. « CIL XVI 69 i 82.
32 G. S i m p s o n , Britons..., s. 118.
38 S. S. F ι e r e, Britannia. A History of Roman Britain, Cambridge 1967, ». 160. 34 G. S i m p s o n , Britons..., s. 121; F. H a v e r f i e l d , G. S. M a c d o n a l d ,
śród żołnierzy auxiliów stacjonujących w danej prowincji35. Przyjęcie tych ustaleń oznacza, że w I i II w. w Brytanii było łącznie 1000 żołnierzy gwardii namiestnika prowincji, zorganizowanych w jedną cohors (pie-chota) i jedną ala (konnica). Liczby te potwierdzają pośrednio źródła archeologiczne, ponieważ obóz Cripplegate w Londinium (Londyn), w któ-rym stacjonowała gwardia namiestnika, mógł pomieścić maksymalnie do 1500 żołnierzy.
NUMERI, CUNEI
Źródła inskrypcyjne potwierdzają obecność ok. 20 jednostek numeri i cunei w Brytanii w III w. Obecność większości z tych oddziałów poświadczają pojedyncze napisy, dlatego można przypuszczać, że ich fak-tyczna liczba była znacznie wyższa. Nie mamy natomiast epigraficznych świadectw obecności numeri i cunei na wyspie w II w.
Jedyną wzmiankę, wiążącą się z tą kwestią, stanowi relacja Kasjusza Diona o wysłaniu do Brytanii 5500 jeźdźców sarmackich w 175 r.3e Tak liczny kontyngent został niewątpliwie podzielony na kilka lub kilkanaście mniejszych jednostek. Prawdopodobnie stacjonowały one wówczas razem z oddziałami auxiliów, ponieważ w Brytanii nie znaleziono samodzielnych obozów numeri o powierzchni 0,5—0,7 ha, które są znane z obszarów nadreńskich i naddunajskich 37.
Materiał archeologiczny z Cilurnum (Chesters) oraz trzeciowieczna inskrypcja z Bremetennacum (Ribchester) wskazują,. że obecność jeźdź-ców sarmackich w tych castellach już w II w. można uznać za wysoce prawdopodobną38. Istnieje jednak odosobniony pogląd, że większość owych Sarmatów opuściła Brytanię z wojskami Klodiusza Albina w 196— 197 r.39
CLASSIS BRITANNICA
Utworzona w 43 r. nowa flota była częścią sił ekspedycyjnych kon-centrowanych w Galii do podboju Brytanii 40. jej kolebką, a w
później-35 Zob. R. W. D a v i es, Singulares and Roman Britain, Britannia 1976, nr 7, s. 134—144.
36 K a s j u s z D i o, L X X I , 16,2. Por. G. W e b s t e r , The Roman Imperial
Army, London 1969, s. 100.
37 G. L. C h e e s m a n , op. cit., s. 5, 86 i п.; J. P. G i l l a m, Roman and Native
A.D. 122—197, [w:] Roman and Native..., s. 65—66.
38 RIB 583. I. A. R i c h m o n d , The Sarmatae, Bremetennacum veteranorum and regio Bremetennacensis, Journal of Roman Studies 1945, nr 35, s. 15—29.
39 S. S. F r e r e, op. cit., s. 162.
40 Zob. D. A t k i n s o n , Classis Britannica, [w:] Historical Essays in Honour
of James Tait, Manchester 1933. Por. Ch. G. S t a r r , op. cit., s. 152—156; S. E.
Garnizon rzymskiej Brytanii... 19
szych czasach kwaterą główną, był port w Gesoriacum (Boulogne-sur-Mer) na wybrzeżu Galii, zaopatrzony w latarnię morską. Podstawową funkcją floty brytańskiej był transport ludzi i materiałów z kontynentu do Brytanii; np. w 122 r. flota została użyta do przetransportowania legio VI Victrix z Germanii Inferior aż do ujścia rzeki Tyne. Flota bry-tańska ubezpieczała morskie szlaki komunikacyjne i handlowe między wyspą a kontynentem, m.in. zajmowała się transportem żelaza i rudy żelaznej wydobywanej w Brytanii.
Niejednokrotnie flota uczestniczyła bezpośrednio w kampaniach wo-jennych na północy wyspy. We współdziałaniu z armią lądową prowa-dziła wówczas rozpoznanie terenu oraz transportowała część wojska i za-opatrzenie, jak choćby w czasie wypraw Agrykoli4 1. Oddziały piechoty morskiej — pedatura classis Britannicae — brały udział w budowie Wału Hadriana4 2 w 1. 122—128. Dwie wydzielone eskadry chroniły następnie wschodnią i zachodnią flankę Wału Hadriana.
Główną rolę w działaniach floty na północy wyspy odgrywała baza w Pons Aelius (Newcastle-upon-Tyne) na wschodnim krańcu Wału Ha-driana, usytuowana w ujściu rzeki Tyne. Większość jej baz — takich jak Dubris (Dover), Rutupiae (Richborough) czy Lemanis (Lympne) — znaj-dowała się na południowo-zachodnim wybrzeżu Brytanii.
Classis Britannica liczyła ok. 200 triręm, a jej marynarze rekrutowali się przede wszystkim z Galii, prowincji naddunajskich (głównie z Pan-nonii i Tracji) i Afryki. Byli to w większości ludzie wolni (bez obywa-telstwa rzymskiego — tzw. peregrini), znacznie rzadziej wyzwoleńcy lub niewolnicy. Naczelnym dowódcą całej floty był ekwicki praefectus classis Britannicae, który podlegał namiestnikowi Brytanii.
WAŁ HADRIANA
Ważnym czynnikiem ułatwiającym armii rzymskiej w Brytanii wy-pełnianie podstawowego zadania, jakim była obrona granic prowincji, było stworzenie w latach dwudziestych II w. stałego systemu fortyfikacji, znanego pod nazwą Wału Hadriana 43. Wykonawcą nowej polityki
Hadria-Die Flotte der römischen Kaiserzeit, Würzburger Jahrbuch 1949—1950, nr 4, s. 100—
125.
41 T a c y t , Agricola, 18, 24, 38. Por. J. G. F. H i η d, Agricola's Fleet and Portus
Truculensis, Britannia 1974, nr 5, s. 285—288.
42 RIB 1944 i 1945. Por. D. P. S. P e a c o c k , Bricks of the Classis Britannica, Britannia 1977, nr 8, s. 235—248.
43 Istnieje obfita lit. dot. Wału Hadriana obejmująca wiele art. i kilka oprać, książkowych, m.in.: J. C. B r u c e , The Roman Wall, Newcastle-upon-Tyne 1947, wyd. 10; E. B i r l e y , Research on Hadrianic Wall, Kendal 1961; A. R. B i r l e y ,
Hadrian's Wall, London 1963; D. J. B r e e z e , В. D o b s o n , Hadrian's Wall,
na w Brytanii był nowy namiestnik, Aulus Platorius Nepos, który w 122 r. przybył na wyspę z Germanii Inferior razem z legio VI Victrix u.
Niebawem sam cesarz rozpoczął wizytację prowincji naddunajskich i nad-reńskich, a w 122 r. — Brittaniam petit, in qua multa correxit murum-que per octoginta milia passuum primus duxit, qui barbaros Romanosmurum-que divideret45.
Koncepcja linearnej granicy, nie opartej o przeszkody naturalne (wiel-kie rzeki, pustynie), wymagała budowy muru wzmocnionego systemem obozów i strażnic oraz dróg łączących je z bazami legionowymi w Ebu-racum (legio VI Victrix) i Deva (legio XX Valeria Victrix).
Wał Hadriana nie był zwykłą barierą powstrzymującą napór plemion z Północy, lecz pełnił także ważną funkcję polityczną. Zapobiegał on bo-wiem kontaktom buntowniczych Brygantów z plemionami kaledońskimi, głównie Selgowami, kontrolując dostęp do strefy granicznej.
Wał Hadriana, liczący 80 mil rzymskich (ok. 117 km), przegradzał wyspę na linii rzek Tyne-Solway i składał się z 6 elementów:
1) muru z rowem od frontu,
2) strażnic milowych (burgów) rozmieszczonych co 1 milę rzymską, 3) wieżyczek strażniczych — po 2 na odcinku każdej mili,
4) castelli, czyli obozów warownych dla oddziałów auxiliarnych, 5) vallum, tzn. podwójnego nasypu ziemnego przedzielonego wolną przestrzenią i głębokim rowem,
6) drogi wojskowej biegnącej za Wałem.
Strażnice milowe (burgi) mogły pomieścić w części koszarowej 30— 50 ludzi, natomiast wieżyczki strażnicze spełniały funkcje patrolowe i sygnalizacyjne, choć mogły również dawać schronienie siłom patrolo-wym.
Droga wojskowa nie była prawdopodobnie częścią pierwotnego sche-matu, lecz późniejszym dodatkiem (najwcześniejszy kamień milowy po-chodzi bowiem z 213 г.). Biegła ona północnym nasypem vallum, co świad-czy, że ten element przestał wówczas pełnić swe funkcje.
Prace konstrukcyjne wykonywały legiony i w niewielkim stopniu od-działy floty. Pierwotnie 76-milowy wał składał się z 45-milowego (ok. 66 km) wschodniego sektora kamiennego o szerokości 3 m i wys. 6,1 m oraz 31-milowego (ok. 46 km) odcinka drewniano-ziemnego o szer. 4,5 m i wys. 3,6 m. Dopiero później dobudowano na wschodzie 4 mile (ok. 5,9 km) tzw. „wąskiego wału" (2,4 m szer., 3,6 m wys.), biegnącego aż do Segedunum (Wallsend). Wtedy także zastąpiono „wąskim wałem" 5-milowy (7,4 km) odcinek wału drewniano-ziemnego na zachód od Irthing.
41 A. R. В i r 1 e y, op. cit., s. 69—70, nr 19.
Garnizon rzymskiej Brytanii.., 21
Na zachodzie, gdzie Wał Hadriana przecinał t e r y t o r i u m Brygantów, wysunięto poza niego 4 castella: Blatobulgium (Birrens), Castra Explorat o r u m (NeExploratherby), Banna (BewcasExploratle) i Broomholm — jako placówki s p r a -w u j ą c e kontrolę nad tą częścią t e r y t o r i u m Brygantó-w, która pozosta-wała poza granicami rzymskiej prowincji.
Uzupełnieniem Wału Hadriana był system obrony wybrzeży na jego obu flankach. Od zachodniego końca Wału w Maia (Bowness-on-Solway) do St. Bees Head ciągnął się na przestrzeni prawie 40 mil (ok. 60 km) system burgów milowych i wież strażniczych, wzmocniony przez 4 cas-tella: Bibra (Beckfoot), Alauna (Maryport), Gabrosentum (Burrow Walls) i Tunnocelum (Moresby) zbudowane ok. 128 r. W t y m samym czasie, lub później, resztę wału drewnianoziemnego zastąpiono k a m i e n n y m m u -r e m (tzw. „ś-redni w a ł " o g-rubości 2,8 m). System ob-rony wschodniego wybrzeża skręcał od Segedunum (Wallsend) w k i e r u n k u rzeki Tyne i wzdłuż j e j południowego brzegu dochodził do Arabei (South Shields), gdzie stacjonowała ala jazdy i oddział floty.
Badania nad s t r u k t u r ą i chronologią Wału Hadriana wykazały, że prosty początkowo schemat, którego podstawą był kamienny m u r , burgi milowe i wieże strażnicze, był następnie rozbudowywany i wzmacniany szeregiem w a r o w n y c h obozów i systemami obrony wybrzeży 46. Dodatko-we castella w kluczowych p u n k t a c h Wału zakładano jeszcze w ostatnich latach panowania Hadriana. Początkowo zamierzano umieścić castella za wałem, ale w trakcie budowy włączono je do niego, o czym świadczą f u n d a m e n t y wału i wież strażniczych pod niektórymi obozami.
Pierwotny system składał się z 12 obozów, razem z przyczółkowym castellum w Pons Aelius (Newcastle) dla 500 ludzi. Po przedłużeniu Wału do Segedunum oraz uzupełnieniu jego c e n t r u m 4 obozami — Aesica, Brocolitia, Magnis, Uxellodunum — ich ilość wzrosła do 17; łącznie gar-nizon liczył ok. 9500 ludzi4 7.
Oddziały tego garnizonu pochodziły z północnej Brytanii i Walii, gdzie ewakuowano część obozów, choć dokładne prześledzenie r u c h u tych jednostek nie jest możliwe. O ile załogi burgów milowych (średnio 30 ludzi) nie były wydzielone z załogi castellum, lecz z innych oddzia-łów, to ogólną liczbę wojsk na Wale Hadriana należałoby podnieść o ok. 2400 ludzi.
Wał Hadriana przecinały trzy drogi prowadzące do wysuniętych na północ czterech placówek, kontrolujących północną część obszaru B r y
-48 D. J. B r e e z e , В. D o b s o η, Hadrian's Wall; some problems, B r i t a n n i a
1972, n r 3, s. 182—208; B. D o b s ο η, D. J. B r e e z e , The Building of Hadrian's
Wall, Newcastle-upon-Tyne 1973, wyd. 3.
47 D. J. B r e e z e , B. D o b s ο η, Hadrian's Wall, s. 148—168; рог. S. S. F r e r e ,
gantów. Takie rozwiązanie było kompromisem wobec pierwotnej kon-cepcji odizolowania Brygantów od ich północnych sąsiadów, nie dającej się pogodzić z geograficzną linią Tyne-Solway.
Reasumując można przyjąć, że potężny i złożony system fortyfikacji, zwany Wałem Hadriana, powstał między 122 a 128 г., ale uzupełnienia i modyfikacje trwały aż do 138 r. Łącząc w sobie wszystkie elementy konieczne do prowadzenia obserwacji, sygnalizacji i walki z wrogiem, stanowił nie tylko nieprzenikalny system obronny, lecz także świetną pozycję wyjściową do akcji ofensywnych i nagłych wypadów4 8. Ważna była również jego rola polityczna jako moralnej i fizycznej bariery mię-dzy jedną a drugą grupą plemion brytańskich, różniących się mięmię-dzy sobą nastawieniem do Rzymian.
WAŁ ANTONINA
Cesarz Hadrian zmarł w lipcu 138 r. Jego następca, Antoninus Pius (138—161 г.), nie wprowadził zasadniczych zmian do polityki zagranicznej Imperium, w Brytanii jednak wcielił w życie własną koncepcję przesunię-cia północnej granicy prowincji na linię Clyde-Forth. Źródła wzmiankują o tym jednym zdaniem: nam et Britannos per Lollium Urbicum vicit legatum alio muro caespiticio summotis barbaris ducto 49.
Realizatorem tej koncepcji politycznej nowego cesarza był Quintus Lollius Urbicus, który swą błyskawiczną karierę zawdzięczał zdolnościom wojskowym5 0. Jemu powierzył Antoninus Pius prowadzenie kampanii przeciwko plemionom północnym, zamieszkującym Kaledonię. Dzięki od-kryciu w 1935 r. w Corstopitum (Corbridge) inskrypcji z imieniem Urbi-kusa, wystawionej podczas drugiego konsulatu Antonina Piusa, wiadomo,
że kampania rozpoczęła się w 139 r .5 1
W czasie przygotowań do t e j kampanii rozbudowano obóz w Corstopi-tum, leżący obok Dere Street — głównej drogi wschodniej znad rzeki Tyne do Kaledonii. Kampania zakończyła się w 142 г., kiedy Antoninus Pius został obwołany imperatorem po raz drugi, a równocześnie ukazała się emisja monet upamiętniających to zwycięstwo 52.
Wojna w 1. 139—142 zakończyła proces stabilizowania nowego systemu granicznego. Jeszcze w toku kampanii rozbudowano i umocniono obozy w Corstopitum (Corbridge), Habitancum (Risingham) i Bremenium (High
48 J. C. B r u c e , Handbook to the Roman Wall, Newcastle-upon-Tyne, s. 21.
49 Scriptores Historiae Augustae, Antoninus Pius, 5, 4.
» A. R. B i r l e y , op. cit., s. 71—72, nr 24. « RIB 1147.
62 H. M a 11 i η g 1 y, Coins of the Roman Empire in the British Museum, t. 4, London 1940, s. 263—264, nr 1637—1640.
Garnizon rzymskiej Brytanii... 23
Rochester). Od razu po zakończeniu działań przystąpiono do budowy no-wego wału (murus caespiticius).
Wał Antonina5 3 rozciągał się na przestrzeni 37 mil rzymskich (ok. 55 km) z Old Kilpatrick nad rzeką Clyde do Bridgeness nad rzeką Forth. Była to konstrukcja drewniano-ziemna pokryta darnią, spoczywająca na kamiennym fundamencie o szerokości ok. 4,25 m. Zasadniczo wysokość wału wynosiła ok. 3 m, ale drewniane przedpiersie, chroniące szlak patro-lowy, dawało frontowi wału wyniesienie do ok. 4,25 m wysokości. Po północnej stronie wału znajdował się rów ponad 12-metrowej szerokości 1 ponad 3,5-metrowej głębokości. Za wałem biegła droga wojskowa o szer. ok. 4,5 m łącząca obozy.
Wał Antonina bazował częściowo na obozach flawiańskich (Cramond, Glenlochar), w części zaś na nowych, rozmieszczonych przeciętnie co 2 mile, a nie 5—7 mil, jak na Wale Hadriana. Odkryto dotąd 13 spośród ok. 20 obozów, przy czym tylko 6 lub 7 z nich mogło pomieścić całe od-działy; w pozostałych mogły stacjonować jedynie vexillationes.
Webster uważa, że Wał Antonina był pozbawiony strażnic milowych i wież strażniczych ze względu na znaczne zagęszczenie obozów 54. Pogląd ten podważa jednak odkrycie dwóch burgów o powierzchni ok. 0,1 ha w Wildernes Plantation i Glasgow Bridge. Trzeci, podobny do nich, burgus istniał w Watling Lodge, ale uległ zniszczeniu w 1894 r. Prawdo-podobnie nie tworzyły one regularnej linii, lecz wzmacniały wyjątkowo długie odcinki między obozami. Budowę Wału Antonina — krótszego i prostszego w konstrukcji — ukończono w roku 142 lub 143.
Budowniczymi nowej bariery byli legioniści ze wszystkich legionów brytańskich, przy czym wszystkie inskrypcje legio VI Victrix oraz legio XX Valeria Victrix były wystawione przez vexillationes, podczas gdy inskrypcje legio II Augusta — przez cały legion. Budowę rozpoczęto przypuszczalnie od wschodniego końca, ale castella w części zachodniej zakładano nie czekając na doprowadzenie do nich wału 5S.
Garnizon Wału Antonina (ok. 6—7 tys. ludzi) stacjonował w ok. dwu-dziestu obozach: pięć z nich o powierzchni ok. 0,85 ha mogło przyjąć tylko vexillationes oddziałów auxiliarnych, siedem (od 1,2 do 1,8 ha) 53 Główne oprać, dotyczące Wału Antonina to: G. S. M a c d o n a l d , The Roman
Wall in Scotland, Oxford 1934, wyd. 2; A. S. R o b e r t s o n , The Antoninę Wall, Glasgow 1973; W. H a n s o n , G. S. M a x w e l l , Rome's North West frontier: the Antoninę Wall, Edinburgh 1982. Zob. także A. S. R o b e r t s o n , The Antonine Wall, [w:] The Congress of Roman Frontier Studies 1949, Durham 1952, s. 99—111.
54 G. W e b s t e r , The Roman Imperial Army..., s. 92.
55 G. S. M a x w e l l , The Building of the Antoninę Wall, [w:] Actes du
IXe Congrès international..., s. 327—332; J. P. G i 11 a m, Possible changes in plan
in the course of the construction of Antoninę Wall, Scottish Archaeological Forum 1976, nr 7.
przeznaczono dla cohortes quingenariae, obóz w Mumrills (2,6 ha) mieścił 1000 pieszych lub 500 konnych; rozmiary innych obozów nie są znane. Realizacja nowej koncepcji wymagała przegrupowania wojsk, stąd za-korzenił się w literaturze pogląd o masowej ewakuacji obozów w Walii i częściowej w Penninach. Nowe badania G. Simpson przeczą jednak tej teorii; badania archeologiczne prowadzone we wszystkich prawie obozach rzymskiej Walii wykazały, że opuszczono wówczas zaledwie kilkanaście z nich. Reorganizacja objęła także Wał Hadriana, gdzie dotychczasowe załogi auxiliów zostały zastąpione przez vexillationes legionowe, a burgi milowe zostały opuszczone.
Odtąd jeden lub drugi system fortyfikacji wyznaczał granicę posiad-łości rzymskich w Brytanii. Co więcej, nawet w tych okresach, kiedy rezygnowano z utrzymania Wału Antonina, obszar leżący między obu wałami spełniał rolę strefy buforowej, oddzielającej terytorium rzymskiej prowincji od nie ujarzmionych plemion kaledońskich, amortyzując siłę kolejnych inwazji tych wojowniczych ludów 58.
*
* *
Liczby charakteryzujące wielkość garnizonu Brytanii — 40-tysięczna armia inwazyjna, 70-tysięczna armia Agrykoli czy 50-tysięczna armia Antoninów — stawiają go w rzędzie najliczniejszych armii
prowincjonal-nych wczesnego cesarstwa. Gillam57 uważa, że — proporcjonalnie do
obszaru rzymskiej Brytanii — jej armia była największa w całym Im-perium, lecz odpowiednia do stojących przed nią zadań.
Nie ulega wątpliwości, że nieustanne walki i kampanie karne wyma-gały utrzymywania wojsk tej prowincji w wysokiej sprawności bojowej. Inaczej było na Wschodzie, gdzie dostatnie, a czasem zbytkowne, życie odzwyczajało żołnierzy od trudów wojennych. Armia brytańska była na-tomiast prawie nieustannie zajęta aktywnymi działaniami wojennymi lub budową i renowacją fortyfikacji, a w okresach spokoju na wyspie
vexil-lationes oddziałów brytańskich posiłkowały armie w innych prowincjach Imperium. Warto również przypomnieć, że od wojny domowej 69—70
ro-и D. J. B r e e z e , The northern frontier of Roman Britain, Aylesbury 1983; D. J. В r e e z e, B. D o b s ο η, The development of the northern frontier in Britain from Hadrian to Caracalla, [w:] Actes du IXe Congrès international..., s. 321—326; J'. P. G i l l a m , J. C. M a n n , The northern British frontier from Antoninus Pius to
Caracalla, Archaeologia Aeliana 1970, ser. 4, nr 48, s. 39—44; M. G. J a r r e t ,
J. C. M a n n , Britain from Agricola to Gallienus, Bonner Jahrbücher 1970, nr 170, s. 178—210.
" J. P. G i l l a m , Roman and Native A.D. 122—197, [w:] Roman and Native..., s. 87.
Garnizon rzymskiej Brytanii..- 25
ku do panowania Kommodusa nie spotykamy żadnych wzmianek o bun-tach wśród wojsk garnizonu Brytanii.
Wysoką ocenę zyskała armia brytańska w oczach Herodiana 58 w jego relacji o walce Septymiusza Sewera z Klodiuszem Albinem. Herodian pisze, że jeszcze przed wybuchem wojny Septymiusz Sewer żywił obawy co do stanowiska wojsk stojących w Brytanii, licznych i stanowiących wielką siłą dzięki swej waleczności. W opisie przebiegu decydującej bitwy pod Lugdunum (Lyon) w 197 r. Herodian chwali męstwo, wielką zaciekłość i walory bojowe armii Klodiusza Albina mimo jej porażki po całodziennym śmiertelnym zmaganiu z przeważającymi liczebnie wojska-mi Septywojska-miusza Sewera.
Uzasadniona jest zatem konkluzja, iż armia rzymskiej Brytanii była nie tylko jedną z najliczniejszych, lecz także jedną z najlepszych armii prowincjonalnych wczesnego Cesarstwa Rzymskiego.
LITERATURA PRZEDMIOTU (wybór ważniejszych opracowań)
A R M I A R Z Y M S K A W O K R E S I E W C Z E S N E G O C E S A R S T W A
С h e e s m a η G. L., The Auxilia of the Roman Imperial Army, Oxford 1914. D o m a s z e w s k i von Α., D o b s ο η В., Die Rangordnung des römischen Heere»,
Köln 1967.
D u r r y M., Les Cohortes Prétoriennes, Paris 1938.
F o r η i G.,11 reclutamento delle legiemi da Augusto a Diocleziano, Milano—Roma 1953.
F r e i s H., Die Cohortes Urbanae, Köln—Graz 1967. G r a n t M., The Army of the Caesars, London 1974.
Holder P. Α., Studies in the auxilia of the Roman army from Augustus to Trajan, Oxford 1980.
P a r k e r H. M. D., The Roman Legions, Oxford 1928.
R i c h m o n d I. Α., Trajan's Army on Trajan's Column, London 1982.
S ρ e i d e 1 M. P., Die équités singulares Augusti. Begleittruppe der römischen Kaiser des 2. und 3. Jahrhunderts, Bonn 1965.
S t a r r Ch. G., The Roman Imperial Navy 31 B.C. — A.D. 324, New York 1941. W a t s o n G. R., The Roman Soldier, London 1969.
W e b s t e r G., The Roman Imperial Army of the first and second centuries, Lon-don 1969.
D Z I E J E R Z Y M S K I E J B R Y T A N I I
B r e e z e D. J., The northern frontier of Roman Britain, Aylesbury 1983. C o l l i n g w o o d R. G., Roman Britain, Baltimore 1936.
С о 11 i η g w o o d R. G., M у г e s J. N. L., Roman Britain and the English Settle-ments, Oxford 1937 (wyd. 2).
D u d l e y D. R., W e b s t e г G., The Roman Conquest of Britain, London 1965. F r e r e S. S., Britannia. A History of Roman Britain, Cambridge 1967. F r y P. S., Roman Britain. History and sites, London 1984.
H a v e r f i e l d F., M a c d o n a l d G., The Roman Occupation of Britain, Oxford 1924.
L e g g R., Romans in Britain, London 1983.
L i v e r s i d g e J., Britain in the Roman Empire, London 1968.
N a s h - W i 11 i a m s V. Ε., The Roman Frontier in Wales, Cardiff 1966.
Roman and Native in North Britain, ed. I. A. R i c h m o n d , Edinburgh 1958. The Roman Occupation of south-western Scotland, ed. S. N. M i l l e r , Glasgow 1952.
S a l w a y P., Roman Britain, Oxford 1981.
Soldier and Civilian in Roman Yorkshire, ed. R. M. B u t l e r, Leicester 1971. ARMIA I FORTYFIKACJE RZYMSKIEJ BRYTANII
В i г 1 e y E., Research on Hadrian's Wall, Kendal 1966.
В i г 1 e y E., Roman Britain and the Roman Army, Kendal 1953.
В i г 1 e y E., Roman Garrisons in North Britain, JRS 1932, nr 22, s. 35—59.
В i г 1 e y E., Roman Garrisons in Wales, Archaeologia Cambrensis 1952, nr 102, s. 9—20.
B r e e z e D. J., The Antonine Wall, Edinburgh 1974.
B r e e z e D. J , D o b s o n В., The Army of Hadrian's Wall, Newcastle-upon-Tyne 1973.
B r e e z e D. J., D о b s ο η В., Hadrian's Wall, London 1976.
B r u c e J. C., Handbook to the Roman Wall, Newcastle-upon-Tyne 1966 (wyd. 12). D a v i e s R. W., Singulares and Roman Britain, Britannia 1973, nr 4, s. 134—144. D o b s o n В., M a n n J. C., The Roman Army in Britain and Britons in the Roman
Army, Britannia 1973, nr 4, s. 191—205.
H a n s o n W., M a x w e l l G. S., Rome's North West frontier: the Antoninę Wall, Edinburgh 1974.
H o l d e r P. Α., The Roman Army in Britain, London 1982.
J a r r e t M. G., Legio II Augusta im Britain, Archaeologia Cambrensis 1965, nr 114, s. 47—63.
J a r r e t M. G., Legio XX Valeria Victrix in Britain, Archaeologia Cambrensis 1968, nr 117, s. 77—91.
M a c d o n a l d G. S., The Roman Wall in Scotland, Oxford 1934 (wyd. 2). R o b e r t s o n A. S., The Antoninę Wall, Glasgow 1973.
S i m p s o n M. G., Britons and the Roman Army, London 1966 (wyd. 2). S t e v e n s C. E., The Building of Hadrian's Wall, Kendal 1956.
DIE GARNISON DES RÖMISCHEN BRITANNIENS ALS BEISPIEL EINER PROVINZARMEE I N DER ZEIT DES FRÜHEN RÖMISCHEN KAISERTUMS
(I—II Jh.) Zusammenfassung
Alle Armeeabteilungen, die in einzelnen Grenzprovinzen ihren Standort hatten, bildeten ausgesonderte Provinzarmeen, die dem Vikarius der Provinz unmittelbar unterordnet waren. Der Kaiser war der Oberbefehlshaber aller Provinzarmeen im
Garnizon rzymskiej Brytanii.., 27 Römischen Reich. Diese Provinzarmeen schützten die Grenzen des Imperiums, ero-berten neue Gebiete, unternahmen Vorbeugungs — und Straffeldzüge, so wie auch andere militärische Tätigkeiten, gemäß der Außenpolitik Roms. Eine der stärksten Provinzarmeen in der Prinzipatszeit war die Armee des römischen Britanniens. Ihre Stärke, Zusammensetzung und Standsorte im I. und II. Jh. In wurden zum Gegen-stand der vorliegenden Überlegungen.
Eine genaue Feststellung der Stärke und der Zusammensetzung der Garnison im römischen Britannien ist wegen fehlenden Quellenangaben nicht möglich. Es ist dagegen möglich, die Stärke der römischen Garnison auf der Insel in einigen, aus-gewählten Momenten, schätzungsweise auszurechnen. Zum Grund dieser Berech-nungen wurden die epigraphischen Daten, die den Aufenthalt bestimmter Legionen und Auxillien bestätigen, so wie auch die archäologischen Untersuchungen, die die Zahl der funktionierenden Lager in unterschiedlichen Zeiten festzustellen gestatten
(z.B. ca. 90 funktionierenden Lager in der Vikariatszeit von Gneius Julius Agricola und 110 in der Zeit der Herrschaft von Antoninus Pius).
Da die Militärpatente in den Untersuchungen der Stärke und Zusammensetzung der Provinzarmeen eine besondere Rolle spielen, wurden alle (12) Patente, die da» römische Britannien, betreffen, erörtert. Leider ist nur die Hälfte von ihnen (6) gut erhalten. Es sind Patente aus den Jahren 98, 103, 105, 122, 124 und aus dem Jahre 145/146. Der Stand der Erhaltung der Patente ist wichtig, denn sie enthalten, außer allgemeiner Informationen über die Zahl der auxilliaren Abteilungen, auch eine Auf-stellung der in der Provinz in jener Zeit stationierenden Einheiten.
Die Zahl der auxilliaren Abteilungen, die die Resultate der Untersuchungen m den letzten Jahren wierderspiegeln, weist eine steigende Tendenz auf. Nach G. L. Cheesman (1914) stationierten in Britannien in der Zeit Hadrians 11 alae und 39 cohortes, 29 Tausend Mann insgesamt. Im Jahre 1936 erhöhte R. G. Collingwood diese Zahlen auf 14 alae und 49 cohortes, d.h. zu insg. 39 Tausend Mann. Damals wurden neue epigraphisches Quellen gefunden. Ähnliche Zahlen werden von G. Simpson (1964) angenommen, indem er 15 alae und 49 cohortes, insgesamt 35,5 Tausend Mann ausrechnet, die in Britannien zu Hadrians Zeiten stationerten.
Erwähnenswert ist, daß die Zahl der Soldaten in Auxillien in Britannien die Zahl der Soldaten, die in den Legionen in dieser Provinz dienten, mehr als zweifach übertraf. In verschiedenen Perioden gab es 3 bis 4 Legionen, Insgesamt weilten in Britannien im I. und II. Jh. 6 verschiedene Legionen, deren Schicksal und Stand-sorte ziemlich gut bekannt sind (ausgenommen das Schicksal der legio IX Hispana). Wenn die beiden Grundgrößen, die Zahl der Legionäre und die Summe der Soldaten der Hilfsheere, addiert werden, so kann schätzungsweise die Stärke der ganzen Provinzarmee in ausgewählten Zeitpunkten ausgerechnet werden:
— unter Claudius (43) zählte die Invasionsarmee ca. 40 Tausend Mann, — unter Vikarius Julius Agricola (78—84), also in der Zeit, als die Armee am stärksten war, über 70 Tausend Mann,
— zur Zeit der Antoninen (II. Jh. u.Z.) ca. 50 Tausend Mann.
Zur Garnison in Britannien würden auch andere Formationen von geringerer Bedeutung gerechnet. Aus den besten Soldaten der Hilfsabteilungen wurde die Gerade des Provinzvikarius (singulares) gebildet, die sicher 1000 Soldaten zählte. Sie wurden in Infanterie (cohors) und Reiterei (ala) geteilt. Im II. Jh. wurde die Garnison des romischen Britanniens mit ca. 20 irregulären, unter den benachbarten Stämmen geworbenen Abteilungen (numeri und cunei) ergänzt. Ein Bestandteil der römischen Armee in Britannien war auch die Flotte (clasis
Britannica), die ca. 200 Triremen zählte. Ihre Aufgabe war, die Heere auf die Insel zu transportieren Verkehrs — und Handelsseewege zu schützen, manchmal auch direkt an den Kriegsunternehmen im Norden der Insel teilzunehmen.
Ein wichtiger Bestandteil des Militärsystems des römischen Britanniens waren ortsfeste Fortifikationssysteme, die in der Antoninenzeit gebaut wurden. In den Jahren 122—128 wurde, dank einer Initiative des Kaisers Hadrian, eine 80 römische Meilen (ca. 117 km) lange Mauer gebaut. Sie trennte die Insel entlang der Flußlinie Tyne — Solway und bestand aus 6 Elementen: 1) die Mauer mit einem Graben von der Vorderseite, 2) Meilenwachtürme, 3) Wachtürme, 4) castellen also Festungs-lager der auxilliaren Abteilungen, 5) vallum, dh. ein doppelter Erdwall, getrennt von einer freien Fläche und einem tiefen Graben, 6) Militärweg, hinter der Forti-fikation. Insgesammt zählte die Garnison des sog. Hadrian-Walls ca. 9.5 Tausend Mann, die in 17 Festungslagern stationierten. Unter der Herrschaft des Antoninus Pius verschob man die Grenze der Provinz weiter nach Norden und baute in den Jahren 138—142/143 einen Holz •— und Erdwall, mit Graswurzeln bedeckt, der 37 römische Meilen lang war (ca 55 km), der Flußlinie Clyde •— Forth entlang. Das war der sog. Antoninus-Wall. In 20 Militärlagern, dichter besetzt als an dem Hadrian-Wall, stationierten insg. 6—7 Tausend Soldaten. Im II. Jh. bildete das eine oder das andere Fortifikationssystem die Grenze der römischen Gebiete in Bri-tannien, die von der zahlreichsten (im Verhältnis zum Territorium) Provinzarmee des frühen Römischen Reiches geschützt wurde.
// / te jon y opanowane przez Belgów
/// rej-przypuszczalnie opa-nowane przez ßefqovt REGNOWIE podkreślenie oznacza
pism • prorsyrnsÁr/e . - K O R > T A N Í £ antykwą oznacz.sample- ]
miona neutralne syWŘQWIĚ kursywą ozn. są czynni
przeciwn. Rzymu d racji rzymskie t kierunki natarć 0 20 W £0 30 km л ORDOMKOWIE KORíNOKVIQWlE MLUROWE''/ , . ж s M 'S ** ' ' S / ' /АТЙЕВАГОШХ. — ' / ' Ć Ś T I ' / / / ' MNTłOWIC ^ . ÇJ >~~ ; r* f.tAJ 11' / / η Ρ Λ Α Ι / \ ι « / ι ί >
1. Brytania i kierunki natarć Rzymu
Na podstawie: M. D i l l o n , Ν. К. C h a d w i c k , Ze śuńata Celtów, Warszawa 1975, s. 330.
Jx 7J-C- ΊΖΟ VI FROM с.420
„ „ „ J.Xc.50-7j\UNDW HAD. 71-78
Г N VAS ΙΟΝ WAV6. IX. УIV G XX
2. Dyslokacja legionów w rzymskiej Brytanii
Na podstawie: G. W e b s t e r , The Roman Imperial Army oj the first and second
3. Obozy legionów i auxiliów w północnej Brytanii
Na podstawie: D. J. B r e e z e , В. D o b s o η, Hadrian's Wall, London 1976,
